וּכְשֵׁם שֶׁאֲנִי

געזונט איז טייטש ‘בעלענסד’ – ברפואת הגוף ורפואת הנפש

תוכן עניינים

סיכום השיעור 📋

סיכום השיעור: ניתוח מושג “דרך האמצע” בשמונה פרקים פרק ד’ לרמב”ם

מהלך הטיעון הכללי

השיעור בוחן מחדש את מושג “דרך האמצע” של הרמב”ם דרך ניתוח פילולוגי של המונח הערבי “מעתדלה”, ומציע שהרמב”ם התכוון למשהו עמוק יותר מ”ממוצע” סטטיסטי. המהלך מראה שהרמב”ם קושר בין שלושה מושגים: איזון רפואי, צדק, ודרך האמצע – וששלושתם מבוססים על אותו עיקרון של שמירה דינמית על שיווי משקל בין כוחות סותרים.

—

חלק א’: הניתוח הפילולוגי – משמעות “מעתדלה”

הבעיה בתרגום המסורתי

– ר’ שמואל אבן תיבון תרגם “מעתדלה” כ”שווים” (המעשים השווים = הממוצעים/הטובים)

– הטענה: זהו תרגום טוב לאריסטו, אך לא מדויק לרמב”ם

שלוש אפשרויות תרגום בערבית

1. מעתדלה (משורש עד”ל) – המילה שהרמב”ם בחר

2. מתוסט – המילה הערבית ל”ממוצע/בינוני”

3. שוה (סואא) – המילה ל”שווה”

ההוכחה שהרמב”ם בחר במכוון

– כשהרמב”ם רוצה לומר “שווה” הוא כותב “שוה” בערבית

– אריסטו ואל-פאראבי השתמשו במילה “שוה” באותו הקשר

– הרמב”ם שינה במכוון ובחר במילה אחרת

משמעות השורש עד”ל

השורש נושא שתי משמעויות (לא “שווה”):

1. צדק/Justice – כמו ארגון “עדאלה” הערבי

2. ישרות/יושר במובן גיאומטרי – קו ישר, משקל מאוזן

ראיה מהמשך הפרק

בתיאור דרך התורה: “לאכול בעדל, לשתות בעדל, לבעול בעדל”, ו”וישב במדינות בצדק וביושר” – אותו שורש עד”ל מקשר בין הממוצע לצדק.

—

חלק ב’: הקשר בין צדק לממוצע

צדק כולל שני היבטים

1. הנהגה אישית ממוצעת – אכילה נכונה, שתייה נכונה וכו’

2. ישוב העולם – מבנה חברתי תקין, צדק חברתי

משמעות המונח “צדיק”

– במורה נבוכים ח”ב פרק ל”ט, הרמב”ם מתרגם “צדיקים” כ”עדאל”

– צדיק אינו רק מי שנמנע מעוול, אלא מי שבונה עולם מתוקן

– היסוד הראשון: כשהרמב”ם בוחר במילה “עדאל” הוא כולל את משמעות הצדקות

—

חלק ג’: המשלים לדרך הממוצע

משלים מסורתיים מאריסטו (שהרמב”ם לא מביא)
משל המידה והמסחר

– כמו קנייה בחנות: אפשר לתת פחות מדי, בדיוק, או יותר מדי

– “מאזני צדק אבן שלמה”

משל הקשת והמטרה

– צריך לפגוע בדיוק במרכז – לא ימינה ולא שמאלה

המשל שאנחנו מכניסים מעצמנו (בטעות)

– כשהרמב”ם אומר “דרך הממוצע” – אנחנו מדמיינים “Average”

– סקאלה: גדול-קטן, והאמצע הוא הטוב (כמו “Medium” בסטארבקס)

– אבל זה לא מה שהרמב”ם כותב!

המשל האמיתי של הרמב”ם: הרפואה

– הרמב”ם היה רופא, ולכן המשל שלו תמיד לקוח מהרפואה

– העיקרון: “רפואת הנפש כרפואת הגוף”

—

חלק ד’: המקור הישיר – אל-פאראבי ותורת האיזון הרפואית

זיהוי המקור

– המקור הוא “פרקי המדינה” מאת אבו נאסר אל-פאראבי

– כ-30% מהחיבור מבוסס על ספר זה

– חלק ניכר מפרק ד’ הוא מילה במילה מאל-פאראבי

– במקור של אל-פאראבי כן מופיע שבריאות הגוף היא עניין של איזון (תעדלה)

תורת ארבע הלחויות (Humors) של גאלנוס

– ארבע לחויות: מרה שחורה, מרה לבנה/אדומה, צהובה/ירוקה, דם

– מלנכוליה = מלאן (שחור) + כולה (מרה) = מרה שחורה

– עקרונות הבריאות: לחות, חום, ואיזון ביניהם

הגדרת הבריאות לפי הרמב”ם (הלכות דעות פרק ד’)

– בריאות = איזון בין ארבע המרות

– אין משמעות אחרת ל”בריאות” מלבד להיות באיזון

—

חלק ה’: תפיסת המחלה והמשל המרכזי – רכיבה על אופניים

חידוש בתפיסת המחלה

– התפיסה הרווחת: מחלה היא דבר חיצוני שתוקף אדם בריא

– תפיסת הרמב”ם: מחלה אינה יוצאת מן הכלל – היא חלק מהמציאות האנושית

– אדם בריא = מי שכל הכוחות שיכולים להחלות אותו נמצאים באיזון (checks and balances)

– המושג המודרני: Homeostasis – כל מערכת חיה צריכה feedback cycle

משל רכיבת האופניים – המשל המרכזי

– כשרוכבים על אופניים, כל הזמן מאזנים – קצת לכאן, קצת לכאן

– זו פעולה אקטיבית מתמדת – אי אפשר פשוט “לשבת” על אופניים בתנועה

– למה אי אפשר ללמד מכללים? רק מניסיון – מנפילות ומתיקונים

– הקשר לדרך האמצע: צריך “דרך” ולא “שיטה” – עקרונות כלליים, לא כללים קבועים

משל הנהיגה – השלמה

– מורה נהיגה נשאל “מה השיטה שלך?” ענה: “פעם ימינה, פעם שמאלה – תלוי במצב”

—

חלק ו’: חינוך מול כפייה – תורת החינוך של הרמב”ם

ההבדל המהותי

– חינוך ≠ כפייה (forcing)

– רוב האנשים חושבים שעבודת המידות היא לכפות על עצמך להיות טוב

– שיטת הרמב”ם בנויה על חינוך – אפשר ללמד את האדם

מבנה הנפש

– כוח המתאוה – אינו יודע מעצמו מה לעשות, אך ניתן ללמד אותו

– כוח השכל – יודע מעצמו

– נפש המשכלת – ממוצע בין שכל וגוף, “בר חינוך”

הבדל בין טבע לטבע שני

– טבע ראשון (כמו כוח הזנה) – לא ניתן לשינוי

– משל הסוס: אפשר לאמן לא לאכול, אבל ברגע שמפסיקים – חוזר לטבעו

– משל הכדור: זורקים למעלה אלף פעמים – תמיד יפול חזרה

– טבע שני – ניתן ליצור באמצעות חינוך, והוא נשאר

—

חלק ז’: הבהרת מנגנון התיקון – לא קיצוניות הפוכה אלא השלמת החסר

מה המשל לא אומר

– לא מדובר בדחיפת מקל לצד השני עד שהוא חוזר לאמצע

– הרמב”ם קורא לזה “רפואה”, לא “כיפוף”

מה המשל כן אומר – משל החום והקור

– כשאדם יוצא מאיזון, נותנים לו את מה שחסר לו כדי להשלים את החסר

– לא נותנים קיצוניות הפוכה, אלא מוסיפים את מה שחסר

משל המכונית

– מכונית צריכה שמן, מים, נוזל קירור – כל אחד בכמות מסוימת

– אם התחממה יתר על המידה: לא לוקחים לאנטארקטיקה, כן מוסיפים נוזל קירור

– העיקרון: לא מטפלים בקיצוניות על ידי קיצוניות הפוכה כללית

יישום: הקמצן ונתינת צדקה

– הקמצן לא חסר קמצנות – יש לו יותר מדי!

– מה שחסר לו הוא הניסיון והרגל של נתינה

– “בזבזנות” במקרה הזה היא לא באמת “יותר מדי” – כי הוא בגירעון

– משל התקציב: מי שלא נתן צדקה 10 חודשים צריך לתת הרבה יותר – זה השלמת החסר, לא קיצוניות

העיקרון המרכזי

– האיזון הוא לא כמו מטוטלת שדוחפים לצד אחד והיא חוזרת

– המשל הנכון: ספידומטר עם מחוג – צריך להישאר בירוק

—

חלק ח’: יישום מעשי ודוגמאות אישיות

ההבחנה בין תיאוריה למעשה

– תיאורטית: הרמב”ם לא מתכוון “תהיה משוגע לכיוון אחד כדי להגיע לאמצע”

– מעשית: כן צריך לכוון לקיצוניות החיובית, כי הנטיות הטבעיות מושכות לכיוון השני

ביקורת על “תיאוריית הקנאות”

– יש הטוענים: “צריך כמה משוגעים קיצוניים כדי שהעולם יישאר מאוזן”

– המרצה מתנגד בחריפות: תיאוריה זו נותנת לקנאים יותר מדי כוח ומצדיקה התנהגות קיצונית

דוגמה אישית: תיקון מידת הביקורתיות

– הבעיה: נטייה להיות ביקורתי וציני מדי

– הפתרון: “חשיבה קיצונית פנימית” – לכוון להיות כמו הבארדיטשעווער

– התוצאה: מגיע לתגובה נורמלית, לא קיצונית

– חוויה מעשית: אחרי שאמר מחמאה וראה את התגובה – “היה לי הנאה מזה”, התחיל להתפתח טעם

משל ר’ מאטי זילבער והסקולענער רבי

– אמר: “אני צריך להיות סקולענער” – לא שיהפוך לכזה, אבל הכיוון לשם יביא אותו למקום מאוזן

ציטוט מר’ יצחק משה על יצר הרע

– “היצר הרע עובד מספיק טוב לבד” – הוא לא צריך עזרה

– צריך לדחוף לכיוון השני

—

חלק ט’: יישום דיפרנציאלי והמונח “בשווה”

כל אדם לפי צרכיו

– משל השכנה: לאישה שמגזימה ב-people pleasing צריך גישה שונה

– “אותי צריך כל יום לדרבן להיות קצת יותר נחמד”

– “אותה צריך פעם-פעמיים ללמד ‘תגידי מה את חושבת באמת'”

ניתוח המונח “בשווה” לעומת “מעתדלה”

– “בשווה”: פונקטואלי, בדיוק, “גלייך אויף גלייך”

– לא מתאים לבאלאנס: כי באלאנס דורש תנועה

– “מעתדלה”: מילה עשירה יותר, מוציאה את הקשר למשל הרפואי

י”ג מידות הרחמים – יחס 12:1

– 12 מידות של רחמים, מידה אחת של דין

– היישום: עם ילדים – 12 פעמים מחמאות, פעם אחת ביקורת

– רוב הדרשות צריכות להיות על איך להיות טוב

—

סיכום המהלך

| נושא | ממצא |

|——|——|

| שורש עד”ל | משמש גם ל”ממוצע” וגם ל”צדק” |

| צדק | כולל הנהגה אישית + ישוב העולם |

| המשל של הרמב”ם | רפואה ואיזון דינמי (כרכיבה על אופניים) |

| מנגנון התיקון | השלמת החסר, לא קיצוניות הפוכה |

| חינוך | יצירת “טבע שני” דרך התנסות |

| להיות צדיק | = להיות balanced |

המסקנה המרכזית: דרך האמצע אינה נקודה סטטית על סקאלה, אלא תהליך דינמי מתמשך של איזון בין כוחות סותרים – כמו רכיבה על אופניים, כמו בריאות הגוף, וכמו צדק.

תמלול מלא 📝

געזונט איז טייטש ‘בעלענסד’ – ברפואת הגוף ורפואת הנפש

Series: Shmone Prakim Yiddish

Number: 54

Date: 2025-12-14

שיעור זה חוקר את המשמעות העמוקה של המונח “מעתדלה” (איזון) בשמונה פרקים לרמב”ם, ומגלה שהדרך האמצעית אינה פשוט “ממוצע סטטיסטי” אלא מערכת דינמית של איזון – בדיוק כמו רכיבה על אופניים או שמירה על בריאות הגוף. המרצה מראה כיצד השורש הערבי “עדל” מחבר בין שלושה מושגים: צדק, איזון ובריאות, ומסביר מדוע תיקון המידות דומה יותר לריפוי מחלה מאשר לכיפוף מקל. דרך דוגמאות אישיות ומשלים מעשיים, השיעור מציע כלים קונקרטיים להתמודדות עם תכונות קיצוניות כמו ביקורתיות יתר או קמצנות.

Argument Flow Summary

סיכום השיעור: ניתוח מושג “דרך האמצע” בשמונה פרקים פרק ד’ לרמב”ם

מהלך הטיעון הכללי

השיעור בוחן מחדש את מושג “דרך האמצע” של הרמב”ם דרך ניתוח פילולוגי של המונח הערבי “מעתדלה”, ומציע שהרמב”ם התכוון למשהו עמוק יותר מ”ממוצע” סטטיסטי. המהלך מראה שהרמב”ם קושר בין שלושה מושגים: איזון רפואי, צדק, ודרך האמצע – וששלושתם מבוססים על אותו עיקרון של שמירה דינמית על שיווי משקל בין כוחות סותרים.

—

חלק א’: הניתוח הפילולוגי – משמעות “מעתדלה”

הבעיה בתרגום המסורתי

– ר’ שמואל אבן תיבון תרגם “מעתדלה” כ”שווים” (המעשים השווים = הממוצעים/הטובים)

– הטענה: זהו תרגום טוב לאריסטו, אך לא מדויק לרמב”ם

שלוש אפשרויות תרגום בערבית

1. מעתדלה (משורש עד”ל) – המילה שהרמב”ם בחר

2. מתוסט – המילה הערבית ל”ממוצע/בינוני”

3. שוה (סואא) – המילה ל”שווה”

ההוכחה שהרמב”ם בחר במכוון

– כשהרמב”ם רוצה לומר “שווה” הוא כותב “שוה” בערבית

– אריסטו ואל-פאראבי השתמשו במילה “שוה” באותו הקשר

– הרמב”ם שינה במכוון ובחר במילה אחרת

משמעות השורש עד”ל

השורש נושא שתי משמעויות (לא “שווה”):

1. צדק/Justice – כמו ארגון “עדאלה” הערבי

2. ישרות/יושר במובן גיאומטרי – קו ישר, משקל מאוזן

ראיה מהמשך הפרק

בתיאור דרך התורה: “לאכול בעדל, לשתות בעדל, לבעול בעדל”, ו”וישב במדינות בצדק וביושר” – אותו שורש עד”ל מקשר בין הממוצע לצדק.

—

חלק ב’: הקשר בין צדק לממוצע

צדק כולל שני היבטים

1. הנהגה אישית ממוצעת – אכילה נכונה, שתייה נכונה וכו’

2. ישוב העולם – מבנה חברתי תקין, צדק חברתי

משמעות המונח “צדיק”

– במורה נבוכים ח”ב פרק ל”ט, הרמב”ם מתרגם “צדיקים” כ”עדאל”

– צדיק אינו רק מי שנמנע מעוול, אלא מי שבונה עולם מתוקן

– היסוד הראשון: כשהרמב”ם בוחר במילה “עדאל” הוא כולל את משמעות הצדקות

—

חלק ג’: המשלים לדרך הממוצע

משלים מסורתיים מאריסטו (שהרמב”ם לא מביא)

משל המידה והמסחר

– כמו קנייה בחנות: אפשר לתת פחות מדי, בדיוק, או יותר מדי

– “מאזני צדק אבן שלמה”

משל הקשת והמטרה

– צריך לפגוע בדיוק במרכז – לא ימינה ולא שמאלה

המשל שאנחנו מכניסים מעצמנו (בטעות)

– כשהרמב”ם אומר “דרך הממוצע” – אנחנו מדמיינים “Average”

– סקאלה: גדול-קטן, והאמצע הוא הטוב (כמו “Medium” בסטארבקס)

– אבל זה לא מה שהרמב”ם כותב!

המשל האמיתי של הרמב”ם: הרפואה

– הרמב”ם היה רופא, ולכן המשל שלו תמיד לקוח מהרפואה

– העיקרון: “רפואת הנפש כרפואת הגוף”

—

חלק ד’: המקור הישיר – אל-פאראבי ותורת האיזון הרפואית

זיהוי המקור

– המקור הוא “פרקי המדינה” מאת אבו נאסר אל-פאראבי

– כ-30% מהחיבור מבוסס על ספר זה

– חלק ניכר מפרק ד’ הוא מילה במילה מאל-פאראבי

– במקור של אל-פאראבי כן מופיע שבריאות הגוף היא עניין של איזון (תעדלה)

תורת ארבע הלחויות (Humors) של גאלנוס

– ארבע לחויות: מרה שחורה, מרה לבנה/אדומה, צהובה/ירוקה, דם

– מלנכוליה = מלאן (שחור) + כולה (מרה) = מרה שחורה

– עקרונות הבריאות: לחות, חום, ואיזון ביניהם

הגדרת הבריאות לפי הרמב”ם (הלכות דעות פרק ד’)

– בריאות = איזון בין ארבע המרות

– אין משמעות אחרת ל”בריאות” מלבד להיות באיזון

—

חלק ה’: תפיסת המחלה והמשל המרכזי – רכיבה על אופניים

חידוש בתפיסת המחלה

– התפיסה הרווחת: מחלה היא דבר חיצוני שתוקף אדם בריא

– תפיסת הרמב”ם: מחלה אינה יוצאת מן הכלל – היא חלק מהמציאות האנושית

– אדם בריא = מי שכל הכוחות שיכולים להחלות אותו נמצאים באיזון (checks and balances)

– המושג המודרני: Homeostasis – כל מערכת חיה צריכה feedback cycle

משל רכיבת האופניים – המשל המרכזי

– כשרוכבים על אופניים, כל הזמן מאזנים – קצת לכאן, קצת לכאן

– זו פעולה אקטיבית מתמדת – אי אפשר פשוט “לשבת” על אופניים בתנועה

– למה אי אפשר ללמד מכללים? רק מניסיון – מנפילות ומתיקונים

– הקשר לדרך האמצע: צריך “דרך” ולא “שיטה” – עקרונות כלליים, לא כללים קבועים

משל הנהיגה – השלמה

– מורה נהיגה נשאל “מה השיטה שלך?” ענה: “פעם ימינה, פעם שמאלה – תלוי במצב”

—

חלק ו’: חינוך מול כפייה – תורת החינוך של הרמב”ם

ההבדל המהותי

– חינוך ≠ כפייה (forcing)

– רוב האנשים חושבים שעבודת המידות היא לכפות על עצמך להיות טוב

– שיטת הרמב”ם בנויה על חינוך – אפשר ללמד את האדם

מבנה הנפש

– כוח המתאוה – אינו יודע מעצמו מה לעשות, אך ניתן ללמד אותו

– כוח השכל – יודע מעצמו

– נפש המשכלת – ממוצע בין שכל וגוף, “בר חינוך”

הבדל בין טבע לטבע שני

– טבע ראשון (כמו כוח הזנה) – לא ניתן לשינוי

– משל הסוס: אפשר לאמן לא לאכול, אבל ברגע שמפסיקים – חוזר לטבעו

– משל הכדור: זורקים למעלה אלף פעמים – תמיד יפול חזרה

– טבע שני – ניתן ליצור באמצעות חינוך, והוא נשאר

—

חלק ז’: הבהרת מנגנון התיקון – לא קיצוניות הפוכה אלא השלמת החסר

מה המשל לא אומר

– לא מדובר בדחיפת מקל לצד השני עד שהוא חוזר לאמצע

– הרמב”ם קורא לזה “רפואה”, לא “כיפוף”

מה המשל כן אומר – משל החום והקור

– כשאדם יוצא מאיזון, נותנים לו את מה שחסר לו כדי להשלים את החסר

– לא נותנים קיצוניות הפוכה, אלא מוסיפים את מה שחסר

משל המכונית

– מכונית צריכה שמן, מים, נוזל קירור – כל אחד בכמות מסוימת

– אם התחממה יתר על המידה: לא לוקחים לאנטארקטיקה, כן מוסיפים נוזל קירור

– העיקרון: לא מטפלים בקיצוניות על ידי קיצוניות הפוכה כללית

יישום: הקמצן ונתינת צדקה

– הקמצן לא חסר קמצנות – יש לו יותר מדי!

– מה שחסר לו הוא הניסיון והרגל של נתינה

– “בזבזנות” במקרה הזה היא לא באמת “יותר מדי” – כי הוא בגירעון

– משל התקציב: מי שלא נתן צדקה 10 חודשים צריך לתת הרבה יותר – זה השלמת החסר, לא קיצוניות

העיקרון המרכזי

– האיזון הוא לא כמו מטוטלת שדוחפים לצד אחד והיא חוזרת

– המשל הנכון: ספידומטר עם מחוג – צריך להישאר בירוק

—

חלק ח’: יישום מעשי ודוגמאות אישיות

ההבחנה בין תיאוריה למעשה

– תיאורטית: הרמב”ם לא מתכוון “תהיה משוגע לכיוון אחד כדי להגיע לאמצע”

– מעשית: כן צריך לכוון לקיצוניות החיובית, כי הנטיות הטבעיות מושכות לכיוון השני

ביקורת על “תיאוריית הקנאות”

– יש הטוענים: “צריך כמה משוגעים קיצוניים כדי שהעולם יישאר מאוזן”

– המרצה מתנגד בחריפות: תיאוריה זו נותנת לקנאים יותר מדי כוח ומצדיקה התנהגות קיצונית

דוגמה אישית: תיקון מידת הביקורתיות

– הבעיה: נטייה להיות ביקורתי וציני מדי

– הפתרון: “חשיבה קיצונית פנימית” – לכוון להיות כמו הבארדיטשעווער

– התוצאה: מגיע לתגובה נורמלית, לא קיצונית

– חוויה מעשית: אחרי שאמר מחמאה וראה את התגובה – “היה לי הנאה מזה”, התחיל להתפתח טעם

משל ר’ מאטי זילבער והסקולענער רבי

– אמר: “אני צריך להיות סקולענער” – לא שיהפוך לכזה, אבל הכיוון לשם יביא אותו למקום מאוזן

ציטוט מר’ יצחק משה על יצר הרע

– “היצר הרע עובד מספיק טוב לבד” – הוא לא צריך עזרה

– צריך לדחוף לכיוון השני

—

חלק ט’: יישום דיפרנציאלי והמונח “בשווה”

כל אדם לפי צרכיו

– משל השכנה: לאישה שמגזימה ב-people pleasing צריך גישה שונה

– “אותי צריך כל יום לדרבן להיות קצת יותר נחמד”

– “אותה צריך פעם-פעמיים ללמד ‘תגידי מה את חושבת באמת'”

ניתוח המונח “בשווה” לעומת “מעתדלה”

– “בשווה”: פונקטואלי, בדיוק, “גלייך אויף גלייך”

– לא מתאים לבאלאנס: כי באלאנס דורש תנועה

– “מעתדלה”: מילה עשירה יותר, מוציאה את הקשר למשל הרפואי

י”ג מידות הרחמים – יחס 12:1

– 12 מידות של רחמים, מידה אחת של דין

– היישום: עם ילדים – 12 פעמים מחמאות, פעם אחת ביקורת

– רוב הדרשות צריכות להיות על איך להיות טוב

—

סיכום המהלך

| נושא | ממצא |

|——|——|

| שורש עד”ל | משמש גם ל”ממוצע” וגם ל”צדק” |

| צדק | כולל הנהגה אישית + ישוב העולם |

| המשל של הרמב”ם | רפואה ואיזון דינמי (כרכיבה על אופניים) |

| מנגנון התיקון | השלמת החסר, לא קיצוניות הפוכה |

| חינוך | יצירת “טבע שני” דרך התנסות |

| להיות צדיק | = להיות balanced |

המסקנה המרכזית: דרך האמצע אינה נקודה סטטית על סקאלה, אלא תהליך דינמי מתמשך של איזון בין כוחות סותרים – כמו רכיבה על אופניים, כמו בריאות הגוף, וכמו צדק.

Full Transcript

פילולוגישער אנאליז אין שמונה פרקים – פרק ד’ (חלק א)

טעמע: די באדייט פון דעם ווארט “מעתדלה” (שווים/ממוצעים) און דער שורש עד”ל אין רמב”ם.

—

אריינפיר און סדר השיעור

Very good. סאו, איך פיל אז דער עולם [the crowd/students] וויל לערנען מער serious זאכן. סאו, איך ווייס נישט אויב איך האב די notebooks. איך ווייס נישט, ס’איז נישט געגאנגען אזוי ווייט ווי איך וויל לערנען, און איך זע עס נישט בכלל. איז דא א folder פאר דעם? no. איך ווייס נישט וואס עס איז.

אבער, last week [פאריגע וואך], האבן מיר איבערגעלאזט מיט א געוויסן suffix, און איך בין געווען א ביסל disappointed די וואך. מען קען מאכן פארקערט: צו טון אנעמען, מען וויל נאכדעם זאגן די סחורה און די הקדמה, און מען ענדיגט קיין תשעה’נ’ס טערמינען. מען לאזט פרובירן צו זאגן די ענדע און נאכדעם אנגעהויבן צו די הקדמה. זייער אינטערעסאנט.

איך האב נאך נישט… איך האלט נישט 100% קלאר. אפשר די בחורים קענען נאכקוקן מער אין די מפרשים. אבער אונז האבן געלערנט אזוי – איך קען קוקן דא אויב איך בין געשילן צעטלעך, אפילו עס איז אלע צעטלעך וואס זענען געווען – איך האב געהאט דאס אויס.

די פילולוגישע חקירה: “שווים” אדער “מעתדלה”?

אונז האבן געלערנט א זייער אינטערסאנטע חקירה – איך האב גערעדט פון אזא פילולוגישע חקירה אויף ווערטער – פון די לשון אין די אנהייב פון פרק ד’.

די לשון איז געווען אז עס זענען דא “פעולות טובות” אדער “מעשים טובים”, ווי אונז ווילן זאגן אויף אידיש. וואס זענען די פעולות? לויט די translation פון ר’ שמואל אבן תיבון און די היינטיגע translations, האבן זיי געטייטשט “שווים”. “המעשים השווים” הייסן די גוטע, און די “שווים” זיי זענען די “ממוצעים”. דאס איז די translation.

יעצט, אונז האבן געזאגט אז דאס איז נישט אזא גוטע translation. ס’איז א גוטע translation פון אריסטו, אבער נישט א גוטע translation פון דער רמב”ם.

דריי אפציעס אין אראביש (Three Options of Translation)

ס’איז דא דריי ווערטער אויף אראביש, וואס מיר זאלן יעצט קענען רעדן פונקט צוויי, אבער איך האב געקענט רעדן פון דריי options of translation. רייט?

1. מעתדלה: די ערשטע ווארט וואס דער רמב”ם שרייבט דארט איז “מעתדלה”, אדער משורש “עדל” (Adl).

2. מתוסט: די צווייטע ווארט וואס איז ממוצע, איז “מתוסט” [mutawassit], איך ווייס, מתוסט, עפעס אזוי. ווען ס’איז דא א וואל [vowel] וואס דארף מען זאגן אזוי בערך… דאס איז די טייטש “ממוצע”.

3. שוה (סואא): די translation איז “שוה”. דאס איז ריכטיג פאר אלע מאל ווען זיי טייטשן איבער.

די שיטה פון ר’ שמואל אבן תיבון

דער רמב”ם אין “שמונה פרקים” (און אין משנה תורה) זאגט “ממוצע”… “בינוני”… אבער ס’איז נאנט אז זיי נוצן צוויי ווערטער וואס מיינען די זעלבע זאך. אזוי ווי ער זאגט אין זיין בריוו צו ר’ שמואל אבן תיבון, אז אמאל דארף מען איבערטייטשן די זעלבע ווארט מיט צוויי ווערטער, כדי מען זאל פארשטיין.

אבער דער סאמטער כלל – איך האב אזא כלל אויף די רמב”ם – אסאך מאל זאגט ער צוויי ווערטער, און זיי מיינען ביידע זעלבע זאכן. נישט מדייק זיין אז ס’איז צוויי אנדערע זאכן. ס’איז פשוט, ווייל אויף לשון הקודש איז שווער צו כאפן אסאך מאל. אונז האבן נישט גענוג די background צו וויסן פונקטליך די ווארט. ער זאגט צוויי ווערטער. ער זאגט “בינוני וממוצע”. פארשטייסט עס אביסל בעסער. “בינוני” קען דאך מיינען מיטלמעסיג [mediocre], נישט אינצווישן צוויי זאכן. שרייבט ער היינו עס איז דער “ממוצע”.

סאו עפעס א ווארט וואס ער זאגט ביידע. און א רוב מאל, און איך האב געטשעקט אין די משנה תורה, א רוב מאל זאגט ער “בינוני”, און יענער ביינ-commerce… [unclear phrase, likely referring to usage].

פארוואס “שווים” איז נישט מדויק

די צווייטע ווארט וואס אונז האבן געזאגט, אז די translation “שווים” איז א גוטע טייטש אויף די ווארט “Equal” אויף ענגליש. כדי מען זאל שוין צוריקגיין צווייט אויף יוונים… אויף אראביש זאגט מען אז די ווארט שטייט סמך ווי איד [סואא / Sawa].

סאו basically, די ווארט אליינס ווערט גענוצט אין דעם פרק אדער שפעטער, זעען, ווען דער רמב”ם וויל זאגן “שוה”, שרייבט ער “שוה” [סואא] אויף אראביש. אזוי ווי דער רמב”ם האט געזאגט אז אראביש איז נישט א קודש… פון די cousins, סאו עס איז א ענליכע שורש. די ווארט “שוה” איז גלייך. און דא שטייט אבער נישט “שוה”.

הגם אז אריסטו למשל האט דא געשריבן “שוה”, און נישט נאר אריסטו נאר אל-פאראבי… על כל פנים דער וואס דער רמב”ם איז מיינטיג דא מער ווייניג, און מיט די שטיקל זאגט “שוה”. אויף דעם פלאץ זאגט ער [דער רמב”ם] נישט “שוה”, נאר ער זאגט אן אנדער ווארט וואס דאס איז דער “מעתדלה”.

וואס האט מיר געזאגט אז “עדל” איז נישט טייטש [שוה], נאר וואס איז יא טייטש? האט מען נאכנישט געמאכט אזא קלארקייט. זיי האבן געטראפן א שטיקל בורא לנבחר [unclear phrase, possibly referring to a source like ‘Moreh Nevuchim’], אבער עס איז נישט… איך האב נאך נישט קיין הונדערט פראצענט קלארקייט.

אבער ווען מען קוקט אביסל ווייטער, און try צו פיינען מיט די לשונות, האב איך יא געזען א ביסל מער וואס מען קען זיין קלארער וועגן דעם אין אונזער context. און איך מיין אז די השאלה וואס איך האב געזאגט זעט מיר אויס שטימט. לכל הפחות אין דעם פרק רמב”ם שטימט עס.

דו דארפסט זען, איך האב נישט געטראפן גענוג. איך האב א ביסל יא געטראפן, אבער וועגן די background פון אנדערע אראבישע שרייבערס וואס זאגן אזעלכע ענליכע זאכן וואס ער זאגט, אבער נישט ביי דיר קיין הונדערט פראצענט. סאו איך קען נישט זיין פאר זיכער.

אבער וואס איך קען זאגן פאר זיכער איז: אז אויב מען וויל שוין יא איבערטייטשן, אזוי ווי ר’ שמואל אבן תיבון… ער האט געזאגט אז ער פירט דער זאגט אז מען דארף זאגן ר’ שאילע האט… איך ווייס נישט… anyways, אזוי ווי ער וואס וויל איבערטייטשן ווארט פאר ווארט, דארף מען נישט שרייבן דא “שווים”. “שווים” איז אפשר גוט פאר די מוסד [concept/institution], אזוי ווי ווער עס לערנט אין מקורות אין אריסטו, ווייסט אז עס טייטש “שוה”. אבער דא, ווען ס’שטייט דא “שוה”, מיינט עס נישט שווה, ווייל “שווה” טייטשט זיך “גלייך”. דער רמב”ם וויל עפעס זאגן מער ווי גלייך. אזוי מוזן מיר זאגן.

דער שורש “עדל” – צדק און יושר

און אונז האבן מיר געזאגט צוויי אינטערעסאנטע זאכן וועגן די שורש “עדל” (Adl) וואס איז לכאורה די זעלבע שורש.

די search וואס איך האב געמאכט איז געווען אז א שטיקל מחלוקת זעט מיר אויס, אז די אנדערע מענטשן וואס איך האב געפרעגט האבן מסכים געווען אז ס’איז די זעלבע שורש. בעצם, דער dictionary ווייסט נישט, ווייל דער AI ווייסט נישט, ווייל ער זעט אז ס’איז צוויי meanings מיינט ער. אבער בעצם ס’איז זיכער די זעלבע שורש. אזוי פארשטיי איך.

אבער ס’איז צוויי meanings אין צוויי contexts. מען נוצט עס אויף צוויי וועגן לפחות. די פחות איז אויף צוויי וועגן דער שורש. אבער קיין איינער פון זיי איז נישט “שוה”. דאס איז גאנץ וויכטיג צו זען. דאס הייסט אז עס איז יא דא.

איינמאל, לאמיר צוטיילן אויף דריי… איינמאל איז דא יא. זיי האבן געזאגט אז די גלייכע און די same… למשל א גלייכע ליין אדער א משקל וואס איז גלייך… ס’איז גלייך קעגן גלייך. ס’איז שווה בשווה. די רמב”ם, איינמאל אין astronomy, נוצט עס… האסטו אנגעברענגט דאס? יא… נישט אנגעברענגט אינעווארנוג, אבער די רמב”ם האט איינמאל גענוצט דאס. אויב איז ער אינטערעסירט, קען מען עס נאכקוקן, זע Dobelt’im [unclear source name] געזאגט.

עס איז זייער פאדנער [strange/notable] אז מען זאל זאגן אן אנדערע ווארט, און ער ווייסט עס צו שרייבן “שוה”, און עס נוצט עס אפילו אין כמעט ענליכע context. על כרחך דארף מען זאגן אז ס’מיינט: דווקא נוצט ער די ווארט, און ער טוישט די ווארט. דאס איז צום זאגן בדווקא. קען איינמאל זאגן אז ער האט געהאט א גירסא אין די ספר, איז געשטאנען אזוי, איך ווייס נישט…

די חשיבות פון פארשטיין דעם דיוק

עס זאל העלפן אונז סיי צו פארשטיין וואס אונז מיינען ווען אונז זאגן – איך דארף מאכן א phone פאר די צדיק פון לעצטע וואך – סיי מ’דארף וויסן. סאו דעס וואס איך זאג אז ס’מיינט דעס, דעס העלפט מיר סיי צו וויסן בעסער וואס ס’מיינט, ווייל אונז מיטשן זיך א גאנצע סארט צוטיילט שוין די “דרך” און די “מצה” [אמצע?], ס’איז נישט גענוג קלאר. די רמב”ם האט עס זיכער נישט גענוג קלאר.

און סיי… און סיי וואס… און סיי… און וואס איז די אנדערע זאך? סיי עס איז צו connect-ן צו נאך אסאך זאכן וואס מען קען אפילו connect-ן צוריק צו די תורה און זען פארוואס די רמב”ם טראכט אז די “מצוה” [מידה?] איז ריכטיג. ס’גייט further.

סאו וואס האבן זיי געזאגט? זיי האבן געזאגט אז דעי שורש קודם כל האט עס א meaning וואס מיינט צדק, גערעכטיגקייט, אדער Justice אויף ענגליש.

עס זענען דא א ארגאניזאציע אויף אראביש, וואס הייסט “עדאלה” (Adalah). אבער זיי זענען עוסק אין טרעפן Justice פאר די אראבער אין ארץ ישראל. אויף אראביש, צדק איז Justice פאר אראבער. anyways, סאו, דעס איז די אייגן שורש פון justice. סא דיו מרתם [unclear]. Justice, כסדר. “עדלה”, איז טייטש… אדור, אדלה, איז א שם דבר. טייטשט מען איז טייטש גערעכטיגקייט, Justice. צדק אויף לשון הקודש – Justice.

ראיה פון שפעטער אין פרק ד’

יא, יעצט, ס’איז דא א אינטערעסאנטע זאך, איך דארף דיר ווייזן דא, אבער ס’איז נישט די איינציגסטע ווארט פאר צדק. וויאזוי ווייסטו? איך האב געטראפן דא ווייטער אין דעם פרק, ס’איז די רמב”ם מיט אזוי… איך דארף דיר ווייזן, איך דארף אים ברענגען די גאנצע פרק, איך האב עס נישט ארויסגעפרינט, און מיין printer האט זיך געזאגט אז דארף קיין instruction מאכן עס איז עפעס הייליגער צווייט. נאכנאך, סורא [sorry?], איך ברענגט די ווארטן, נישט די רמב”ם פאר שבט, דא? דא שטייט נישט שבט אין די רמב”ם.

און סביר וואס שטייט אין די אראבישע שפראך? די “מעתדלה”. אז דאס שטייט די ווארט “עדל”. אז דאס זאג איך. ס’איז דא איין מינוט דערפון פון צדק. דאס איז די ערשטע זאך. ס’איז זייער וויכטיג צו זען. די ווארט “עדל”… מען קען טייטשן דא א צדק. אזוי האב איך געשריבן… יא.

מיינער אז די conversation גייט אריין אין אנדערע טעריטאריע שוין. און… אונז כאפן עס בערך.

(תלמיד: ניין ניין, עס וועט זען אז איך טו עפעס אויף.)

ווארט אויף א מינוט. און אויב דו ליידסט מיך נישט, דארף שוין טו איך נישט אויף. איך קען נישט וויסן.

און איך וויל דיר ווייזן א אינטערעסאנטע זאך. שפעטער, די גאנצע פייניק [ענין?] איז דאך בעצם א געוויסע וועג צו מעלות ביי זיין געוויסע נקודות וועגן וואס איז די דרך על המצוות און וואס איז די דרך על תורה. ער האט גערעדט וועגן פרושות און בעריכות וואס מען זאל זיך דארפן לערנען, אבער יענע אמת’ע האבן שוין געלערנט אסאך מאל, איך וויל זאגן.

אבער… אה… אהא, דא, איך וויל דיר נאר ווייזן אן אינטערעסאנטע זאך. אהא, למשל, דא שטייט יא, אבער צדק. אה, איך האב געזאגט אז עס שטייט נישט ביי צדק. ס’איז דא אן אנדערע ווארט וואס מען רופט מיט צדק פאר אנדערע זאכן. יא, אקעי, מען וועט דא זען אז ער נוצט ממש די זעלבע שורש צוויי מאל.

און שפעטער, ווען ער רעדט פון די תורה, אז די תורה זאל נישט גיין בדרך extreme, מען זאל נישט גיין אין די מדבר, ער האט זיך מתבודד. און אזוי זאגט ער, אויב די תורה וויל אזוי, און ער טייטשט א גאנצע צייט בשבעה [unclear, possibly referring to ‘shaveh’], און דא טוישט ער, ס’איז אבער עס איז אמת’דיג די זעלבע ווארט.

די לשון איז אזוי, אויף א לשון הקודש, די דלשים [דרשים?]. די תורה וויל מען זאל גיין בדרך האמצעות – דאס שטייט אן “אמצעי” אויף אראביש, וואס זאל עטהן יוחל משה מיטלער לאכל בשבעה – זאל עסן וואס ער מוטה צו עסן – בעדל, און טרינקען וואס מען מעג טרינקען – בעדל, און בולל זיין וועמען מעג בולל זיין – בעדל.

“וישוב המדינות” – דא מיטאמאל דעי מענטש האט זיך געטוישט – “בצדק וביושר”, שטייט די זעלבע שורש אבער… “בעת הדל”, “בעת הדל”… ס’איז דא פסח חילוק. אבער בעצם שטייט די זעלבע שורש.

סאו זעהסט אהעז… ס’איז יא ווען ער וויל באשרייבן די דרך התורה וואס דאס דערפער זאגט אהער אין די אנדערע פלעצט. דא ברענגט ער די פסוק “תורת השם תמימה”. אין די אנדערע פלעצט האבן זיי גערעדט, ברענגט ער די פסוק “חוקים ומשפטים צדיקים”.

שיעור אויף שמונה פרקים לרמב”ם – חלק ב’

נושא: הקשר בין “צדק” ל”ממוצע”, והמשלים להבנת הדרך האמצעית

אינהאלט:

1. דער באדייט פון “צדיק” און “משפט” אין רמב”ם (המשך פונעם שורש עד”ל).

2. די פעלנדע משלים: וויאזוי פארשטייט מען דעם “אמצע”?

3. די צוויי קלאסישע משלים פון אריסטו: מסחר (וואגשאל) און מלחמה (ציל).

4. דער טעות פונעם המון עם: “עוורעדזש” (Average) אנשטאט “ממוצע”.

5. דער אמת’ער משל פונעם רמב”ם: רפואת הגוף.

—

דער באדייט פון “צדיק” און דער קשר צום שורש עד”ל

סאו זעהסטו, אז ס’איז יא [אזוי ווי מיר האבן געזאגט פריער לגבי דעם שורש עד”ל]: ווען ער וויל דעסקרייבן די “דרך התורה”, דאס דארף ער זאגן אין דעם אנדערן פלאץ. דא ברענגט ער דעם פסוק “תּוֹרַת ה’ תְּמִימָה”. אין אנדערע פלעצער וואו מ’האט גערעדט, ברענגט ער דעם פסוק “חֻקִּים וּמִשְׁפָּטִים צַדִּיקִם” (דברים ד, ח).

אז “חוקים ומשפטים צדיקים” איז דאס… די תורה וויל נישט מ’זאל גיין עקסטרעם, און נישט זיין קיין “מדבר” [נזיר/פרוש וואס וואוינט אין מדבר], און נישט זיין א פרעסער. נאר וואס? מאכן “צדיק”.

און “צדיק” אינקלודירט [כולל] די ביידע זאכן:

1. סיי מ’זאל עסן ווי עס איז גוט צו עסן, און נישט עסן וואס דאס רופן זיי אין “דרך אב” [דער אריגינעלער טעקסט] “אַל-מוּעְתַּדִלָה” (שווה/ממוצע) – וואס דעמאלט טייטשן זיי עס “שווה”.

2. און סיי מ’זאל מאכן “צדיק” ווי א “יישוב עולם”.

“יישוב עולם” איז טייטש, ווען די יישוב עולם דארף זיין בצדק. אזוי ווי נישט גנב’ענען זאל זיין א גוטער יישוב עולם – נישט נאר אין די סענס [זין] פון די הייזער, נאר אויך אין די סענס פון א סאציאלע סטרוקטור וואס ארבעט גוט.

סאו דו זעהסט קלאר אז די צוויי זאכן גייען ביי אים צוזאמען, די נושא פון די סדר. דאס איז די ערשטע זאך. דאס זעט מען קלאר אין דעם פרק.

און איך האב געזען… מ’קען ווייזן אז מען זעט דאס קלאר וויאזוי דאס איז אין יענער פרק פון “שמונה פרקים”, און אין “מורה נבוכים” חלק ב’ פרק ל”ט, וואו ער שרייבט אויף “חוקים ומשפטים צדיקים”. ס’איז זייער נייס [שיין] וועגן דעם וואס עס קאנעקט [פארבינדט] זיך ביי דעם רמב”ם. לכאורה וועגן דעם זאגט ער דארט בפירוש אז “צדיקים” איז טייטש דעם ווארט “עַדְל” (Adl). און ווען איינער מיינט עס, מיינט עס דאס.

ס’קען זיין, אויב דו טראכסט אזוי, קענסטו אפילו צוזאגן אז ס’מיינט “צדק”. אבער וואס מיינט צדק? צדק מיינט דאך נישט… ס’איז א שאלה: ווער איז א צדיק? וואס מיינט צדיק? “צדיק” טייטש זיך דאך Justice (גערעכטיגקייט). אונז רופן א “צדיק” איינער וואס טוט נישט קיין Justice [במובן החילוני], ווייל ער איז נישט קיין יישוב עולם [ער איז א פרוש]? און Justice מיינט דאך ווי עובדין דחול?

ווייל ס’איז דא עפעס אנדערע לעוועלס [רבדים], און אפשר מען קען רופן Justice… איך ווייס נישט. אבער פשוטו, ווען מען זאגט Justice מיינט מען די סאציאלע יושר. אבער טאקע אין די זעלבע לשון זאגט ער, אז ס’מיינט מען זאל גיין “בדרך הממוצע”. סאו ס’איז זיכער אז ס’גייט צוזאמען די צוויי זאכן.

דאס איז די ערשטע וויכטיגע יסוד: ווען די רבים [מפרשים/מתרגמים] טוישן די ווארט צו די ווארט [פון ממוצע צו צדק], די ווארט “עַדְל” אט-ליסט אינקלודירט די קאנאטעישן [באדייט], די מינינג פון ריכטיגקייט, פון צדקות. און צדקות מיינט די ממוצע. דאס איז די ערשטע זאך. דאס איז די ערשטע מיינונג. דאס האט מען שוין געוויזן לעצטע וואך.

—

די פעלנדע משל: פון וואו נעמט מען דעם “דרך הממוצע”?

נאכאמאל, נאך א זאך וואס דא דארף מען… נאך א קאנעקשאן. די צווייטע קאנעקשאן איז געווען… דאס מיין איך האב איך אויך געזען שפעטער אין די פרק, האבן מיר דאך געזען אז ס’שטימט.

און זיי האבן געזאגט אזוי: ס’איז דא א שטארקע שאלה. פון וואו קומט די איידיע [רעיון] פון “דרך הממוצע”? וואס איז די משל דערצו? וואס איז די איידיע? יעדע זאך איז דאך א געוויסע משל, א געוויסע מעטאפאר.

ער זאגט די מידה… די משל, ווען אריסטו הייבט אן זאגן די מידה, טראכט ער ממש פון מעסטן עפעס. ער זאגט עס: מעסטן עפעס. דו קענסט מעסטן. איך קען דיר זאגן אז איך גיי אין געשעפט – ער זאגט נישט ממש דעם משל, אבער אויב איך פארשטיי זיין לשון מיינט ער אזא משל:

משל א’ – דער געשעפט (Commerce):

מ’גייט אין געשעפט, דו קויפסט אהן, דו ברענגסט א גלאז א מידה. ער קען דיר געבן צו ווייניג, ער קען דיר געבן גלייך אויף גלייך, מ’קען דיר געבן צו פיל.

און אזוי זאגט ער: ווען מ’רעדט פון “וואס איז די מדה טובה?”, קען מען דורך דעם טראכטן. מ’קען האבן צו ווייניג. דו גייסט אריין אין די “געשעפט פון ווערן א מענטש”:

* קענסטו געבן צו פיל כעס.

* קענסטו געבן צו ווייניג.

* קענסטו האבן די ריכטיגע ארמיינונג [amount/measure] פון כעס. דאס הייסט די מדה טובה של נחת, אדער “אירעסעביליטי” [irascibility – די מידה פון כעס], וואס איז נישט כעס.

דאס איז איין משל, איין פוינט וואו מען הייבט אן. און ווען דו טראכסט אזוי, זעסטו… וואס גיט דיר דעם משל? דארפסטו פארשטיין, וואס גיט דיר דעם משל? ס’איז דא אנדערע משלים וואס ער האט. דאס איז זייער וויכטיג צו טראכטן פון משלים, פון אימעדזשעס [בילדער].

דער משל גיט דיר, אז “במצוות” טייטש: מער אדער ווייניגער, וואס פאסט צו עפעס. רייט? אזוי ווי איינער פון מיין מעשה וואס איינער וואס גייט אין געשעפט. “מאזני צדק”, יא? “מאזני צדק” שטייט אויך. “מאזני צדק” – יא דאך, האב איך גערעדט וועגן טהיר [יוקר/פרייז]. אז איך גיי אין געשעפט און איך בעט א פולע מאס אין מיין גלאז, איך זאל קויפן איין גלאז מילך:

* איז די ריכטיג – ס’איז אויך די ריכטיגע דרך ה’ – א נישט וואס דער איז א גנב.

* ער גיט צו פיל? ער קען צו ווייניג צאלן פאר א גלאז.

* אבער ריכטיג איז, אז ער גיט מיר וואס איך בעט.

אין די סענס, “ממוצע” וואס איר זאגט מיינט בעצם: בהתאם, וואס שטימט מיט וואס ס’דארף זיין. דאס איז דער טייטש. און דערפאר קענסטו זען אז מען קען זיין מער ווי ס’דארף זיין, און ס’קען זיין ווייניגער ווי ס’דארף זיין. וויבאלד אז רוב זאכן זענען בעצם אזוי ווי דבר שבמנין. דאס איז זאכן וואס מען קען ציילן. אזוי איז א היטערן [?], זאכן וואס מען קען ציילן ווי זאכן וואס מען קען צעטיילן.

בדרך כלל, “כעס” איז נישט ממש א זאך וואס מען קען צעטיילן און ציילן און פארקויפן אין א געשעפט. אבער ס’קען זיין מער און ווייניגער, ממילא איז דא א “מער” און “ווייניגער”. דאס איז איין משל.

משל ב’ – דער ציל (Archery/Target):

מען זאל באזעהן אנדערע משלים, למשל פון צילן א פייל צו א טארגעט [מטרה]. וואס איז די אנדערע משל פונעם דרך האמת? דאס איז אויך א מיטן. מען דארף אנקומען אין די מיטן פון דער “בולז-איי” [Bullseye], אין די מיטן פון דער טארגעט. נישט דא און נישט דארט. נישט די ימין, נישט די שמאל, נישט די מעלה, נישט די מטה.

אבער דאס גיט ארויס אויך אן ענליכע זאך, אבער עס גיט ארויס א ביסל אנדערש. דאס איז אן ענליכע איידיע. וואס דאס מיינט, דאס איז א משל, א משל מוחשי, א זאך וואס מען קען זען, וואס מען קען זיך פארשטעלן. און פון דעם פארשטייסטו די באגריף פון “דרך הממוצע”, אז דאס איז די שלימות. אז די זאך צילט צו, קומט אן צו זיין ציל. זיין ציל איז זיין גאָול [Goal]. גאָול איז א משל פון פיילן [Arrows].

יעדע זאך האט זיך אנגעהויבן ערגעץ. די משל פון “מידה” [וואגשאל] הייבט זיך אן פון מקום המסחר. דער משל פון “צילן”, אז ער צילט גוט, אז ער איז משיג, ער קומט אין די טארגעט – “אז ער איז אָן טארגעט” [On target], זאגט מען אויף ענגליש. דאס איז א מלחמה משל. דאס קומט פון חיצים [פיילן], פון קשתות [בויגנס], פון אזא סארט זאך, פון פענטאגאן, אזא סארט זאך. ווארפן אפשר אויך איבער א באל, איך ווייס נישט. דאס קומט פון אן אנדערע קאנטעקסט אין לעבן.

אבער דו ביסט מפשיט – פארשטייסט אזוי: פונקט אזוי ווי מען דארף שיסן א פייל, דארף עס אנקומען – פונקט. ווען דו ווילסט גיין זיין א גוטער מענטש, א גוטע זאך, דארף עס אויך אנקומען – פונקט. און ווייטער זעסטו אז מען קען זיין צופיל דער וועג, צופיל יענער וועג. ביידע געבן ארויס דעם די הגדרה פון אז עס האט א “צו פיל” און א “צו ווייניג”.

דאס זענען צוויי משלים וואס אונז האבן געזען אין אריסטו למשל. און אין אונזער שפראך זעט מען אז מען רעדט פון די צוויי משלים, און מען קען טרעפן די מדרשים און אסאך מקורות אזא זאך.

—

דער טעות: “עוורעדזש” (Average) אנשטאט “ממוצע”

דא אבער האט מען דער רמב”ם… יעצט, דער רמב”ם ברענגט נישט קיין איינעם פון די משלים. לאמיר צוריקגיין צו אונזער פראבלעם, וואס איך האב א שטיקל טענה אויף דעם רמב”ם. ווען מען האט גענוג לאנגע טענות, קען אפשר עס אויך פשוט זיין. אונז האבן… איך האב געטראפן א שטיקל סאלושן [לייזונג] פאר דיין טענה. נישט א גאנצע סאלושן, באט נאך א וועג ווי מען קען פרובירן אז…

אונז האבן דאך א טענה אויף דעם רמב”ם: אז וואו איז דער משל? דאס איז דאך דער פראבלעם. דער רמב”ם’ס משל, ווען ער זאגט אז מען דארף גיין בדרך המצוות – פון וואו נעמט ער? פון וואס איז דער – שטייסט מיר, איך פרעג – וואס איז דער אימעדזש? וואס איז דער משל וואס ער גיט פון דעם, די זאך וואס איך קען זיך פארשטעלן גרינג, וואס מיט דעם וועל איך צושטעלן בערך אז אזוי וויל די זעלביגע ידיעה גייט בכוחות הנפש, אדער במידות, בהנהגות טובות, וכדומה. וואס איז זיין משל?

ער זאגט נישט. ער הייבט אן דעם פרק, ער הייבט נישט אן מיט משלים. ער זאגט נישט. ער זאגט: “העמדת המצוות”. און דו ווייסט נישט בין קלאר.

און וואס לייגן אונז אריין? אונז לייגן אריין אן אנדערע משל. געווענליך, רוב מענטשן פראוויידן [Provide/שטעלן צו] – וואס שטייט נישט א משל? פראוויידן זיי. דאס איז דאך דער וועג וואס מען פראוויידט איינמאל. וואס איז די משל וואס אונז טראכטן? עוורעדזש (Average), רייט?

די גרויסע מענטשן זאגן: קליינע מענטשן, די זענען נישט צו גרויס, נישט צו קליין, נישט צו קלוג, נישט צו נאַר. אין “הלכות דעות” האבן אונז גערעדט אז רוב מענטשן שטעלן זיך פאר אז ס’מיינט עפעס אזוי, ווייל אונז פראוויידן א משל. עס פארשטייט זיך אז די מידות איז נישט ממש אפילו דעמאלטס וועט עס זיין א מפשט אויף דעם משל, אבער דו פראוויידסט דעם משל. אז דער רמב”ם זאגט “בינוני”, און ער זאגט אפילו נישט צו ווייט פון דעם, ער זאגט יא אזוי ווי א משל אין די “משנה תורה” זאגט ער מער: דאס איז אזוי ווייט פון ביידע עקן. אזוי ווי איז ווייט פון ביידע עקן – פראווייד צו די משל.

אה, סאו דער רמב”ם, מ’שטעלט זיך פאר אז אונז לייגן אפילו אריין נאמבערס [Numbers]. איז ער ווי אזוי ווי אונז האבן גערעדט אין די לעצטע וואך? דו האסט געזאגט, איינער האט געזאגט… אונז לייגן אפילו אריין נאמבערס. אונז האט מען אויסגעלערנט אז די בעסטע וועג… שא? אין איין איינער האט עס געזאגט? נע, עס איז מיר מסביר געווען. אז אונז האבן אויסגעלייגט אז די בעסטע וועג פון רעכענען עוורעדזש איז מיט נאמבערס. ס’איז נישט קלאר אז ס’איז אמת, אבער ס’איז אן אנדערע שיעור.

און מיינער טראכט אין אונז, אז אויב איר קענט האבן 150 IQ, מיר קענען האבן 70 IQ, איז גוט צו האבן 105. סייענס, ס’איז נישט אינצווישן דא רעד איך אסאך אזוי. בערך, דאס איז די וועג ווי זיי שטעלן אונז אט אלעס דער גאנצער משל, דער גאנצער פיקטשער וואס איך באצייל דיר. אז דא נאמבער, אזוי ווי הויכע גרעסערע מענטשן און קלענערע מענטשן שטייען אינדערמיטן. דאס איז א משל וואס דו האסט אליינס אריינגעלייגט.

און ס’איז נישט אזוי ווי “מדיום” פון סטארבאקס וואס איך האב גערעדט איינמאל. דעי משל טייטש נישט אינעם דעם מדיום, דאס האט מען אונז אליינס אויסגעטראכט.

—

דער אמת’ער משל פונעם רמב”ם: רפואה

אבער ס’איז דער אמת, ווען פרעגט אונז, האבן געלערנט פרק ג’ און אויך המשך פרק ד’ גייט איר צוריק צו דעם. זעט, ער האט דא א געוויסער משל וואס איז דער זייער וויכטיגער משל ביי די רמב”ם, סיי אין דעם ספר און סיי אין וואס ווייטער, סיי אין אלע אנדערע ספרים וואס ער רעדט. סיי ווען ער רעדט וועגן מידות, סיי ווען ער רעדט וועגן הנהגה, וועגן הוראה – אלעמאל האט ער א געוויסע משל. וואס איז ביי אים זייער א פריימערי [Primary] משל.

וואס איז דאס? יעדער איינער נעמט א משל פון וואס ער ארבעט. וואס האט דער רמב”ם געארבעט? דאקטער. און געווען א דאקטער. זייער גוט. איז, איז דער רמב”ם אלעמאל זיין משל אויף די נושא איז פון דאקטעריי.

ער האט שוין מחזק געווען די משל, עס שטייט שוין אין פריערדיגע ספרים אויכעט. אבער ער איז זייער ליב די משל. און מסתמא, ווייל ער איז געווען א דאקטער, ער האט אפשר פון נאך ריזנס [סיבות]. אבער אלעמאל ער זאגט: “רפואת הנפש איז אזוי ווי רפואת הגוף”. ער פארשטייט דעם משל פון דאקטעריי. שטימט?

און אזוי הייבט ער אן… יעצט איז אמת, און עס איז אינטערעסאנט אז אין די מקור… אונז האבן געקוקט, אונז זאגן דאך אז די עיקר סטארי פון די “מדינה ומצוות” דא קומט פון דעם ספר פון “הנהגת המדינה” פון אל-פאראבי [בטעות נאמר: נפל רבי]. און דארט שטייט יא אזוי.

דאס הייסט, אויף דעי נקודה מ’דארף גיין בדרך המצוות. עס זאגט נישט דער רמב”ם: “כשם שברפואת הגוף דארף מען גיין בדרך המצוות, כך ברפואת הנפש דארף מען גיין בדרך המצוות”. עס שטייט נישט אין די רמב”ם דא. אבער אין די מקור שטייט עס יא.

און די התחלת פרק ד’ איז די שטיקל וואס קארעספאנד [Correspond/שטימט צו] צו די אנהייב פון פרק ד’ וואס דער רמב”ם זאגט אז די דרך המצוות איז די ריכטיגע וועג. דער רמב”ם זאגט אין זיין הקדמה אז ער איז מעתיק געוויסע זאכן בלשון פון א ספר.

דאָס איז דער דריטער טייל פונעם שיעור, וואו דער רעדנער גייט אריין אין די מקורות פונעם רמב”ם (אל-פאראבי און גאלינוס) און די אלטע מעדיצינישע טעאריע פון די “ארבע ליחות” (Four Humors) אלס יסוד פארן פארשטאנד פון “איזון” (Balance) אין נפש און גוף.

—

מקורות הרמב”ם און די מעדיצינישע טעאריע פון “איזון”

דער מקור פונעם רמב”ם: אבו נאסר אל-פאראבי

עס מיינט, אויף דעם סענטענס [זאץ], אז מען מעג גיין צו “יידיש” [מיינט ווארשיינליך: מען מעג נוצן אנדערע שפראכן/מקורות]. דער רמב”ם זאגט נישט [אין די גמרא/חז”ל] דעם לשון… עס איז נישט אין רמב”ם [מצד חז”ל]. אבער אין יענע ספרים – ברוך השם, און נישט אלעס, עס איז בערך דרייסיג פראצענט פון דעם חיבור [שמונה פרקים] – עס הייסט “פרקי המדינה” פון א חכם הנקרא אבו נאסר אל-פאראבי [Abu Nasr Al-Farabi], אן אראבער.

און ער שרייבט… די רמב”ם, אסאך שטיקלעך וואס שטייען דא, איז מילה במילה פון דארט. דער ערשטער פרק, דעי גאנצע פרק, פון די אנהייב פון ווי עס הייבט זיך אן, ביז בערך ווי ער הייבט אן צו רעדן וועגן “נוטה זיין צו די צד השני” [די ענין פון די צוויי קצוות], איך מוז דיר זאגן אז דאס איז מילה במילה פון דארט.

און פארוואס דארט שטימט בעסער די ווארט “מעתדלה” [איזון/balanced] מיט “ממוצע”? ניין, איך זאג דאך, דארט [אין אל-פאראבי שטייט עס].

די מעטאד פון פארגלייכן די טעקסטן (Charts)

און אויב איך ליין… איך האב געמאכט “טשארטס” [charts] אמאל, חלקים וואס איך קען שיקן. איך האב געשיקט א חלקים וואס מען קען זעהן מילה במילה פון די צוויי – פון דעם רמב”ם’ס מקורים און דאס [שמונה פרקים].

מען זעט אז אמאל טוישט ער איין ווארט, אדער עס האט ער געהאט א גירסא אזוי דארט. אבער אסאך מאל זעט מען אזוי די דעה: “הדלה” [איזון], איך האב געזאגט עס אנדערש. אדער אמאל גיט ער א לייג צו [add]. למשל, אסאך מאל “רעלעיטעד” [related] צו אונז. אדער אסאך מאל ווען א מענטש איז מעתיק דעם ספר, ער טראכט שוין אזוי ווי יענער ספר האט געשריבן, און כאפט שוין אז דאס דארף ער זאגן פאר אונז. מאכט זיך אויכעט.

למשל, איך האב געזאגט דערויף ביי מיר, איך וועל געבן א משל. למשל ס’איז דא זאכן, איך טראכט אז דא איז דא אזא זאך אין דעם פרק, און אונז האבן געזען אין דעם ערשטן פרק ווי דער רמב”ם רעכנט אויס די “חלקי הנפש”… אינמיטן גיט ער אזוי [א דילוג]… “אבער דאס איז נאך דא פרטים וואס איז נישט וויכטיג”. אזוי גיט ער אזוי, ווען ער רעדט פון די “כוח העיכול” פון די “נפש הזן”… און “וואס גייט מיר אן… עפעס איז נישט וויכטיג”. און ער זאגט מיר נישט *וואס* עס איז נישט וויכטיג.

עס איז דאך אויך איבער אין יענעמס [אין אל-פאראבי’ס ספר]. דו הערסט? אויף דעם איז די מקור. עס שטייט דא א גאנצע פאראגראף וואס איז נישט וויכטיג [פארן רמב”ם]. זאגט דער רמב”ם… ער טראכט… ער גייט דאך אדורך דארט. יענער זאגט: ניין, דאס איז נישט וויכטיג פאר אונזער נושא, לאמיר גיין ווייטער.

די זעלבע זאך קען זיין… סאו [so], אויב מען זעט א שטיקל וואס איז ממש נישט ארויסגעשריבן א שורה – ס’איז זייער מסתבר אז דער רמב”ם באמת טראכט אזויווי ס’שטייט דארט, נאר ס’שטייט נישט אזויווי אין גמרא. ווער עס לערנט דעם רמב”ם – האבן גערעדט וועגן דעם קיין שם – אז “בריאות הגוף” איז א געוויסער “בעלענס” [balance]. זאל זאגן די ווארט “בעלענס” אויף ענגליש, אדער “עדלה” [איזון], זייער וויכטיג, דער זעלבער שורש [פון ע-ד-ל]. “תעאדלה” [איזון/יושר] וואס דו ווילסט זאגן.

גאלינוס און די מעדיצינישע טעאריע

פון וואס [נעמט זיך די טעאריע]? פון פארשידענע וואס האבן געהאלטן… איז אזוי, א טעאריע, דאס איז א טעאריע פון… ס’שטייט אין די ספרים אז ס’איז מיוחס צו א חכם וואס הייסט גאלינוס [Galen]. דער רמב”ם רופט עס גאלינוס, אדער פון ענגליש “געלען”.

און דער גאלינוס, ער איז געווען דער איינער פון די גרויסע חכמים אהין פון די אמאליגע צייטן. ער האט געשריבן זייער אסאך ספרים. דער רמב”ם האט אסאך… ס’איז דא “כתבי רפואה של רמב”ם”. גרויסע חלקים זענען נאכגעשריבן, אז די מתקים [רפואות/רעצעפטן] זענען געווען פון אים. און עס איז דא אויכעט גאנצע חלקים וואס ער דינגט זיך אויף אים.

דער רמב”ם איז געווען זייער צוטיילט [לגבי גאלינוס]. מיט “פרקי משה”… אויך, ער [גאלינוס] איז געגאנגען פאר דעם… אסאך פריער… נאך פאר אריסטו… נאך פאר פלאטון… [הערה: דער רעדנער כאפט זיך]. ער איז געווען שפעטער… א ביסל… אבער דאס איז אסאך פריער… אונז האבן נישט וויפיל די וואס זאגן אז די ספרים זענען מיוחסים לויט [היפוקראטס?], און אזוי ווי מען האט עס געשריבן “בעל שמועה” [אדער ‘בשמו’], עס איז נישט אמת’דיג אים… ווייל ער איז געפארן אסאך פריער, זייער זייער פריער. און געלן איז געווען שפעטער, איז שוין צוזאמענגענומען מער אזוי ווי מתקים געווען זאכן, אויכעט.

און דער רמב”ם האט אויך… וואס משה רבינו [דער רמב”ם] האט עפעס געהערט און ער האט געשריבן קעגן. די רמב”ם האט ער געשריבן א גאנצע מאל… מנהגת… פון דעם ספר נאכדעם וואס ער ברענגט נאך אלע גוטע זאכן וואס ער האט געזאגט, אבער דא עקא זאגט וועגן “חידוש העולם” וואס דער עובד שרייבט. דאס איז א ספר אויף רפואה, ס’הייסט “פרקי משה” [Medical Aphorisms of Moses]. ס’איז דא געדריקט. און אין פרק כ”ה [דער רעדנער זאגט ח’, אבער מיינט ווארשיינליך כ”ה], די לעצטע פרק, איז א “רענט” [rant], זייער א לאנגע “רענט”, קעגן דעם געלען. קעגן די עדות וואס ער ווייסט מער ווער. עס איז א געוויסע מחלה וואס דאקטוירים האבן ספעציעל.

סאו, אין דעם חכם [גאלינוס], ער איז אויפגעקומען מיט די אידיעע – ס’קען זיין אז ס’שטייט פריער, דאס ווי ער זאגט היפוקראטס [Hippocrates], איך ווייס נישט, דער חכם איז נישט אלץ מיוחס צו אים. ס’שטייט נישט א זאך וואס שטייט אין אריסטו און אין פלאטון, אבער ס’שטייט אין די חכמי הרופאים.

די טעאריע פון די פיר ליחות (Humors)

זיין יסוד איז אזוי: אז זיי האבן געהאט א טעאריע אז א מענטש באשטייט פון פארשידענע “ליחות” [fluids/humors] און פארשידענע פייכטקייטן.

זעסט דאך אז א מענטש לעבט, איז עס עפעס נאס? עס איז נישט קיין פארטריקענטע זאך. א טויטער מענטש איז פארטרוקן, א לעבעדיגער מענטש איז נאס. עס איז א משל פון דעם, אז די נאסזקייט מאכט א מענטש לעבן, נישט אים? זיי עס ליישן [?].

[שאלה פון א צוהערער:] דו לאכסט ווייל דו ווייסט בעסער דארט פראגרעמעס?

[רעדנער:] ניין, דו ווייסט נישט בעסער. דאס איז דער מנהל’ס חמנא דאקטער, זייגער? דער איז נישט קיין שטותים. איך לאך נישט. איך לאך נישט קיינמאל. איך בין שוין אזא גרויסער פראצענט… איך לאך נישט פון קיינעם. ס’איז אמת!

די שאלה ציט… ס’איז נישט גענוג הויכע רעזולוציאנען [resolutions]. דארף היינט ווייסן אריין צו גיין אסאך בעסער פונקטליך וועלכע שטיקל לייכער… אבער איז בדרך כלל די אמת. דאס איז שוין א פילאזאפישע שאלה. דאס איז א פילאזאפישע שאלה. אבער איך קען נישט זאגן א דאקטעריי און איך ווייס נישט, איך קען אלס א גרויסע דאקטור און ער וועט מיך בעסער פון געלן. איך בין נישט. איך שטעל פאר אז ער זאגט אויף גאנץ אז…

דו מיינסט אז ער האט ווייניגער מענטשן אויסגעהיילט וואס זענען געקומען צו אים ווי די היינטיגע דאקטוירים? עס זענען זיך וועלכע מחלוקת. ס’איז דא א היינט וואס מ’קענסט, און ס’איז וואס ער קענט בעסער. אין עני קעיס [In any case], מאך אזוי. ס’איז דא “רעקארדס” [records] אויף דאס.

[צוהערער:] יא, שוין. יא, שוין. זיי האבן זיך גע’הרג’עט מיט מענטשן.

[רעדנער:] היינט זאגן זיי אז אמאל האט מען גע’הרג’עט מענטשן. און היינט פאר’האנגען נאך מענטשן נאר אמאל. נאר היינט טוט מען עס בבית דין. היינט טוט מען עס בבית דין. און לעזעסטו חכם. ס’איז א אנדערע פראבלעם. אקעי, איך בין חילוק. נישט קיין חילוק. נישט וואס צו לאכן.

דעיס איז… זעהסט, א מענטש איז געמאכט פון נאסזקייט, און דאס איז דער “ליחות” [humors]. פון די אנדערע זאכן, עס איז דא אויך עפעס אן אנדערע זאכן. האט ער געטראכט, אז א מענטש האט פיר נייע זאכן [פיר ליחות]:

* וואס הייסט עס? גרין?

* מרה שחורה?

* א ווייסע, א רויטע, א גרין, א געלע.

* א ווייסע, רויטע, שווארץ, אין געלע. געלע אדער גרין. יא. זייער גוט.

מרה שחורה און מעלאנקאליע

סאו ווייט [So far] וועלן אונז רופן דאס “מרה שחורה”, ווייל אונז האבן נישט קיין בעסערע טעאריע פון מרה שחורה דרך הכלל? עס איז א קעמיקאל אין דער… כוח. וואס איז דאס? מרה שחורה. גוט. ס’האט נישט געזאגט. און עס ווייסט נישט נעצער מסביר צו זיין. און עס ווייסט אויך נישט קיין סאך בעסערע מעטאפאר צו זיין.

דער זעלבער… דער רמב”ם’ס עצות אויף מרה שחורה ארבעט. די עקער… די ערשטע זאך דארף מען זיכער נישט מאכן איז: ווערן אינגאנצן אויסגעטרוקן. די ווערן אינגאנצן אויסגעטרוקן – שטארבט מען. א טויטער מענטש ליגט אינגאנצן, איז פארטרוקן.

ס’זעסט אז מ’דארף כסדר – פארוואס מ’דארף א מענטש עסן, פארוואס מ’דארף א מענטש טון עקסערסייז [exercise] לעבן, טוהן הנהגת הבריאות כדי צו לעבן בחיי הגוף – ווייל עס דארף נישט ווערן פארטרוקן. סו ביסט נאך ווערן פארטרוקן? מיר זעהן זיי אפילו אלטע מענטשן, יא שוין כמעט טראנקע, ער הייבט אן צו ווערן פארטרוקן. ס’זעהסט נאך, בחוש, רייט [right]? ס’איז נישט משוגע.

יעצט, סאו דאס איז פשוט אז מען דארף נישט ווערן פארטרוקן. טרונקען, עסן, טוען אנדערע זאכן וואס מאכט א מענטש לעבעדיג און פייכט.

וויאזוי זאגט מען אויף אידיש? נאס? טאפסטאפארט [?]? וואס מיינט… “דזשוסי” [juicy]? דזשוסי, אויף ענגליש… איז ממש דאס, יא? “טאפסטאפארט” אויף אידיש… איי, נישט פארטריקן דאס. דאס זאגט א פארטריקנטער מענטש, ער איז פארטריקן דאס אין זייער אייגענט.

חמימות און היץ (Heat)

ווייל ביזי זיין ווארעם. אויך, עס דארף זיין נאס. נישט גענוג. נאר ווארעם און נישט נאס איז אומפארברענט. אה, הייבסט אן צו פארשטיין עפעס, יא? איז אן אמת. מען דארף אויך זיין ווארעם. דעיס איז די ריזן [reason]. דעיס פאקט.

וואס מיינט ווארעמקייט אין חסידיש? ניין, איך ווייס. אין די גוף פארשטייסטו וואס ער מיינט, רייט? 98, 98.6 [פארענהייט] דארף מען זיין. אביסל מער דארף מען פיבער. אביסל ווייניגער… יא, עס איז זייער וויכטיג. עס איז א פונקטליכע מצוה. ריכטיגע ווארעמקייט. יא. איך וויל נישט אנגעקומען צו ווייזן א נייע פשט פון אמת, צו א דריטער משל.

סאו, “חמימות” זיין דארף מען זיין – נישט הייס, נישט טריקן, נישט פארטריקן. און סאו ווי עס ווערט אומפארטריקן, ווייל א מענטש האט א פייער, ער האט א געוויסע כוח, ער דארף נייטיג רופן “חמימות” ווי א נאטורליכע היץ, אז עס איז דאס א לעכטיג קריץ אין דעם מענטש. מען זעט אז עס איז געקאכט. זייער עפעס קאכט. איך זעה אז א מענטש קאכט זיך געזיידע.

און ווען עס ווערט פארהיצט, למשל א גרויסע מחלה, א סימן – אלעס א סימן פון זייערע זייערע מחלות – ס’איז טאקע היץ. יא, ווי ווערט פארברענט סאמוהאו [somehow]. עס איז טאקע ממש אזוי. עגעין [again], מער פרטים ווי ער האט געוואוסט, אבער… ס’איז פייערינג [firing] וואס דו רעדסט.

אה, היינט זאגט מען אז… אקעי, נא פראבלעם. ס’איז נישט די מחלה אליינס. אמת… אמת איז אין איינס. דא איז דא א אופן וואס איז די מחלה אליינס. אין די נארמאלער פיבער איז עס שוין א שטיקל דערפון. אמת… אקעי.

סיכום: די שפראך פון “מרה שחורה”

על כל פנים, אבער מיר זענען נישט געקומען דא צוזאמענקומען צו לערנען דאקטעריי. יעדער איינער איז א גרויסער דאקטויר, און מען גייט צו וואטעווער [whatever] דער דאקטער.

זעסט אבער, דוחק, זעסט אז אונזער מאראלישער שפראך צו זיין, איז אז היינט אונז גייען נאכאלץ פון “מרה שחורה”. אויף ענגליש האט מען אויך “מעלאנקאלי” [Melancholy].

“מעלאנקאלי” איז… אויכעט:

* Melan [מעלאן] איז א שווארץ.

* און Chole [קאלע] איז די מרה.

די זעלבע זאך. “מעלאן-קאלע” איז פשוט טיפערע ענגליש פון די “מרה שחורה”. ווייל אונז נוצן נאך old days language [שפראך פון די אלטע טעג], ס’איז גאנץ גוט צו וויסן וואס די ווערטער וואס אונז נוצן מיינען.

סאו… האט ער פארשטאנען אז א מענטש וואס מ’קען עסן, ווייזט נישט פארברענט ווערן. מען דארף טרונקען – נישט פארברענט ווערן. עס איז א טשיינע [?] נישט אויסטריקעניש ווערן. דאס הייבט אן צו שיינען צו זען אז א געזונט לעבן איז א געוויסע “בעלענס” [balance]. עס איז אן גאנץ ווארעמקייט, naturally [נאטורליך], נישט צו ווארעם, נישט פארברענט ווערן, און דו קענסט נאך נישט ציען אייז, ווייל דו קענסט דא טרונקען מער אזוי ווייט.

סיכום חלק ד’: תורת האיזון (Homeostasis) והמשל של רכיבה על אופניים

נושאים עיקריים:

* מקור המילים הרפואיות (מרה שחורה/Melancholy).

* הגדרת הבריאות לפי הרמב”ם: איזון בין הכוחות הסותרים.

* תפיסת המחלה: לא אויב חיצוני, אלא הפרת האיזון הפנימי.

* המשל המרכזי: רכיבה על אופניים כפעולה אקטיבית של איזון מתמיד.

* ההבדל בין “שיטה” (כללים יבשים) ל”דרך” (התאמה למציאות).

—

די שפראך פון די “פיר מרות” (The Four Humors)

ווייל אונז נוצן נאך “old days’ language” [די שפראך פון אמאל], ס’איז גאנץ גוט צו וויסן וואס די ווערטער וואס אונז נוצן מיינען.

סאוי… האט ער פארשטאנען אז א מענטש דארף עסן כדי ער זאל נישט פארברענט ווערן, דארף טרינקען נישט פארברענט ווערן, ס’איז א תנאי נישט אויסטרוקנט ווערן… הייבט אן שוין צו זען אז א “basic” לעבן איז א געוויסע “balance” (איזון). עס זאל זיין גאנץ ווארעם, נישט צו ווארעם, נישט צו פארברענט ווערן; נישט גאנץ נאס, נישט צו נאס ווייל מען קען חלילה דערטרינקן ווערן – הייסט וואס. און אזוי ווייטער.

א וויילער [א שטיק צייט שפעטער / גאלינוס?] איז אראנגעקומען צו דעם און געזאגט… און עס איז דא יענער נאך א חלק פון די טעאריע וואס איך ווייס נישט… און געזאגט אז א מענטש איז באשאפן, זיין גוף איז באשטייט פון די פיר סארט “מרות” [humors/fluids]. עס איז דא א בליץ פון די סארט “לייכעס” [ליחות]. און דערפאר… יעדער האט זיך זיין תפקוד, יעדער האט אפילו א חלק אין דעם.

אבער די וויכטיגע זאך איז… דאס הייסט וויכטיג. וואס ס’מיינט… יא, דאס איז די וויכטיגע זאך: וואס מיינט אז ער לעבט? וואס מיינט אז ער איז געזונט? וואס איז די דעפינישן פון געזונט?

הגדרת הבריאות לפי הרמב”ם: באלאנס

דער רמב״ם ברענגט דאס אין א געוויסן פלאץ, אין חלק ג’ [מורה נבוכים?], אין פרק ד’ [שמונה פרקים?]. ביי דרך אגב, ס’קומט נישט צוריק אריין, אבער איינער האט מיר צוגעצייכנט דא אז ס’שטייט אזוי. דער רמב״ם זאגט, מען דארף וויסן יעדע זאך די דעפינישן. וואס איז דער טייטש אז א מענטש איז געזונט? דו ווייסט וואס ער מיינט? דו ווייסט, ס’שיינט נישט דא קיין דעפינישן.

אבער זיי האבן געזאגט, דער טייטש פון געזונט איז: אז זיינע פיר מרות זענען געבעלאנסט.

דאס איז דער טייטש. די פיר חלקים:

* דער חלק וואס מאכט הייס [מרה אדומה/דם].

* דער חלק וואס מאכט… [קאלט/נאס].

* זיי מאכן אויך פסיכאלאגישע זאכן, רייט?

* אזוי ווי די מרה שחורה [Melancholy] – ציט אראפ, מאכט דעפרעסט.

* און די מרה לבנה, די מרה ירוקה – מאכט לעבעדיק, און אזוי ווייטער.

* די מרה האדומה – מאכט ברוגז.

איך ווייס עפעס א זאך, סארט… ווען מען זאגט “מרה שחורה” [בטעות נשמע כ’מראש חודש’], מיינט מען שוין צופיל מרה שחורה. עס איז יענער פארנומען מיט דעם, עס וועט שוין נישט ווערן. ער זעט אויס אז איינער וואס האט צופיל פון דעם… גוט.

גראדע, די אלע מידות… דער רמב״ם רעכנט עס אויס, און ער לייגט עס צוליב די קאטעגאריעס, אזוי אז דו האסט צופיל פון דעם – ביסטו א “melancholic”, דו האסט צופיל פון דעם – ביסטו א “sanguine”, און אזוי ווייטער.

הקשר בין המרות ליסודות (Elements)

מען דארף זען צו די משל. ווי גוט די משל טוט מען די למשל, ווייס איך עס. איך וויל נאר קודם זען די משל.

באט זעסט, די איידיע וואס [זיי] האבן געהאט איז, אז די מענטשן זענען באשאפן פון די פארשידענע מרות. ס’איז שפעטער א מענטש וואס זאגט אז עס איז קעגן די “פיר יסודות” [ארבעת היסודות: אש, רוח, מים, עפר].

עס איז שוין אין תניא, ס’איז לאו דווקא. אבער די פיר יסודות זענען נישט אמת’דיג [פיזיקליש]. דאס איז נישט די וואסער און די… א גבאי נעמען, דאס איז סתם. וואס איז פיר? מען שטארק מיט די זעלבע זאכן, זיי האבן ביידע זאכן.

יא יא, ס’האט מער א קאנעקשן (connection), מען קען עס קאנעקטן, אבער נישט צו די עלעמענטס (elements). ס’איז סתם א גימטריא’לע, כאילו. אפשר איז די הויפט פארשווארט, איך ווייס נישט. ווייל עס שטייט נישט אין תניא, עס ברענגט שוין די מידות. דער רבי חיים וויטאל, די אלע שפעטערדיגע מענטשן וואס האבן שוין צוגעשטעלט די מידות, איז אויך צו די פיר זאכן. ס’בויט אויף די פיר.

ביי דאס איז שוין סתם, איך מיין אז דאס איז די “מושג ליגט אין טעות” [most likely a mistake]. עס איז נישט א חילוק, ס’איז “helpful” איבער וואס א מענטש טייטשט זיך אן ביז א געוויסע סטרוקטור צו פארשטיין זייטן.

געזונט = באלאנס (Imbalance vs. Balance)

אבער די וויכטיגע זאך איז, אז מילא, דו קענסט זיין זיך גרייט צוריק פארשטיין, אז וואס ס’מיינט צו זיין געזונט, מיינט זיין אין “בעלאנס”. “Imbalance” מיינט נישט… דאס איז די איינציגסטע זאך וואס עס מיינט. עס מיינט נישט מער און נישט ווייניגער ווי זיין אין בעלאנס.

דיין כח האש זאל קאכן, און דיין כח המים זאל טרונקען די אש. עס איז אנטייכס זיין [אנטיתזה], מיט אש און מים. זיי שלאגן זיך נישט קיין מחלוקת… מחלוקת… רייט? כאילו, איך האב געזאגט לעצטע וואך אז מען קען אזוי זאגן אז א מחלה איז נישט קיין געזונט און עס איז א כאילו מחלוקת. ס’איז א פאני וועג אויף ווען איר זאגט עס. ס’איז נאר א משל. דעם מחלוקת מיינט מען נישט… ס’איז נאר א משל. ס’איז אזא משל ווי די ד’ יסודות.

אזוי ווי אין גמרא איז א סגולה אז דער עובד איז נישט קראנק, און א סגולה אז ער וויל עוסק זיין אין “יישוב עולם” [?]. ווי אזוי איז עס אויסן מיט די מידת השלום ביי גוף? מ’מאכט זיכער צו בעלאנסן די…

יא, אז די פראבלעם איז אז ער איז נישט צו אקטיוו, מער ווי מער אקטיוו. אז ער איז צו מער אין מרה שחורה, דארף ער טון די פעולה, עס איז אוועקנומען די… ווי מען הייבט זיין די בלוט שווארצע לייכע. און ער האט צופיל מרה לבנה, דארף ער טון אנדערע זאכן. צופיל בלוט’עלע – מאכן א “כוסות דם” [הקזת דם / כוסות רוח] וכדומה.

דאס איז זיך אלץ פשוט’ע זאכן. מ’קען בעלאנסן די פיר זאכן. מען הייבט ארויף דאס, אראפ יענס. ס’איז נישט נאר מיט אראפלייגן, אראפלייגן א דאקטער, עקסערסייזן, די רפואות וואס העלפט פונקט אויף דאס וכו’.

תפיסת המחלה: דבר חיצוני או פנימי?

אבער די וויכטיגע זאך איז אז די טייטש פון געזונט איז צו לעבן אין א בעלאנס פון כוחות, וואס כאילו יעדע איינס פאר זיך הרג’עט דעם מענטש. פארדעם איז די רמב”ם דארט אין חלק ג’ פרק י’ (די נאכט אין חלק א’ הלכות דעות פרק ד’?) איז מרמז אז דאס וואס א מענטש ווערט קראנק דאס איז נישט א “יוצא מן הכלל”.

אונז האבן אזא פאני אידעע וואס זאגט אז א מענטש, אדער בכלל די וועלט, די גאנץ וועלט איז אויך אזוי אביסל… אבער לאמיר נעמען א מענטש וואס האט א פאני אידעע וואס זאגט אז א מענטש בעצם קומט צו זיין געזונט, צו ארבעטן. אז עפעס איז צעבראכן? סאו קומט עפעס א “דבר חיצוני” און עס דערציילט א… אקעי, רעדט מען נישט מיט דעם אבער.

לאמיר זאגן אז אונז זענען מצייר די קאנצעפט פון זיין קראנק: עס קומט עפעס א “סתם” [דבר חיצוני] וואס מאכט אים קראנק, און מען דארף זיך שלאגן מיט אים. מיט דעם דארף איך עס אויערן.

זאגט רמב”ם, ס’איז נישט די אמת. מיינע ווען זאגט מען היינט, היינט אונז. דאס וואס דער אייבערשטער האט געמאכט, דער מענטש.

וואס מיינט א געזונטער מענטש? ווען דו מאכסט א מענטש… וואס מיינט א מענטש? אזא זאך וואס האט בלוט און וואסער און מרה שחורה און מרה לבנה און היץ און קאלט און די אלע זאכן. און דערפאר… ס’קומט דאך שוין קלארעדיג מיט דעם. ס’קומט יא קלארעדיג מיט דעם.

אבער… דער היץ פאר זיך, כאילו… ווייסט נישט אז ער דארף האבן א גבול. ווער גיט אים די גבול? דער נפש? דער עפעס נאך א לעוועל? אדער דער שלאגט זיך און ער מאכט זיכער אז ער גייט נישט ארויס פון זיין פלאץ?

עס איז דא עפעס א “דבר חיצוני”. אבער דו זעסט אז אין צד המהות… צד די זאכן וואס דו ביסט געמאכט… וואס מיינט צו זיין א מענטש? א מענטש איז אזא זאך וואס קען זיין קראנק.

א געזונטער מענטש איז “אחכה כל” [בהכרח] אז די אלע זאכן וואס קענען אים מאכן קראנק, זענען “held in check”. אזוי ווי מען זאגט “checks and balances”, ס’איז די זעלבע סארט חכמה.

נישט אז מען גייט מאכן איין און מען סארט איינער וואס גייט זיין. ס’איז נישטא זייער זאך. און דער שונא איז נאר דערויסן? ניין, אונז זענען אלע [די שונאים אינעווייניג]. אונז דארפן זיך נאר האלטן אין א בעלאנס. דאס איז די אידעע פון בעלאנס. עס איז זייער ערליכט. דאס איז אן אידעע פון “justice” (צדק/איזון).

Homeostasis: די סיסטעם פון לעבן

אויב מען קען טראכטן… אונז האבן גערעדט ווען די לעצטע וואך אין די משל פון די כוזרי און אנדערע זאכן. אויב מען קען פארשטיין אביסל די נקודה.

ווי מילא… דער רמב״ם זאגט, וועגן מענטשן פארשטייען שוין געזונט, מיינט בעלענס. מילא, האבן זיי טענות אין די רעאליטעט ווען זיי זענען קראנק. דו כאפסט נישט די פלענע המשך פון די נארמאלע זאך. בעלענס איז “trick”. איינמאל קען מען נישט, שטארבט מען. אקעי. אבער עס איז נישט עפעס א יוצא מן הכלל.

יא, אקעי. וואס איז די התחלה אזוי? ס’גייסט דאך? דאס איז דא א זאך וואס קומט פון א דבר חיצוני. אמת? אמת. אבער דו טראכטס אריין… אמת. אמת. אבער דו טראכסט אריין… דאס וואס דער דבר חיצוני… קען דיך מגייר זיין [מגבר זיין / מתגבר זיין], נאר ווייל דו האסט געמאכט דאס סארט זאך… וואס טוט דער דבר חיצוני?

איך לעב נישט, ווען ער האקט אן דיין קאפ… עס איז א גרעסערע… אזוי ווייל דער רמב”ם האט זיכער געזאגט… עס איז פשט אז דא א קאלטע כוח… די מרה הלבנה… איז קאלט אין ברוכה דעק? איינער פון זיי זענען קאלט… א מענטש דארף זיך אויפקילן אויכעט… יא… אזא סייקל… אזוי ווי א עיר קאנדישענד… יא… האסט א פרידזש מיט אן אויטא-דיפראסט…

Every system… in English, by the way, in modern biology, it’s called Homeostasis.

האסטו געוואוסט? א לעבעדיגע זאך, דא דארפן אויך מאשינס האבן דאס. ער דארף האבן א “feedback cycle”, ער דארף האבן אהערן און אהינער צוריק, און עס האלט זיך צוריק.

וואס איז די וויירוס? ער איז מגביר… עס האט זיך פארקילט! ליטערעלי! די כוח הקרירות האט זיך אנגעכאפט אין דיר, און יעצט איז ער געווארן צו שטארק. וואס איז די עצה? מען דארף צוריק אנגעשריבן אין די פייער, צוריק פושן, אדער אפהארגן דעם שטיקל… נישט קיין חילוק.

משל האופניים: אקטיווע באלאנס

אבער וויאזוי שטייטס? האסטו זיך אמאל געטראפן דעם? איך ווייס אויך נישט.

ווען מען פארט א בייק (Bike), די גאנצע צייט מאכט מען אזוי אביסל, אזוי. ווען ס’פאלט אביסל דער וועג, שטופט מען יענער וועג.

דאס הייסט… דאס הייסט דער… דו כאפסט אז ס’איז א “active” זאך. ס’איז א זייער גוטע משל דאס. ס’איז א “homeostasis” זאך. ס’איז א active זאך.

די קענסט נישט… אבער מ’קען נישט זיצן אויף א בייק. אויב איר זיצט, קען מען מיט א… טא-טא… וויאזוי הייסטו? די “kickstand”. די שטענד… די שטעקן… קען מען זיצן. איינע… kickstand. וויאזוי הייסטו? די…

אבער… אבער… ווען די בייק, די “base” פון א פארענדיגע בייק, איז א זאך וואס צוריקצייכט א גאנץ צייט, א גאנץ צייט ווען צו פאלט עס.

וויאזוי לערנט מען זיך צו פארן א בייק? פאלט עס דער וועג, שטופט יענע וועג. אבער מען קען נישט זאגן… דאס איז אויך א גוטע משל פארוואס מען קען נישט אויסלערנען קיין “כללים”, רייט?

די ענקס [חכמים?] האבן געזאגט אז עס איז נישטא קיין הלכות פון “דרך הממוצע”.

וויאזוי פארט מען א בייק? דאס איז א גוטע משל. וויאזוי פארט מען א בייק? דו דארפסט דעם משל? ס’איז אן אלטע משל, איך האב עס נישט אויסגעטראכט.

וויאזוי פארט מען א בייק? ס’איז זייער פשוט. איך זאג דיך א הלכות. דער נעמסט א יונגל, דער איז פארט א פינעף יעריגע יונגל, ער וויל לערנען פארן א בייק. זאג אים: “פרובירן צו פארן”. פשוט די פערדל.

אהא, איך קיין דיך אראפ. פאלן, ס’איז דאך א גלייכע זאך. ס’פאלט. עס איז ווי פשוט. ווען דער פילסט אז ס’פאלט אביסל די וועג, שטופט זיך אביסל יענער וועג.

די וויסן איז ווייל דו ווייסט יענע וועג שטייט יענע וועג. איך זאג דיר אז מיט די “instructions” [בטעות נשמע כ’אייר סטרוקערס’] האט קיינער נאך נישט געפארן קיין בייק.

וואס טוט מען אים? פראבירט עס. דאס איז למעשה וואס מען טוט. ער טראכט אריין. מען טוט נישט עפעס אנדערש ווי דעיס.

נא, ס’דארף זיין אז ס’איז א איידעלע זאך אז ס’דארף זיין כולל אויטאמאטיש, וויאזוי מען פארט אפאר מאל מען פאלט, מען פיגערט דאס אויס, וויאזוי צו האלטן די בעלאנס. און אין טייל עס, יא, די כללים, קען מען זיך אויך אליינס אויסלערן? אוי וויי, מען לערנט זיך אויס פון טוען, ווייטער… פון “experience”, נאר פון experience. ווייטער.

און לכאורה, אויך נאך אזוי ווי זי זאגט, פון כאפן א פליק, אדער פון אנהייבן צו פאלן… מען כאפט עס צוריק. מען איז נישט ממש פאלן. מען קען זיך דערמאנען אביסל פריער.

משל הנהיגה: דרך ולא שיטה

אבער… יא… אבער די חכמה… די ווארט איז נישט וויאזוי מען לערנט זיך. דאס איז נאך א זאך.

תחנן… אדער פאר איינער תלמיד, אזוי, פאר איינער תלמיד, אזוי…

און ער האט געפרעגט, וואס גייט דארט אמאל? וואס איז דיין שיטה?

און ער זאגט, וויאזוי, איז דא א שיטה? ווען איינער דרייווט דיך אין זיין קאר, וויאזוי קען מען אן?

זאגט ער: אמאל פאר לינקס, אמאל פאר רעכטס. פארוואס? ווער איז אויף די לינקע זייט?

מען דארף קוקן אויף די “map” [?], ווייל איך זעה אז איינער וואס איז צו אויף די זייט, זאג איך אים, גיי אזוי.

עס איז נישט קיין פארציילטע שיטה. עס איז פארציילטע דרך, יא. עס איז א דרך, נישט קיין שיטה. שיטה מען דארף מיינען, א דרך. עניוועיס, א ליין, עפעס אזוי, גרייט?

באט די נקודה איז אז, צו זיין א לעבעדיגע זאך איז א טאטע זאך ווי געווען א בייק. ס׳איז די פארשידענע כוחות וואס געלעזען זיך סותר. און צו לעבן איז צו האלטן אין בעלאנס. עס זאל זיך צו האלטן אין בעלענס. דאס דער טייטש פון געזונטהייט.

מען מיינט אז פארשטייסטו סיי וואס ס’איז געזונט, ס’איז א הגדרה וואס טייטש שוין געזונט, דאס הייסט אויך וויאזוי היילט מען אויס. ווייל מען שטופט.

אבער עס איז אויך זייער שווער. אפילו צו זיין א דאקטער… דער רמב״ם זאגט אז צו זיין א דאקטער קען מען נישט לערנען [נאר פון ספרים]. ס’איז נישט גענוג פון “books”. פארדעם דארף מען אויך עקספעריענסן. דארף ביידע. ער רעדט וועגן די “ביכער” [books].

וואס? פארגענען גענוגע מענטשן פאראייניג. אבער עס קען זיין א תלמיד פון א דאקטער וואס ארבעט.

דאָס איז דער פינפטער טייל פון דעם שיעור איבער דעם רמב״ם׳ס שמונה פרקים, קאפיטל ד׳. דער טייל פאָקוסירט אויף דעם מעדיצינישן מאָדעל פון נפשיותדיגע געזונטהייט, די פארבינדונג צווישן ״באַלאַנס״ און ״צדק״, און די טיפע חילוקים צווישן אמת׳ע חינוך און סתם כפייה (צווינגען).

—

פרק ד׳: געזונטהייט, באַלאַנס און דער סוד פון חינוך

איז די פארשידענע כוחות, וואס טוען זיך סותר זיין, אונז צו לעבן – איז זיך צו האלטן אין באַלאַנס (Balance). צו האלטן אין באַלאַנס, דאס איז דער טייטש “געזונטהייט”.

ממילא פארשטייסטו, סיי וואס סיי איז געזונט. דער רמב״ם אין זיין הקדמה רעדט פון פארשידענע מעשיות, ווי די דאקטוירים… עס איז דא א מעשה ווי א דאקטער האט געהרגעט איינעם, און ער האט דערציילט א גאנצע רוח, עס איז געגאנגען א גרויסע ויכוח צווישן די תלמידים: פארוואס איז יענער געשטארבן?! אזוי האט מען זיך געלערנט! וואס זאל מען טון דאס איינבייגן?! דאס איז די אנדערע וועג!

איך האב געזען… אין איטאליע איז געווען א אוניווערסיטעט ווען מען האט אנגעהויבן צו מאכן די “ניתוחי מתים” מעשה. מען האט אויפגעשניטן… נישט אויפגעשניטן… וואס הייסט עס? אויטאפסיעס (Autopsies)! צו ווייזן אז מען האט זיך אויסגעלערנט וויאזוי א מענטש זעט אויס, וויאזוי עס ארבעט א מענטש. האבן זיי געשריבן אויפ’ן צעטל [ביים אריינגאנג], אז “דא איז די פלאץ וואו די טויטע העלפן אויסלערנען די לעבעדיגע ווי צו לעבן.”

עניוועיס (Anyways), דאס איז דער טייטש פון רפואה. סאו (So) דו פארשטייסט וואס מיינט געזונטהייט און וויאזוי מען ווערט [געזונט]. און יעצט, אויב דו פארשטייסט אזוי, יעצט האסטו א זייער גוטע משל אויף די איידיע (idea) פון וואס איז דער טייטש, דער אידעע פון “דרך האמצע”. עס איז זייער א גוטער משל. ווייל דו לערנסט דאך אויס אז “דרך האמצע” מיינט עקזעקטלי (exactly) דאס.

עס איז נישט קיין סתירה מיט די פריערדיגע הגדרות וואס אונז האבן געזאגט. אבער “דרך האמצע”… יעצט איז דאך א געוויסן נייע ווארט. די אלע כוחות, אבער עס זענען נישט אלע שווים (גלייך). צו ניצן אמאל די כוח אזא, אמאל אזוי, לויט די שכל. מען שטייט זיך לויט די חכמת הרפואה, לויט וואס ס’איז גוט פאר די גוף צו לעבן. די זעלבע זאך, וואס ס’איז גוט פאר די נפש צו לעבן, מיינט צו האלטן, צו זיין באַלאַנסד (balanced).

די פארבינדונג צווישן “צדק” און “באַלאַנס”

דאס איז די… דאס איז נישט קיין סתירה, ס’איז כאילו… די דעות אדער דעיס? וויאזוי די משלים זענען די סיפורים? ביידע טרעפן זיך פונקט אויף די זעלבע ראוד (road), איך קען עס לייגן?

תלמיד: וועלכע ביידע?

רבי: באַלאַנס מיט צדק, יא? נארמאל. שוין, ווילסט טייטשן “צדק” אדער ווילסט טייטשן “באַלאַנס”? איך ווייס נישט. טרעפן זיך פונקט אויף די זעלבע ראוד? איך מיין… לכאורה יא. אבער דאס דארף מען קאנעקטן (connect).

אז עס איז דא… וואס הייסט פונקט? ס’איז די חילוקי דעפינישענס (definitions). און זיי וועלן זיך יעצט פארשטיין. זיי וועלן זיך איינגיין. די וואגשאל דארט… דארט? יא. וואס מיינט עס א וואגשאל? קענסטו די וואגשאל פון דארט? וואס טוט עס? ער וועגט.

דו ביסט חייב צופיל, דו ביסט פטור צופיל, דו דארפסט דאך נישט פטר’ן. דו ביסט די לויב, דו ביסט די מהלכים. דארף מען אויסגלייכן. אין א געוויסע זין, אלע דזשאסטיס (justice) ווערט צום באַלאַנס. דאס איז שוין אן אנדערע תורה.

דער טעות פון “סטאַטיסטישער ממוצע” (Average)

איך טראכט דא א תורה. איך האב א וועג עס ארויסצוברענגען. עס איז נישט אז דער שטארקער צד איז מגדיר די ממוצע, אבער די ממוצע מיינט אז ער שטייגט צווישן.

תלמיד: פארוואס? דאס איז אמת.

רבי: איך בין מסכים. אלעמאל אזוי. ווייל נישט אזוי ווי יענער האט געזאגט… ווען – איך קען נישט די מעשה – איז עס געווען אן עקאנאמיסט וואס איז אריינגעקומען אין א צימער מיט ביל געיטס (Bill Gates)… און עס איז געווען אז יעצט זענען אונז אלע געווארן מיט אן עווערעדזש (average) רייכער.

איך האב צו 100 דאלער, איר האט א מיליאן דאלער. עווערעדזש (בממוצע) שטארק, אונז האבן ביידע א האלבע מיליאן דאלער. יא, ס’איז שטותים אבער, רייט (right)? דאס איז ווייל מען טראכט צופיל מיט נומערן און פארגעסט אז די וועלט ארבעט נישט אזוי.

יא, די עקאנאמיע איז ארויפגעגאנגען, ווי צוויי ביידע גייט מיר חשבון… גייט מיר אן צו מיין דזשאב (job) איז ארויפגעגאנגען. די עקאנאמיע קען לעבן וכאילו אים דא מ’טועף.

דאס איז די זעלבע זאך ווען דו זאגסט, אז איינער זאגט: “איך בין באַלאַנסד”. וויפיל דו לעבסט דאך מיט די דריי… ווי האט יענער געזאגט, מיין טאטע’ס זייט… וואס דו מיינסט… ער לייכט פאר מיר פון עפעס א ספרד’ישער רב, וואס האט פארציילט אז די ספרד’ישע רבנים האבן א גרויסע… וויאזוי רופט מען עס נישט? טינה? קפידא? יא? קעגן די אשכנזים, אז זיי האבן איבערגענומען די תורה, און אזוי ווייטער. נישט איבערגענומען, נישט קיין שוואנץ.

און יענער האט געזאגט – דו ווייסט, מיין טאטע אין אלזשיר (Algiers), איך ווייס ווי – ער איז געווען אזוי ווי דער “עמך” דארט. און ער האט געזעסן א איד אין א טעקסי מיט דריי גראבע יונגען (עמי הארצים), און ער זאגט: “איך בין דער ממוצע פון דעם טעקסי.”

דאס מאכט דאך נישט גרעסער אז דו לעבסט צווישן עמי הארצים. עס איז א זמן אויף די שלום סיטואציע. דאס מאכט דאך נישט גרעסער. פעלט דאס נישט מיט “דרך האמצע”, אז אויב די גאנצע וועלט וועט ווערן אזוי, איז מען געווען מותר צו ווערן אזוי? ווייל דאס איז פארקערט! ס’איז באלד צו פארשטיין אז די ריכטיגס איז א באַלאַנס אדער א מיטן, אדער איינע פון די זאכן, אלע פון די זאכן? ס’גיט נאר ארויס אנדערע אספעקטס (aspects) פון די זעלבע זאך.

און פארשטייסט אז ממילא – צו גיין אויף די רעכטע, און ס’איז געפאלן; און ס’איז געפאלן אין די לינקע, און ס’איז געפאלן. ביידע זענען געפאלן, ביידע זענען נישט גוט. אבער דאס איז אמת, ס’הייבט זיך אויף אין די מיטן. ווייל עס איז א “מוט”, ממילא איז דא אלע מיני וועגן אז די צוויי וועגן פון ווערן גייען ראנג (wrong), פון טוהן נישט ריכטיג, פון אראפפאלן, אדער פון טוהן שלעכט. וכולם טובים.

דער משל פון בייגן דעם שטעקן (רפואה vs. מעכאניק)

פארוואס פירט ער שוין די מלחמה מיט די משל? אפשר האט ער געטראכט אז יענע זענען גענוג קלוג אליינס צו פארשטיין… קען נישט זיין? ווי ביזטו דיך מצמצם מיט די פינגער…

עס זענען מיט דריי שיעורים. דרייסיג. ער רעדט א גאנץ ליטעראטור פון רפואה. איך האב דיך נאך אלעס צו זאגן.

תלמיד: היינט?

רבי: ניין, איך האב שוין לאנג געכאפט. איך האב געוואוסט די זאך. אבער די פשטות – אז דא זעט מען עס, האב איך געלערנט היינט. וויאזוי האב איך עס געזען? איך האב געזען ווייטער. קוק ווייטער אין די פרק. קענסטו זען?

ווען ער רעדט די דעפינישען (definition), זע איך, זיי האבן געזאגט אז די רמב״ם… נישט מערכן די definition פון דרך האמצע, אבער יא מערכן די משל. און נאך משלים, נישט אזוי מערקבאר, אבער עס איז גאנץ מערקבאר אין משלים וואס איך דארף לערנען.

מען האט שוין צוגעזאגט אז עס איז דא 9 מידות, און מען דארף נעקסט (next) אזוי מאכן א חודש שיעורים אויף יעדע איינע פון די מידות. און דא די ליסטע (list) איך האב געבענטשט אויף ענגליש פאר אלע מיני שפראכן אין די מידה, און נאך צושטעלן צום משנה תורה. דאס איז איין זאך.

נאכדעם איז ער אויך מדריך, און די מערסטע מדריך אויף די וועגן פון דערפון, די טעכניק וויאזוי מען היילט זיך פון א מידה. דאס איז נאכדעם איז ער זייער שטארק מדריך בעצם אן ענקדע [נקודה?] וואס קומט ארויס פון דעם די נושא פון פרישות. און דו זעסט אז ער איז מערסט… איך זע דעם צייט פאר זאך.

ער זאגט אזוי… מען דארף מדייק זיין, איך מיין אז דאס מיינט ער… דאס האט אויך צו טון מיט די ווארט “הדב” [אולי: אדיב/נימוס?] וואס ער האט געזען. ווען ער זאגט שפעטער אז א מענטש דארף חינוך, זאגט ער אזוי… “כמו…” דא קומט נאך א “כמו”.

מיר דארפן מאכן א דיס… וויפיל “כמו” איז ער, און דא וויפיל משלים. מיר מאכן אזוי – ווייסט אזוי – אין די מדרש איז דא א “מפתח המשלים”, און מיר קענען מאכן א “מפתח משלי הרמב״ם”. כמו שכתוב ג’ – פון יעדע מאל שטייט “כמו”. “כמו”. מיר קענען עס אינדרוקן אזא “ספר המשלים”.

עניוועיס, דא שטייט – אזוי שטייט דא ווען ער הייבט אן צו זאגן דאס. יעדער איינעם קען די תורה וואס דארף נאך לערנען. היינט האב איך אויסגעפיגורט (figured out), היינט אינדערפרי מיט רבי יואל’ס דרשה… זיי האבן געלערנט אז עס זעהט אויס אז ס’איז נישט צוריק פשוט. דאס יעדער איינעם פארשטייט דאס נישט ריכטיג.

דערנאך א זאך וואס דער עולם האט נישט פארשטאנען פון די רמב״ם: די איידיע (idea) אז מ’דארף גיין צו אנדערע קצוות. דאק, איך מיין אז ס’איז פאלש, נישט כפשוטו. נאר ווען… אה… אזוי ווי א בייסיקל (bicycle)… אנדערע קצוות. מען מיינט, דאס זאל עס אראפוויילן. משוגע. און ריין… עס איז נאר א וועג ארויסצוברענגען.

עס איז א פראבלעם. איך… איך… איך האב מיט אנגעברענגען.

תלמיד: איך ווייס! און מ’טראכט דעם זיין משל, לאזט צו זען אז מען שטייט גאנץ!

רבי: נישט! די משל איז נישט אזא בוים?

תלמיד: נו, נו… זייער גוט! דו האסט אלעמאל געמיינט, ער זאגט די משל! יענע משל צו שטייט אין אריסטו. ס’שטייט אז צו שטייט יענע משל אין אריסטו פון א בוים. ס’שטייט! דער פילאסאף האט עס אויסגעטראכט.

רבי: די גאנצע וועלט איז גוף פון בחוץ פון מלאכים און דרייערשטאם. אבער איך מיין… איך מיין אז ווען איך זע אז ער זאגט די ווארט “עד שיחזור”, שטיי איך קלאר אז ער מיינט נישט דאס. איך מיין זיכער אז ער מיינט רפואות הגוף. ער זאגט בפרט אז דאס איז “חוק הרפואה”. ער רופט עס רפואה. ער רופט עס נישט “בענדען שטעקנעס” אדער “ביימער”.

סאו (So)… מען דארף טראכטן וועגן די שטעקנעס און די ביימער רואיגער. אבער… מען דארף מער אכטונג געבן אן עקסטרע שטורעם וועגן די נושא פון די שטעקנעס, צו ס’איז עפעס איבעס א חלל אמת. אפילו אין אריסטו שטייט איז עפעס א חליש’טע אמת. מען קען נישט אמת’דיג טרעינען (train) א בוים. נאר א בוים און א ווארעם איז יא א לעבעדיגע זאך.

אבער… א-א-א… גוט, ס’איז קאמפליקעיטעד (complicated). ס’איז נישט אינגאנצן אמת. למשל, נישט אלע זאכן קענען [זיך בייגן]. נאר זאכן וואס האבן א געוויסע דיינעמיק ענערדזשי (dynamic energy) אין זיי. עפעס אזוי. לאזט אים א שטיקל האלטן און עס דייגענט פארקערט. ער ווערט נישט גלייך. ער בלייבט צוגעבויגן. רייט (Right)? ס’ווענדעט זיך וועלכער מאטעריאל, יא?

און דארפסט געדענקען, למשל, אריסטו וואס זענט א טרוקענע זאך.

חינוך vs. כפייה (Force)

איך וועל דיר זאגן – אונז האבן גערעדט א גאנצע צייט, און עס איז זייער וויכטיג דיר צו געדענקען אלעמאל – חינוך איז משהו חינוך, יא? און וואס איז דער חילוק פון חינוך און וואס איז נישט חינוך? כפייה, right? חינוך איז נישט כפייה, נישט פארסינג (forcing). ס’איז זייער אנדערש.

“כובש את יצרו” איז נישט קיין גוטע זאך. ווייל וואס? “כובש את יצרו” איז וואס רוב מענטשן מיינען עבודת המידות איז. א מענטש האט גוטע מידות און ער דארף זיי פארסן (force) מיט גוטנ’ס, מיט בייז’ן און זיך בייז’ן. מ’דארף אים פארסן צו זיין… צו ווערן בעסער.

יא? דאס איז מיין איך די “כובש את יצרו” וואס דער רמב״ם רופט אין פרק ו’ [זעקס]… דער רמב״ם’ס גאנצע שיטה איז געבויט אויף חינוך. חינוך איז טייטש, מען קען אים אויסלערנען.

דאס הייסט, אוודאי זענען מודה אז דער חלקי הנפש, וויאזוי ער רופט עס, “כוח המתאווה”, איז נישט מעצמו ווייסטו וואס צו טון. ווייל ער האט דארף נישט אויסלערנען, ווייל ער איז שוין גלייך געוואוסט. אזוי ווי דער שכל, מיר דארפן נישט אויסלערנען, ווייל מיר דארפן אויסלערנען אפשר ווייל ער האט א טעות שכליות. אבער מיר דארפן נישט אויסלערנען אין סענס (sense) פון ווען ער ווייסט, שוין ווייסט ער.

אבער איר זאגט אזוי, אזא מיט א חלק אויף א מסורה. די יחוד דערציילט האסטו נישט אליינס. אבער דער יחוד שלי קען אים אויסלערנען זייער א וויכטיגע נמצא, צווישנדיג אזוי ווי א אינגל.

א אינגל וואס איז נישט ראוי לחינוך… א נישט ראוי לחינוך קענסט איר נישט אויסלערנען. און היינט א גוטער יונגל פירט זיך ווי א גוטער יונגל. א גוטער יונגל איז נישט נאר א יונגל וואס איז כפוף תחת אביו. עס פירט זיך ווי א גוטער יונגל, רייט? מען מיינט נישט אז ער פארשטייט וואס ער טוט. ער איז נישט גוט אין די וועג ווי א טאטע איז גוט, ווי א אדם גדול איז גוט. אבער ער איז גוט אין די וועג ווי א אינגל קען זיין גוט, אז ער נעמט זיך נאך די טאטע, און נישט נאר נעמט זיך, נאר האט ער א געוויסע אליינס א טבע. מען האט אים געמאכט אז ער האט ליב צו טון גוטע זאכן. דאס איז די טבע.

טבע ראשון vs. טבע שני

“טבע שני” קען מען סוף. א רוסלאנער דארף נאכאמאל נקרא מנהג זיין ווי אזוי מען טוט דאס, ווי אזוי מען טוט דאס.

תלמיד: יא יא.

רבי: אבער רוסלאנער זאגט א משל אז עס איז אנדערש ווי טבע, ווי עכט טבע, וואס איז גערופן טבע. אדער למשל די “כוח הזן” (די כוח פון עסן), אזוי ווי דער משל פון דער פערד. א פערד קען מען טרעינען (train) פאר ווי לאנג דו ווילסט ער זאל נישט עסן, ער גייט זיך קיינמאל נישט אויסלערנען. נאכדעם וואס ער שטארבט… נאך איין טאג איז ער געשטארבן, דאס איז די מעשה.

פונקט. עס האט געמיינט זיך אויסלערנען צו לעבן, נאכדעם וואס עסן איז געשטארבן.

אדער, ווי ער זאגט… קענסטו נעמען א באל (ball)? יא. עס איז א סעט סטאר (set star?). מיין… אלע זאכן וואס איך האב, האבן א טבע אזוי פאלן א גאנצע טאפ צוריק. איך ווארף ארויף די באל, און ער פאלט צוריק. און ער פאלט צוריק. לאמיר שוין אויסלערנען איינמאל! דו ווארפסט טויזנט מאל, ביז ער געוואוינט זיך צו. און וואס ווארט מיט די לופט? קיינמאל נישט געשען.

TRANSCRIPT: Class on Rambam Shemoneh Perakim – Chapter 4 (Part 6 of 8)

Topic: The Nature of the Soul, The Medical Analogy of Balance, and Correcting Character Traits.

—

די אונטערשטע טבע קעגן די נפש המשכלת

(The Lower Nature vs. The Intellectual Soul)

רבי:

It won’t learn at all. It will start, and one day it will be dead. That’s it. It’s almost like learning a new life. It will start eating. Or, like it says, you can take a ball… It’s a stone [משל האבן]. Me and all the other things I have, have a goal to make it fall back a full time. I’ll throw it on the floor, it’ll fall back. Let’s learn it for a minute. I’ll wake up a thousand times and then I’ll get used to it? And then I’ll blow out the fan? And then it won’t happen?

ער געוואוינט זיך נישט צו. דעיס איז טבע, די “לאוער טבע” [lower nature], טבע וואס האט נישט קיין טראפ שכל. מען קען נישט רעדן מיט אים. וויאזוי זאג איך עס אזוי… מען קען נישט רעדן מיט אים. ער געדענקט קיינמאל נישט. כאילו, ער האט נישט קיין זכרון. יא? איך בין טאקע אנטערציימט [entertained/amazed?].

איך וויל… דו פארשטייסט דאך שייז [choice?] איך וויל זיין דארט? פארשטייט ער נישט. נישט בערך פארשטייען, נישט ביכולת ער. עקזעקטלי, נישט בגדר פארשטייען, נישט בתורת פארשטייען. זייער גוט.

משל אויף א בוים, וואס איז א לעבעדיגער בוים. אדער משל אויף א לעבעדיגער מענטש. די מידות פון א מענטש, עס איז נישטא ווען ער וויל פארשטיין! ער פארשטייט נישט! דאס הייסט ער פארשטייט נישט! דעי לעוועל מיינט עס! ער האט שייכות אין זיין מהלך? אוי צריך עיון! ער פארשטייט נישט! ס’איז נישטא צו אים צו רעדן!

און ס’איז דא מענטשן וואס מיינען אז זייערע מידות זענען אזוי!

תלמיד:

א ווייטער, די חלק הגוף…

רבי:

100%! 100%! דער מענטש האט א חלק א… א חלק ה”באדי” [body], א חלק הטבע גוף, די פארט וואס לעבט אין קערפער, ווארט [word/say] אפילו א “חלק הזן” [Nutritive Faculty], וואס מען קען אויך נישט אויסלערנען. קענסטו נישט אויסלערנען דיין גוף נישט צו דארפן עסן בכלל. קענסטו א ביסל טרעינען [train], קענסטו נישט אויסלערנען… מען קען דא טרעינען אין כוחות הגוף פחד, אבער קענסטו נישט אויסלערנען change זיין composition אדער מער…

די ממוצע צווישן שכל און טבע

(The Intermediate Between Intellect and Nature)

ס’קומט פון אריסטו דער לשון… אבער עס מאכט דיר בעסער אז ס’איז פשוט א ממוצע צווישן שכל און טבע. שכל און גוף. ס’איז נישט אמת. אסאך מאל גייט מען עס פארהערט, אז ס’איז דא שכל און גוף, אדער נפש השכלת, נפש הבהמית, ס’איז נישט אמת. ס’איז דא אינצווישן דעם אסאך זאכן.

אפילו די ליובאוויטשערס [Lubavitchers] האבן שוין געכאפט. אין “תניא” און אנדערע פלעצער, אין תניא שטייט אז עס זענען אויף די צוויי זאכן, און אין אנדערע פלעצער זאגט ער אז עס זענען אויך די זאכן אינצווישן.

און די זאך אינצווישן, די מידה, איז אזא סוג בריאה וואס מען קען – מען ווארפט אים גענוג מאל, לערנט ער זיך אויס. דאס איז דער חילוק. פאר דעם איז ער “בר לימוד, בר חינוך”, מ’קען אים מחנך זיין, אזוי ווי א אינגל, מ’קען אים מחנך זיין. אבער נישט שכל אליינס, און נישט די הבנה. דאס איז די “start training” וואס אונז רעדן וועגן א גאנצע צייט.

ס’איז, פון דעם זאג איך, דער משל פון די שטעקן איז נישט זייער גוט, א משל קצר, מ’רעדט פון א לעבעדיגער שטעקן, סתם, ער האט metals [materials] וואס האבן memory. מען רופט דאס memory. ער האט עפעס א געוויסע… עס איז somewhat וואס זיין חומר האט געמאכט עס איבערגעשריפט דורכאויס וואס ער פארשטייט.

כאילו א דיסק, לעפטאפ [disk, laptop], מען קען נישט נישט פארשטיין. מען קען אים נישט זאגן. מיט זאגן פארשטייט ער גארנישט. א מענטש איז א ווייס-איך-וואס מענטש, און אפילו מען זאגט, פארשטייט ער אביסל. מען קען אים אנשרעקן, יא? אזוי, רעדסטו אים, יא? רעדסטו אים, זאגסטו אים, ס’איז dangerous. גייט ער נישט. ס’איז פארשטיין.

עס איז שוין אן אנדערע לעוועל ווי דיין “קיטי” [kitty/cat], וואס קענסטו זאגן פון היינט ביז מארגען, דארפסטו אים אויסלערנען. די אנדערע זאך. די זעלבע זאך…

משל הרפואה: צוריקקערן צום “באלאנס”

(The Medical Parable: Returning to Balance)

סאו צוריק צו וואס אונז זאגן דא, ממילא ס’קען נישט זיין אז דער משל פון א גוף איז זייער א שלעכטער משל, אויב מען מיינט קיין פשוט’ע א גוף. א גוף איז נישט קיין trainable זאך. אונז וויל נאך א גאנצע טרעינען און עפעס.

אזוי זאגט ער, אז א גוף ווען ער גייט ארויס פון זיין… אזוי ווי “בן שבע” [אבן שעם טוב?] שטייט דא… אדער “מעתדלה”… נישט לשון שווים. נאר מלשון balance. ער גייט ארויס פון זיין balance.

זעט מען וועלכע זייט איז ער געפאלן. מ’זעהט. וויאזוי זעט מען? ווער זעט? He’s there, דער doctor, וואס איז ביי די גופות די שכל, אדער ביי די מענטש, די שכל, די חכמות, די שכל המעשי, ער זעהט.

ער רוקט אים צוריק צו די אנדערע זייט, ביז ער קומט צוריק צו די balance, צו די מיטן. ווייל מ’רופט עס – שטייט נישט די מיטן, שטייט נישט אז ער קומט צוריק צו די מיטן! ער שטייט אז ער קומט צוריק צו זיין balance. דעיס איז זיין משל.

מען דארף פארשטיין אסאך בעסער ווען עס איז אנגעקומען, וויאזוי מען פארשטייט אסאך בעסער דעם משל. אבער דו פארשטייסט אז דער משל איז נישט אז מען שטופט איינעם אין גאנץ אנדער זייט פון טיש ביז ער קומט צוריק.

ווי ער האט גענומען די משל פון די רפואה, וואס יעדער איינער ווייסט ווען מען גייט צוריק, איז מער אזוי ווי א “curing a מחלה” [curing a sickness]. א curing a מחלה אז איינער האט היץ… פערטער ווען א חסיד זאגט אז איינער האט צופיל היץ, מען קען אים נישט… דא זאגט הדבר… ניין, דא זאגט נישט דאס דבר ה-inverse.

א חסיד עס קען, וויאזוי היילט מען אים אויס? און מ’טארן מיט אים געבן עפעס א… לאמיר זאגן, היץ מיינט אז אין זיין גוף קאכט זיך עפעס א זאך, קאכט זיך זייער שטארק, אבער ער האט צופיל “כח החימום” און נישט גענוג “כח הקירור”.

סאוי גייט מען אים געבן א ביסל, און מ’טארט זיך נישט בעלענסען כח הקירור, כדי ער גייט זיך נישט בעלענסען פארוואס? ווייל ער הייבט זיך אן מיט א deficiency [חסרון]. רייט? וואס דארף ער אים געבן? א סאך! נישט ווייל מען דארף נישט גיין עקסטרעם.

דער רמב”ם מאכט עס יא מיט גיין עקסטרעם. ווען איך מיין אז ס’איז נישט כפשוטו. ווען איך טראכט פון דעם משל, זעהסט דא אז ס’איז נישט אזוי כפשוטו. ס’איז מער אז ער איז ארויס פון בעלענס. ער דארף האבן פופציג פון דאס און פופציג פון דאס. ביז דערווייל ער האט די צען פון דאס און די צען פון דאס, עס וועט אים געבן… א נארמאלער מענטש דארף עסן צען פון דעם און צען פון דעם, כדי ער זאל זיין בעלענסט.

ער קען זיך נישט גיין בעלענסט, ווייל ער האט נישט שוין א פראבלעם. וואס גייט מען אים געבן? א פעולה וואס איז עקסטרעים, עס וועט אים געבן הונדערט. הונדערט קאלטע, און צוואנציג גייט דיך ארויס און מ’גייט ביז כסף, און איך ווייס וואס… עס וועט בלייבן balanced.

ס’איז זייער אנדערש ווי סתם זאגן, אה, למשל, אה, אה, ווי וואס… ס’איז זייער אנדערש ווי סתם זאגן אז מ’שטיפט א שטעקן צו די אנדערע זייט, מען בייגט א שטעקען אינגאנצן צו די אנדערע זייט, כדי עס זאל בלייבן אינדערמיטן.

דאס הייסט אז טאקע איינער איז א קמצן, כדי [ער זאל ווערן נארמאל דארף ער געבן] ביי אסאך צדקה.

תלמיד:

יא. וויאזוי איז דאס? וויאזוי איז דאס? דאס איז אבער א ביסל אנדערש ווי דו זאגסט, ניין? א גוטע קשיא.

רבי:

דאס זאגט דיך אבער דער משל, חורבן [?]. דער משל פון די היץ איז אביסל אנדערש ווי דער משל [פון שטעקן]. ווייל ווען מען געט אים נישט איינער… ווייל לאמיר פארשטיין… אפשר איינמאל געט מען איינעם פיר בדק…

ווייל געווענטליך מיינט עס נישט דאס. עס מיינט נישט סך הכל למשל אזוי ווי אין “משנה תורה” שטייט אז אין די ווינטער [Winter] זאל מען עסן ווארעמע זאכן און אין די זימער קאלטע זאכן… עפעס דאס איז די זאך, רייט? דאס מיינט עס.

וואס זיי ווילן נישט צוקומען צו… איך פארשטיי. אויב איינער האט זיך פארקילט אין די ווינטער, דארף ער עסן גאר ווארעמע זאכן. ווייל עס איז שוין פארקילט. אבער נישט צו לאזן עסן אזעלכע ווארעמע זאכן וואס מען פארברענט זיך.

תלמיד:

אויך דא א פראבלעם.

רבי:

זייער גוט. ער דארף עסן גאר ווארעמע זאכן. זייער גוט. עס מאכט סענס. אבער איך ווייז, די ווארט איז, דאס ארבעט נאר – מען דארף אסאך בעסער פארשטיין דאס – די מעשה פון קאמפציאליסט [conceptualist?]. עס זאגט יא אז דו מאכסט אוועק איבער די קאנצעפט אז דו מער…

תלמיד:

איך ווייס. איך וויל עס אביסל אוועקמאכן. פויער… ווייל איר דארפן צוריק ווערקן צו בעלאנס. דארף מען נישט… דו דענקסט דאך אז די ממוצעים… ווייל אונז האבן א גאנצע טייל א בריק, אז ס’איז דא אזוי ווי א… ווי זאגסטו, אזא פין [pin/needle], רייט? ער גייט צו דא, ער גייט צו דארט… שטיפסט אים דארט, פלאפט ער צוריק. אבער עס איז דאך נישט אמת. עס זענען דא צוויי אויף דריי פינס וואס דארפן זיך דזשאגלען [juggle] כאילו.

רבי:

דאס מוז זיך זאגן. למשל, איך טייטש עס אנדערש. ס’געט דיך אביסל אן אנדערע בליק. אזוי מיין איך. ווי אזוי אויב איך טייטש די אנדערע זייט… אונז קוקן אונז אן, און עס איז נאר דא איין זאך.

תלמיד:

עקזעקטלי. ס’קען נישט זיין. איך קען נישט רואיף [?].

רבי:

רייט. ס’מוז זיין אנדערע ווערטער. די ריזענט [reason] פאר וואס מ’טוט יא אויף איז ווייל דו האסט נאך די… יא, די אנדערע זייט. איך דא מוז מיר זאגן. עס איז אזוי ווי מ’גייט אז איינער דזשאגלט, ס’איז מער אזוי ווי דזשאגלען ווי אזוי ווי… קענסטו, אזוי ווי א פין דאס דארף זיין פונקט אינדערמיטן, ווייסט, מיין משל וואס איך טראכט וועגן… אזא פין, אזא… אזוי ווי וואס איז דא אין די קאר ביי די ספידעמאטער…

לאמיר זאגן, כ’דארף עס זיין פונקט דא אינדערמיטן, אזוי גייט צו די זייט מיינט ער אז ס’איז צו קאלט, טארס יענע זייט מיינט ער אז ס’איז צו הייס, ס’איז נאר ביי די גרינע. דא איז רויט, דא איז געל, ס’איז נאר ביי די גרינע אינדערמיטן, יא? איז אייגענטליך, די שטיפ איז דא, ס’זאל דיך צוריקדזשאמפן.

ביי די סטון [stone] רעד איך נישט פון דעם. ס’איז א בעלאנס, דו קענסט עס רופן אזוי. די שטופ איז all the way there גייט זיך צושטופן. ס’איז מער אז ס’איז דא א קאר וואס ער דארף סיי אויל און סיי וואסער און סיי קולענט [coolant] און סיי… א קאר איז אויך א סארט אינטערעסאנטע פאני זאך. ס’היצט זיך אן נאכדעם האט עס א קולענט.

קען זיך מסביר זיין אזוי ווילסטו האבן זאנען הייס? יא. און ס’איז נישט פשט… דא שטייסט די חילוק. און ס’איז נישט פשט אז אויב די קאר האט זיך [הייס געווארן]… ס’איז דער פשט, געב עס צו דעם חלק וואס ער ברענגט, דער אנדערער חלק איז שוין דא.

כאילו אויב ער וואלט נישט געווען דעם אנדערן חלק, קענסטו זאגן אזוי, אויב עס וואלט נישט געווען דער חלק וואס היצט אים, וואלט נישט געמאכט סענס די גאנצע נייעס.

די משל פון צדקה: השלמת החסרון

(The Charity Analogy: Filling the Deficit)

אבער וויאזוי העלפט מען געבן אסאך צדקה פאר דעם? ווייל ס’איז אזוי ווי, ווייל דער יענער וואס גייט צו קמצן צדקה, ער דארף זיך העלפט א גרויסע קאמפיין. סאו דעי איז בעלענס זיין קמצן איז מיט זיין צדקה. סאו פשוט אז די קוגלס מען זאגט דו לייגסט צו צום קוגל יא. אלאס טוי קוגלס האלט צופיל זאלץ. העניך ווערן אויס קמצן אזוי?

ניין ס’גייט אים בעלענסן so… מען גייט נישט ווערן אויס קמצן. מען זאגט נישט ווערן אויס קמצן. מען דארף נאך זיין אביסל קמצן און אביסל כאילו איך האב נישט יע [?]… לילע לויגמאל [?]. דארף זיך גיין אביסל קמצן, אביסל בזבזן. דארף וויסן ווען צו קמצן און ווען צו זיין מבזבז.

אבער וואס טו? איך האב געגעבן אסאך צדקה. ווייל קיין פזרנות פעלט נישט דעם מענטש. ער האט שוין גענוג און נאך. ער האט צו פיל. לייג צו אסאך פון די אנדערע.

אבער דו גייט עס נישט ווילן טון. מ’דערסטו דיך, איך וויל עס טון. נישט אז איך טו. יא, די איידיע איז, אז נאך דעם וואס איך האב עס טון, גיי איך שוין נישט דארט צולייבן [?]. ווילן, ווילן, ווילן מיט וואס מ’טוט, right? די פראקטיס איז די חיבורת אויף דעם אז ווילן מיט ווילן מיט וואס מ’טוט, right?

ער האט נישט קיין שום עקספיריענס מיט אוועק געבן זיינע… דארף עס נישט געגעבן, ביי ביז ווארנעס [bizarre-ness?] איז דזשאסט א ווארד פאר טו מאטש [too much], right? But over here it’s not really too much. That’s what I really think. It’s not really too much, ווייל דער איז שוין א דעפיסיט [deficit], right?

דעפיסיט איז וואס? פינף יאר וואס דו זאלסט געבן? און אוודאי. און דאס איז א נפש. און דאס איז ווי א געבן? און דאס איז פינף יאר וואס דו זאלסט געבן? 50 צו ווייניג ליב געבן. דאס גייט אונז צו 57 יאר. און אוודאי.

א נארמאלער מענטש דארף מאכן יעדן חודש אזויפיל $20,000 און צאלן $10,000 פאר זיין מארטגעדזש און $5,000 פאר זיך א לימוד, און די אנדערע פון עס אויסגעגעבן פאר זיין ווייב, אקעי? דער יעדערליכער באדזשעט פון בארא פארק.

יעצט… אזוי גייסט נארמאל. וואס איז אויב איך האב שוין געצאלט צען חדשים פון זיך א לימוד? און איך דארף דארף נישט קיינמאל ארויסגיין פון קרוב, right? קודם דארף איך מאכן הונדערט טויזנט דאלאר, און צאלן… און ווען ס’איז חתונות ביי די מאכן, ביי די אויסגעבן, whatever, קודם קויפן די גארנישט פאר צוויי חדשים, אדער קודם מאכטס הונדערט טויזנט דאלאר איינמאל, ווייל דו ביסט אין א לאך. דו קענסט… ס’איז נישט נארמאל. ס’איז נישט נארמאל צו מאכן הונדערט טויזנט דאלערס. ס’איז אפיציל צופיל. מען דארף נישט זיין אזא רודף פון כסף. לאמיר זאגן, איך זין נאר מטורם משה [?].

אבער דו ביסט נאך אין א לאך, סאוי די לאך, די קאווע [curve?] איז שוין דא, סאוי נישט פשט אז די גייסט אין די אנדערע זייט, די גייסט נישט שרעך [schräg/diagonal?], די גיסט נאר אריין, דאס איז די פענסט [fence?], סאוי דא דער וואס איך מאך איז איוון [even], ס’איז נישט אז ס’גייט פרעג טאנצן צו אייוון. ס’איז נישט אזוי ווי ס’איז טאנצן. ס’איז נישט דא קיין טאנצער אזא ווען איך וועל געזען ארויס. לויט וואס איך זאג, ס’איז נישט דא קיין טאנצער.

וואס איז דא? א סיסטעם וואס דעכט אלעס. דעם מענטש… זאל מען טראכטן דעם מענטש. ס’איז מער artificial… דארף נישט קיין מידה וואס הייסט פזרנות/בזבזנות. דאס דארף מען פארשטיין. ביי די בזבזנות מיינט איך אזא האטל [habit?], געבן צו אים.

פרק ז: די פראקטישע ארבעט פון “רפואת הנפש” און די ריכטיגע טייטש אין “עקסטרעמע מיטלען”

דער פאלגנדער טייל באהאנדלט די פראקטישע אנווייזונגען וויאזוי א מענטש זאל ארבעטן אויף זיינע מידות. דער רעדנער איז מסביר אז די עצה פון רמב”ם צו גיין צום “עקסטרעם” (הקצה האחרון) איז נישט בלויז א טעכנישע פעולה פון בייגן א שטעקן, נאר א וועג צו פילן א חלל וואס פעלט. עס ווערט אויך ברייט אויסגעשמועסט די טעמע פון “קנאות” און די טעאריע אז די וועלט דארף משוגעים כדי צו בלייבן נארמאל – א טעאריע וואס דער רעדנער ווארפט אפ. צום סוף ווערט געברענגט א פערזענליכע ביישפיל וויאזוי מען נוצט “עקסטרעמע” מחשבות (ווי דער בארדיטשובער) כדי צו ווערן א נארמאלער מענטש.

—

די פראבלעם פון טעכנישע געוואוינהייט אן די פנימיות

ס’איז א ביסל צופיל. עס דארף נישט זיין אזוי ווייט פון כתר [פון די מיטל-וועג]. לאמיר זאגן, איך זעה נאר א מטורף ממש. אבער דו ביסט נישט אין א לאך. סאו די לאך, די “כאפ” איז שוין דא. ס’איז נישט געשאפן אז דו גייסט אין די אנדערע זייט [פון עקסטרעם]. דו גייסט נישט לעכט. דו גיסט נאר אריין אין דעם וואס איז די “פענסט” [Defense/Fence?]. סאו דו פעלסט אויס, איך מאך עס איבן (even).

וואס איז דא? עס איז נישט אז ער גייט פשוט טאנצן צו איוון (even). עס איז נישט אזוי ווי עס איז היינט צו טאנצן. עס איז נישט דא קיין טאנצער וואס ער זאל זיך ארויסגעבן. לויט וואס איך זאג, איז נישט דא קיין טאנצער. וואס איז דא? א סיסטעם וואס דארף אלעס… דער מענטש… זאל מען טראכטן דער מענטש…

עס איז נישט דא א מדה וואס הייסט “בזבזנות” [squandering]? בזבזנות מיינט כסדר געלט געבן צופיל. דער מענטש, זיין פראבלעם איז ער האט קיינמאל געגעבן אין זיין לעבן, ער האט נישט צוטריט צו געבן. פארוואס האט ער נישט צוטריט צו געבן? וואס האט ער נישט געטון? אויב מ’לייגט מאל האט א מענטש וואס ער טוט, ער האט קיינמאל נישט געגעבן. עס זאל זאגן… ווי זאגט מען… יעצט פרעג איך פאר א שאלה.

יא יא, דאס איז געבויט אויף דעם. מענטשן האבן ליב וואס זיי טוען. עקסערסייז. לאמיר עס נישט [רופן] בסך הכל געוואוינהייט, אבער לאמיר זאגן. לאמיר זאגן, מיר דארפן איינמאל… א גוטע אמת. עס איז די אמת.

די מעשה מיט די צמח צדק’ס רביצין

אזוי ווי די גאנצע מעשה פון די… ס’איז געווען די צמח צדק’ס רביצין, וואס האט געפלעגט זאגן תהילים אסאך. און זי האט געפרעגט איינמאל איר זון ר’ לייב און ר’ ברוך, אז זי פארשטייט נישט: זי זאגט יעדן טאג אויס תהילים, און זי מאכט נאך אלץ [גרייזן], זי דארף נאך אלץ קוקן אינעווייניג, און זי מאכט נאך אלץ גרייזן. וואס איז די פשט?

עס קען זיין א זאך “תולדות” [פון נאטור]. ער האט ליב איין חלק פון די ארבעט וואס ער האט פערזענליך געמאכט. ניין! דאס טוט ווייל עס איז פארס (force)! איך ווייס נישט! אקעי, עס איז א גוטע שאלה!

דער רמב”ם’ס עצה: צוגעבן וואס פעלט (זאלץ און פעפער)

לאמיר צוריק גיין. עס איז געבויט אויף דעם ענין פון פעולות. איז א גוטע שאלה. וואס איך וויל זאגן איז, אויב ער גייט אין עסק [פון טון פעולות]. די יארן דארף מען שוין האבן איבער געוואוינהייט. נאר “קאנדישענינג” (conditioning). נא. אבער איך מסכים. ס’איז מער פון אים. וואס ער מיינט, עס איז גוט וכדומה.

אבער מיר דארפן אריינגיין נישט… וואס איך וויל אבער זאגן איז, אז דער מענטש וואס ער איז “מבזבז” (געבט צופיל), און ער איז נישט אמת’דיג מבזבז… ער גיט אסאך, ווייל ער האט קיינמאל נישט [געגעבן]… צדיק, די משמעות פון ווערטער… דאס איז שוין געווען א קשיא פאר מיר. ס’גייט נישט אזוי. דו דארפסט זיין א ביסל איינס. די משל איז נישט דא אין די נמשל. אויב איז נישט א משל, איז נישט דא אין די נמשל. ס’איז נישט אזא זאך. אויב דו דאס זאגסט… איך וויל נישט נארמאל זיין.

“געזונט” מיינט זיין נישט אביסל קראנק און אביסל געזונט. ניין, געזונט מיינט נישט זיין אביסל קראנק און אביסל געזונט. ס’פעלט נישט די אנדערע. די ריזען (reason) פארוואס ס’ארבעט איז ווייל ס’פעלט נישט די אנדערע. און אויב ס’וועט טאקע פעלן, מוז מען זיך צומאשקזן צו די אנדערע אויכעט.

ס’איז נישט אזוי ווי איי [א יי]. ס’איז נישט אין וועליו (value) וואס מ’רעגעסט (adjusts) אהער און אהין. ס’איז א באנטש (bunch) מיט זאכן, וואס ס’פעלט איינס – לייגט מען צו איינס, און דאס איז פשוט. און זיין טבע, ער האט נישט ליב בכלל געבן. ס’געבט ביז דער עפער טארן צוליב האבן. דאס זאגסטו יא, וואס איך מסכים איז דער חלק פון עקסטרימע. די פעולה איז עקסטרים. למשל פאר היינט איז עקסטרים. דו קענסט אויך זאגן אז די בוי (boy/nature) וואס איז דארט, עס וויל נאך אלץ זיין דארט. אבער עס איז טאקע נאך אלץ דארט.

דאס וואס איך וויל זאגן… מענטשן זענען מסביר אז דער רמב״ם זאגט: “זיי דיך מרגל אביסל עקסטרים, כדי צו אנקומען אינדערמיטן.” איך מיין נישט אזוי. מענטשן מיינען אז עס איז א פירוש “זיין משוגע”, צו ווערן צוריק נארמאל. איך זאג נישט, ס’קען זיין אז ס’ארבעט אזוי, אבער איך פיל אז ס’איז נישט די ריכטיגע הסבר. ס’קען זיין אז פאר פועל ממש איז יא אזוי. ס’קען זיין אז דער רמב”ם איז פאר פראקטיקעל יא [אזוי].

לאמיר טראכטן – למשל, איך גיי – מען דארף טראכטן – יא, איך האב אויפגעשטאנען אזוי ווי דו זאגסט. ניין, איך מיין אז רוב מענטשן פארשטייען אז עס איז צוגעוואוינען אז ס’איז א ספרינג (spring).

די טעאריע פון “קנאות” און פארוואס איך האב עס נישט ליב

לאמיר מענטשן זאגן אזוי, אז למשל די קנאים האבן ליב צו זאגן אז ס’איז תורה. זיי מיינען אזוי… אוודאי, נישט יעדן דארף זיין, מען דארף נישט… די קנאות, עס איז אביסל צו עקסטרעם. אבער אז קיינער איז נישט זיין משוגע, וואלט די גאנצע וועלט געקאלט ווערן. ניין ניין, עכטע קנאים האלטן אז עפעס דערויבן איז דיך. עכטע קנאים.

דא איז זייער “מעסיגע קנאים” וואס זאגן אזוי: ס’דארף אבער זיין איינער וואס שרייט. די שרייען נאך דא. ערגעץ אינצווישן דארף זיך די זאך האלטן. די ווארט “קנאים ביז גאר” (?) – מען דארף נאך אפאר זכרים/משוגעים האבן געוויינען. יא יא, ס’איז דא. ווייסט, ס’איז דא וואס… ס’איז דא אזא טעאריע פון קנאות. אפשר דעיס זאגן דיר נישט קנאים. איך בין מסכים. אפשר… איך בין נישט נישט קיין קנאי. א קנאי מיינט דאך אז עס קאכט קנאות. ווייל אויב מען קענט פון אאוטסייט (outside), איז דא אזא טעאריע.

איך האב זייער נישט ליב די טעאריע. ווייל דעמאלטס… ס’מיינט אז מען דארף צו-שלעכטע מענטשן… איך ווייס שוין, זייער פאני מענטש… whatever, איך גיי נישט אריין אין די פאליטיק. יעצט.. איך האב זייער נישט ליב די טעאריע. דאס איז די טעאריע וואס מאכט אז די קנאים האבן א סאך צופיל פאוער (power). ווייל אפילו די דעמאלטס זענען נישט קיין קנאים, מיר באדארפן… דארפן מיט…

ווייסט וואס? אויב יעדער וואלט געווען א נארמאלער מענטש, וואלט עפעס געווען אזוי שלעכט? וואס דארפן זיין א פאר משוגעים גאון? וואס פעלט דאס אויס? אין דער צייט וואס דער קנאי זאגט, קיינער זאגט נישט “מיר דארפן א פאר עכטע קאלטע חברה”, רייט (right)? קיינער זאגט נישט דאס. די אמת איז אז מיר דארפן יא? איז דא. ס’קומט אזוי. די וועלט קומט אלץ. די קנאה קען נישט אזוי. נישט די קנאה. לאמיר זאגן דארט דרויסן.

גאז (Gosh), א ווארט. מען זאגט נאך אלעמאל, יענער האט געזאגט… האט מען געזאגט אלעמאל, די לינקע עק האט געזאגט, ווען נישט יענער ווילט יחיד דארף זיין די קנאה, קענסטו אזא תורה? און איך האב נישט געקענט הייבן צו געווען, נישט דער שייך זאל איך דארט זיין דער שייך! איך קען נישט געהערן.

איך האב געהערט אז דער וועלטס רב [בריסקער רב?] האט געזאגט אז יעדער שטאט דארף האבן א משוגע’נעם, אדער א ישראל מומר/משוגע, און אויב אים לויבט עס נישט דא, זאל מען רופן איהם עס זאל וואוינען דארט. ער קען זיין נישט. איז די שטארקע תורה דאס קנאות. איך ווייס שוין וועט נישט צוגלייבן ווען עס זענען אזוי געזאגט, אבער אזוי וואך זען איין א קנאי אזוי קנאך… ענער געזאגט ווען דאס איז די זאל…

דא איז געזאגט אז די רמב”ם מיינט נישט די. דא גוט. איך מיין אז די רמב”ם מיינט נישט דאס. איך מיין אז די רמב”ם מיינט מער אזוי ווי א צאלן. ס’איז דא צופיל זאלץ, לייג צו פעפערס. עס טוט צופיל פעפער, לייגט צו צוקער. וואטעווער. אבער נישט: “מאך אפאר וואכן א צאלונג וואס איז מורא’דיג זאלציג.” עס איז נישט. עס איז דאך אויסלערנען.

אפשר פראקטיקלי איז דא אמאל אזא זאך. אזוי ווי למשל אין געוויסע פראקטיקלים איז שלום. איינער שטייט אויף יעדן טאג זייער שפעט, און פאר טייל פאר צוויי וואכן זייער פרי, דאס לעצט זיך אויסלאכן. עס ארבעט נישט אזוי דער חלק. חוץ נעמען אז עס איז א געוועניסטיקע זאך.

פערזענליכע ביישפיל: קריטיק קעגן תמימות

פארוואס איך זאג אזוי? איך האב געוואלט נאר… איך האב שוין געענדיגט מיין שיטה. איך רעד יעצט נאר פון די ענין, קינדער, וואס איז פראקטיש.

למשל, איך האב א פראבלעם (problem), אזא פארמיין זייער “קריטיקעל” (critical) און נעגעטיוו אסאך מאל. יא, איך האב אזא פראבלעם. טו איך וועל זאגן, און ווערוו עס איז די אמת, וואס דארף א מענטש זיין אין דער רבקה? מיט די רבקה איז די מצוה. און איך דארף נישט זיין קיין משוגע, נישט קיין פאנאטיק, לכאורה ולגבריה, יעדע זאך. אויך נישט קיין… יעדע זאך איז די אמת, סיניקעל (cynical) און קריטיקול און טאטע, אבער זיין ערגעץ איז. די ריכטיגע זאכן דארפן זיין סיניקעל, און די ריכטיגע זאכן דארפן דעם נערן [נאיוו]. רוב זאכן דארפן ריכטיג זיין סיניקעל. אמת? ווייל דו העלט איך. אוודאי.

סאו… אבער איך אנערקען אז איך האב אזא פראבלעם. איך אנערקען אז איך בין אביסל צו… זיכער, איך בין צו א ביסל פארהאקט. איך רעד נישט מיט דעות, וואס מען פארשטייט. פראקטיש, ווען איינער קומט און פארציילט מיך א מעשה, געווענליך די ריכטיגע רעספאנס איז נער אויף די זייט פון די תלמידי וואס זאגט יא, ווי מיין זייט וואס זאגט ס’איז אראפ פון די לבנה ווי די פארנאנדע וואס גייט פאר מיט איך. סאו וואל… האב איך געהאט א שלעכטע חלום היינט אדער איך בין מחל געווען… יא, אקעי, פון מיין חבר קען איך עס טון, אבער איינער וואס איז נישט מיין חבר… אפילו מיין חבר… מען קען מיין.

סאו וואס זאג איך פאר מיך? אסאך מאל… ווען איך… איך טראכט אזוי… איך טראכט אזוי: ווייסטו וואס? קאסטע… איך האב שוין געלט… דו זיי אזוי ווי ר’ שאול… זיי דו אזוי ווי דער בארדיטשובער… יענער… יענער… ער פארט שבת… וואס דער בעלזער רבי זאגט, מסתמא וועט ער פארגעסן, מסתמא וועט ער פארגעסן עשה שבת, און אויך דער וואטש אין שפיטאל פון זיין ווייב וואס דארף האבן א בייבי. ביידע. ס’איז מאכט שוין קיין סענס, ס’איז שטותים.

אבער… און נאכדעם וואס איך טוע אזוי, כאילו ואילו, איך זיך ענטפערן ווי א חצי נארמאלער מענטש. פארוואס? ווייל איך עים (aim) טווארט זייער קצוני’ס, דאך.

אדער אסאך איינמאל… יא, דעי מידה פון זיין קריטיקל… איך קום דארט אהיים אינדערהיים און היינט איז צוויי זאכן… די קינד, אויב איך ווייס וואס איז נישט געלונגען… אייך האב געוואלדיגט… “היינט איז אזא שיינע טאג!” דאס וואס איך זאג אזוי, ס’איז נישט אקסטענס. ס’זעט דאס פאני. קיינער מיינט נישט אזוי. חס ושלום אז איך בין געווארן א טבע. איך האב מחליט געווען אז די ווערלד איז ביוטיפול, און משלום… קיין איינעם מיינט נישט דאס. א סך הכל פארשטייט מען, אה, וואס איז א גוטע מאל. און היינט, ס’פארט נייע, מען וועט נישט זיין מורא, ס’וועט נישט זיין מורא אויף אן עדזש (edge).

אבער ביי מיר, די איינציגע וואס איך קען נישט זאגן – ווייל איך בין נעבעך אזוי ווייט דא – וועט איך מוז עס זאגן, ווייל וואס קאסט דיך זיין אזוי אונז מאך אזוי ווי מיידלעך ביי מיין מאך.

ר’ מאטי זילבער און דער סקולענער רבי

וויסטייס אזוי ווי ר’ מאטל זאל איך אמאל גיין א שמועס פאר ר’ מאטל זילבער, דאס האט ער געזאגט, ער האט אים געטראפן איין וואך די סקולענע רבי, קענסטו די סקולענע רבי? די היינטע סקולענע רביס, מיר מאכן א זייער גוטע דזשאב פון דאס. און ער זאגט, איך האב געטראפן א סקולערנער, איך האב געמאכט, איך דארף זיין א סקולערנער.

ס’האט נישט געווארן קיין איין סעקונד, אבער… צווישן מאטי זילבער און סקולערנער… אויב מאטי זילבער זאל מיטהאקן זיין אין זיינע שלעכטע מיטה, דארף ער זאגן אז איך דארף זיין א סקולערנער רבי. פארשטיין? איך האב א איבער סקולערנער דרך. יא יעדע איד קומט אריין, וואוי, וויאזוי הייסט ער… עניוועיס, אזוי טוט ער דאס קלעווע רבי, ממש אזוי.

אבער איז נאיך אלעס זאגן, ביי אים קומט אסאך ער עסט 64’ער אקעי, עפשן לערנט זיך פון אים. אבער ביי דיך זאג עס, עס איז א חקל זאג, איך גיט מארגן און עס מאכט, אפשר דארפסטו א קעפ. אזוי, דו זאגסט אז עקסטרעם איז פאר דיר. עס איז עקסטרעם, ווי עס זעהט אויס צו ניך עקסטרעם, און אויך איך עים (aim) טאקע צו עקסטרעם. עס איז אמת אז צו זיין א זונטער רבי איז עקסטרעם. אבער ווען איך גיי זאגן אז ער גייט זיין אזוי, גיי איך נישט ווערן אזוי.

ר’ יצחק משה: דער יצר הרע דארף נישט קיין הילף

עס ארבעט אויף די אנדערע זייט אויך. רייט? איך האב אסאך מאל געהערט פון רבי יצחק משה אז ער פארשטייט נישט די חתן מדריכים וואס לערנען אויס אז מען דארף נאכגעבן די יצחק’ע [יצר הרע]. די יצחק’ע ארבעט גענוג גוט אויף די זייט. טו טרייע (try) א ביסל צו שטופן די אנדערע וועג. אזוי זאגט ער. ער טראסט (trusts) אזאך מער די יצחק’ע ווי די אנדערע מענטשן. זיי מיינען אז מען דארף העלפן די יצחק’ע. מען דארף זיך נישט העלפן. מען גייט זיך אהיימען אין א גאנצע געטע נייע. יעדער איינער פארשטייט זייער גוט וואס מען דארף צו טון.

איך האב גענעסט זאגט, איך וועל זאגט וואס. עס איז א ביסל דעראויבן. איך מיין די רמב”ם מענטש’ע. כולה הייב ואילה. וואס? אז ס’איז גרינגער צו בדרייען פון אייזער צייט צו דיין. מענטש, עס איז געוויסע זאכן. יא, אזוי שטייט דא. אבער אריסטו זאגט עס ממש אויף דעי וועג.

איך וויל לערנען די מומענטער צו דאס, ווייל איך מיין אז דער עולם קוקט צו אונז פאר, און ס’איז אמת. פראקטיקלי איז אזוי. איך זאג, גיי עקסטרעם. וואס הייסט אזוי מורא? ס’איז ריכטיג אין מדר צו זיין אזוי ממש דא? איך קראפט זיך עס וואוייל. דאס איז נישט קיין נארמאלע זאך עס. אבער let’s be real, וויפיל מאל איך קען זאגן די דרשה, גייט נאך אלץ זיין א חיה רעה [א שווערע טבע]. דו האסט שוין סאך מאל געזאגט אין זע. עס העלפט אויף איימער אביסל.

סאוי, מ’צילט. קענסטו זאגן, מ’צילט אויף דעם. אדער אפילו מ’טוט געוויסע פעולות, וואס איז ממש אזוי. אבער די פעולות… דו ביסט אויך מוטן נישט נישט נישט נישט נישט נישט…

שיעור ח’: יישום מעשי של תיקון המידות וביאור המונח “מעתדלה”

נושא השיעור: יישום מעשי של “הליכה לקצה” בתיקון המידות, התמודדות עם טבע ביקורתי, וההבדל הפילולוגי והמהותי בין “בשווה” ל”מעתדלה”.

—

חלק א’: האתגר שבשינוי הטבע – דוגמה אישית

רבי:

I say, go to extremes. What do you mean by this? It’s the right thing to do, and I’m like, really? I’m like, wow, it’s a challenge. It’s not a normal thing. But let’s be real. How many times can I say this? It’s a good thing. I’ve already said it a few times. I’m like, you know, it helps you out a little bit.

So, you can say, you’re aiming at the… You’re aiming at something, or you’re even doing certain things, and it’s really like that. But the thing is, it’s all about the details, and it’s all about all the criticism that I say. You get it?

ווען איך זאג עפעס אזוי, ווייסטו אז ס’האט מיר גארנישט אזא שייכות וואס דו מיינסט… ביי מיר דעי סאונד איז אזא גאר באשינדיגע שמייכל… פארן זאגער איז גאר אנדערש… די הרגל… די הרגל זיין אזוי…

סאו… דו ביסט אויך מודה צו די פשוט’ע בשעת פון דעם… ס’גייט צו די קלוג… Practically… Practically… איך מיין אז די “העביט” [habit]… Exactly… אבער די “העביט” איז שווער… איך מיין אז practically איז עס אזוי…

ווייל די טעם איז נאר אז… חסיד אזוי… גיי איך עס אנהייבן ליב צו האבן… So I can do it ווי ס’איז פאסיג… צום סוף! כאילו… צום סוף…

אפשר וויבאלד איך האב אלץ א טבע… אפשר קען איך זיך נישט טוישן… מיינע… אלעמאל… אויב איך וויל זיין א חצי נארמאלער מענטש, דארף איך זאגן היינט קיין כעס אויף די באטרעפנדע זאך… און אזוי איז דארט ארויסגעקומען… זעהסט ווי ס’קומט? דא קומט נישט האלב שוין! איך דארף זיין מער עקסטרים.

חלק ב’: פיתוח “טעם” במידות טובות

נא, ביי דעמאלט וועסטו עס ליב האבן צו טון, גייסטו אנהייבן צו טון. יע, You start… I started liking it. גוט. It is true. איך האב אזא טבע, אז איך קריטיקיר נאר מענטשן, און איך זאג נישט קאמפלימענטס.

און פון די פאר מאל וואס… איך זאג נישט אז דאס מאכט נישט געווארן קיין בעסערער מענטש… אבער פון די פאר מאל וואס איך האב יא געווען א שיינציגער מענטש… דאס איז גאנץ געשמאק, ווייסט?

איך האב חברים… וואס איך מיין אז ער איז מגזים אין דאס… ער איז… More the people [pleaser], please. ער האט מורא צום קריטיק. ברוך השם, יענע חסרונות האב איך נישט. איך גלייב נישט אז אינדערע איז איבער צוואנציג יאר און דעי גילדערל האבן די פראבלעמס.

הייבט עס אן ליב האבן? איך וועל זיך ארויסברענגען. יא, וואלט דיר… הייבט עס אן צו appreciate-ן.

יעצט הער אזוי. זע, פאר 10 יאר צוריק, היינטיגער, דער מענטש האט געדעליוועדט די זאך, ס’איז נישט געווען גוט, נישט ריכטיג. צוגעזאגט איין וועג, איז געקומען אן אנדערע וועג, און מיר האבן געוואלט אנשרייען. איך האב מיר אביסל אנגעשריגן, נאכדעם האט מען זיך געכאפט אז ס’איז נישט אזוי שלעכט. I mean to say, איך האב די אנדערע פארט געמאכט זייער שיין, איך האב זיך זייער שיין… איך האב מורא’דיג הנאה געהאט.

וואס איז די הנאה געהאט? וואס? יענער האט הנאה געהאט אז כ’האב געזאגט… די אנדערע שמייכל וואס געמאכט, עס is perfect, איז beautiful. איך האב געזען א שמייכל וואס האט ממש אויפגעלעבט. און אפילו אזונדעט כ’האב געזאגט… אדעיס, כ’האב גערעדט, און געזאגט אז דו האסט נישט געמאכט גוט… קענער, כ’האב מיר נישט געשריגן אזויווי איך האב געטראכט.

איך האף אז עס איז נישט אזוי שלעכט. און חוץ פון דעם… יא, איך האב אזוי הנאה געהאט. עס איז נישט אזוי שלעכט צו מען האט א מענטש א feeling געהערט. נישט אזא שלעכטע feeling ווי איך האב געמיינט.

חלק ג’: התאמת הטיפול לאדם (משל השכנה)

און יעצט… איך האב מיט אפילו אזא טייוול דערצו. עס איז נישט… איך גלייב נישט אז איך גיי האבן די פראבלעם פון מענטשן וואס זענען צופיל אויף דער זייט [של people pleasing].

אבער זעהסט אז… אפשר דער טשענט ממש טרייט צו זיין עקסטרים דיסציפלין און דארף דיר טון ביזנעס מיט איינעם… אבער עס איז עפעס אזא סארט זאך. זעהסט אז מ’באדערט, הייבט מען זיך אן צו ליב האבן. דו מיינסט, דער קליינער רעפעטוט איז ווייל מענטשן האבן זיך צו ליב האבן, אמער? ס’טוט נישט, דו ברעכסט זיך נישט א גאנצע צייט.

ער וויל נישט עכט זאגן אז עס איז א גיין אין די רעד [red], ווייל למעשה זאגט ער עס איז א צדיק. אפשר איינער… ער enjoy-ט דאס, און די מענטשן enjoy-ען עס אויך. מיינסטו, מענטשן וואס זענען אמת דערפון, זאגן, נו… אבער… זייער גוט. אבער די פראבלעם האב איך דארף נישט.

ווייסטו, צו סאך איז עס… אמת! איך האב מיין נעיבער, א פרוי, און איך שיעור זי צו די next level. צו יענע פרוי דארף מען געבן… אזוי ווי דער רמב”ם זאגט… יענע מיך דארף מען געבן זאג.

מיך דארף יעדן טאג טרייען זיין א קלענער רבי, אפשר פון סוף וועל איך זיין א נארמאלער. יענע פרוי, דו דארפסט איינס-צוויי מאל אויסלערנען, און קום אהער. גיב יענעם א זאך, זאג מיר וואס דו טראכט אמת’דיג, און עס וועט שוין זיין גענוג.

ווייל… דו קענסט נישט א “הייקל” [delicate situation] אליינס, זאגסטו? יא, דו קענסט נישט א “הייקל” אליינס. אבער וואס זאגסטו? איז נישט א יעצט א “הייק” [hike/path] ביידע וועגן?

חלק ד’: י”ג מידות – היחס בין רחמים לדין

נאר די רמב”ם האבן זיך געזאגט… איך האב א חכמי המוסר למסך אויף שפעטער. איינער זאגט ברוגז, און איך בין זייער מקריב אויף דעם. איך בין ברוגז אויף איינעם, איך זאג אים גלייך – געוויינטליך, חוץ-אפח. יענער האט power אויף מיר, און איך האב א פראבלעם. איך האב נישט קיין מסירת נפש אזוי אויף דעם.

אבער די אנדערע צייט איז, איך האב דריי חלקים מוח, איך האב ארבע יסודות… עס איז דא אלעמאל די צוויי זאכן. די ענטפער איז, אז ביידע זענען נישט שלעכט. נישט, דאס איז יא דאס זעלבע שלעכט.

אבער פראקטיש… פראקטיש – עס איז דא א חילוק. פראקטיש – עס פעלט געווענליך נישט אויס צו זאגן דרשות, וועגן ווי וויכטיג ס’איז. עס איז יא וויכטיג ווען עס זיין assertive… היינט דארף מען זאגן א סאך… אקעי, דאס איז אן אנדערער שמועס.

ס’איז נישט אזוי וויכטיג צו זאגן דרשות צו זיין א רשע ווי ס’איז צו זיין א צדיק. ביידע זענען וויכטיג, מען דארף זאגן ביידע דרשות. אבער רוב דרשות דארפן זיין וועגן ווי צו זיין א גוטער, און אפאר דרשות וועגן ווי צו זיין א שלעכטער.

אזוי ווי דער רמב”ם זאגט אז דא איז י”ג מידות של רחמים. די רמב”ם זאגט דאס אין די פרק נ”א [צ”ל נ”ד] אין מורה נבוכים, אז די אויבערשטערס מידות, די אויבערשטערס דרייצן מידות, דאס הייסט י”ג מידות של רחמים, אבער נישט אמת’דיג. צוועלף פון זיי זענען פון רחמים, און איינס איז פון דין.

פארשטיי? וועלכע איז דין? “פוקד עון אבות על בנים”. אז ער זאגט אז לויט ווערט גערעכנט, אבער צוועלף מאל רחמנ’ט מען, איין מאל דין. פארוואס? ווייל די איין מאל דין איז גענוג שקולה, אז די צוועלף רחמים זאל העלפן.

פארשטיין? און אזוי אזוי זאגט ער דארף מען זיך פירן. נאך צוועלף מאל געבן א קאמפלימענט פאר די קינדער, און איין מאל פאר’ן א נישט שום.

חלק ה’: פילולוגיה – “בשווה” מול “מעתדלה”

אבער… הצדק… די וועלט איז אונזער לעבן, זיין סארט. ווייל דו מאכסט אז די לעבן איז א בייגן צו די אנדערע רב איז פשוט? ווייל פאר מיך איז עס extreme? יא, זי איז extreme. נאר די picture, וואס איז אזוי ווייט…

אויב די מיטן איז דא, כאילו… איך בין דא… נאר קען איך גיין extreme, but at the end of the game you’re gonna end up the same. You’re not gonna end up exactly… מען טוט קיינמאל נישט עכט משוגע’נע זאכן. עס איז נישט אין גאנצן. עס איז דא זאך וואס ער זאגט וואס שטימט נישט מיט דאס. מען דארף אנגיין.

אבער איך מיין… איך מסכים. אבער אויך אויף דעם זאגט ער א גאנצע… א דעי ווארט, די ווארט “מעתדלה”. ווען ער רעדט פון balance, ווען ער רעדט פון די משל פון רפואה, מען רעדט פון וואו מען ברענגט אים צוריק, דאס גאנץ האט ער דא ווארט. און דער חלק פארזען איז קלאר.

למשל, ווען זאגט דער “בשווה”? ער זאגט דעם ווארט “בשווה” exactly ווען ער זאגט… למשל, ער נוצט עס פאר זאגן פונקטליך. ער זאגט אז די חסידים… שפעטער, ווען ער רעדט מיט די חסידים זאגט ער אז די חסידים האלטן זיך ביי דער מידה “בשווה”.

א “בשווה” טייטש פונקטליך גלייך אויף גלייך. נישט גלייך אויף גלייך, ווייל עס זוכט א balance. און כדי צו האלטן אין דיין balance, דארף ער זיך האלטן אביסל… דארף ער אמאל טאנצן דא, אמאל טאנצן דארט, לויט וועלכע עס איז גרינגער וועלכע דאווענען.

אבער דאס איז נישט די ווארט פון דעם טראכטער, וואס איך האב געזאגט נעכטן די לעצטע וואך, איך זאל לכאורה ריכטיג, אז די נושא פון “מעתדלה” – וואס די ווארט “מעתדלה” מיינט – איז א בעסערע, מער א רייכע ווארט פאר די “אמצע”. אז די סדר גיט ארויס וואס האט צו טון מיט דעם משל פון רפואה, וואס רפואה איז א balance, און פאר דעם פארשטייט מען אז די פוס אין די ענטפערס איז אויך א balance.

און גיט דאס ארויס… און דאס איז אויך א צדיק, אז ס’איז א balance. פארשטייסטו? ס’איז אויך די זעלבע זאך. צו זיין א צדיק איז צו זיין balanced.

אבער… איך מיין אז דאס איז… בעסער ווי די ווארט “בשווה”, וואס מיינט נישט balance. ס’מיינט לערנען גלייך.

שיין.

כנעך.

Thank you.

שטאך…

קענסטו דאך אבער אויסלייגעשן דאך?

אייניג… ניין, אייניג. אזוי, שטארק געבויט.

✨ Transcription automatically generated by OpenAI Whisper, Editing by Claude Sonnet 4.5, Summary by Claude Opus 4

⚠️ Automated Transcript usually contains some errors. To be used for reference only.

  • בית
  • געזונט איז טייטש ‘בעלענסד’ – ברפואת הגוף ורפואת הנפש