שיעור על שמונה פרקים פרק ד׳ – ברפואת חולי הנפש
תקציר בעברית: מהלך הטיעון
א. מבוא: מקומו המרכזי של פרק ד׳
שמונה פרקים הוא הקדמת הרמב”ם לפרקי אבות, העוסק בתיקון המידות (character traits). הפרקים הראשונים בונים את התשתית התיאורטית:
| פרק | נושא | תפקיד |
|---|---|---|
| א׳ | בנפש האדם וכחותיה | פסיכולוגיה בסיסית – מהי הנפש |
| ב׳ | כוחות הנפש ומעלותיהם | איפה נמצאות המעלות והחסרונות |
| ג׳ | בחולי הנפש | הנפש יכולה להיות “חולה” |
| ד׳ | ברפואת חולי הנפש | הליבה: מהן מידות טובות וכיצד להשיגן |
| ה׳ | כל מעשיך יהיו לשם שמים | התכלית – ידיעת ה׳ |
טענה מרכזית: פרק ד׳ הוא לב הספר. ראיה לכך: בהלכות דעות במשנה תורה, הרמב”ם מתחיל דווקא מהחומר של פרק ד׳.
ב. תיקון המידות כ”אומנות” – נגד שיטת בעלי המוסר
שיטת בעלי המוסר (שהרמב”ם דוחה):
- להיות אדם טוב זה פשוט
- הבעיה היא רק חוסר מאמץ או רצון
- הפתרון: “לעבוד על עצמך”, לשבור את היצר
שיטת הרמב”ם:
-
- תיקון המידות הוא חכמה מעשית (אומנות טכנית)
- צריך ידיעה – לדעת מה לעשות ואיך
- צריך תרגול – כמו כל מלאכה
- הבעיה העיקרית: אנשים לא מבינים מספיק
המשל: בנאי מקסיקני שבונה קיר. נראה פשוט – מניח עצים. אבל יש לו ידע טכני: הוא מודד בלייזר, מחשב כמה מלט, יודע את הקוד. יש חכמה שלמה שאני לא יודע.
ג. ההבדל בין “מלאכה” ל”מידה”
| מלאכה (אומנות) | מידה |
|---|---|
| נותנת יכולת לעשות | גורמת לעשות בפועל |
| הבנאי יכול לבנות אם משלמים לו | בעל המידה עושה כי הוא אוהב לעשות |
| ידיעה בלבד | ידיעה + נטייה = מעשה |
דוגמה: מי שיש לו מידת הצדקה – לא רק יכול לתת צדקה, אלא אוהב לתת ולכן נותן בפועל.
ד. מבנה המידות – ארבעה רכיבים
הרמב”ם מבחין בין ארבעה דברים שאנשים מבלבלים ביניהם:
┌─────────────────────────────────────────────────────────┐
│ 1. הֲכָנָה (Predisposition) │
│ מה שנולדים איתו - נטייה טבעית │
│ ← אין בזה שבח או גנאי מוסרי │
├─────────────────────────────────────────────────────────┤
│ 2. רֶגֶשׁ/הַרְגָּשָׁה (Feeling/Emotion) │
│ התחושה הרגעית - כעס, תאווה, עצב │
│ ← גם בזה אין שבח או גנאי - זה קורה לך │
├─────────────────────────────────────────────────────────┤
│ 3. מִדָּה (Character Trait) │
│ ההתנהגות הקבועה ביחס לרגשות ומעשים │
│ ← כאן יש בחירה, כאן יש שבח וגנאי │
│ ← המידה = לאהוב לעשות את הדבר הנכון │
├─────────────────────────────────────────────────────────┤
│ 4. פְּעֻלָּה (Action) │
│ המעשה בפועל │
│ ← תוצאה של המידה │
└─────────────────────────────────────────────────────────┘
↓
[בונוס: הֶרְגֵּל - הדרך לרכוש מידה]
נקודה קריטית: המידה היא לא הרגש! אדם שנולד עם נטייה לכעס (הכנה) ומרגיש כעס (רגש) – עדיין יכול להיות בעל מידה טובה אם הוא מתנהג נכון ביחס לכעס.
ה. הטענה המרכזית: מידה = אהבה לעשות
הטעות הנפוצה: אנשים חושבים שמידות טובות = כוונות טובות, רצונות טובים, רגשות טובים.
האמת לפי הרמב”ם: מידה טובה = לאהוב לעשות את המעשה הטוב.
דוגמאות:
- “אני רוצה לבוא לשיעור” (אבל לא בא) = אין לך מידה, יש לך משאלה
- “הייתי נותן מיליון דולר לצדקה” (אבל לא נותן עכשיו לפי היכולת) = אין לך מידה
- מי שנותן מעשר עכשיו מהכנסתו = יש לו מידה של נתינה, ואם יתעשר ייתן יותר
המבחן: אם אתה אוהב לעשות משהו – אתה עושה אותו. אם אתה לא עושה – אתה לא באמת אוהב.
“מה פירוש לאהוב לעשות משהו ולא לעשות? זה סתירה!”
ו. ענווה וגאווה – דוגמה מעשית
הטעות: גאווה = לחשוב שאני גדול. ענווה = לחשוב שאני קטן.
הרמב”ם: גאווה וענווה הן מידות בין אדם לחברו, לא רק מחשבות פנימיות.
| גאווה | ענווה |
|---|---|
| להתנהג מלמעלה למטה | להתנהג כשווה בין שווים |
| Arrogance – יחס מתנשא | לדבר עם אנשים כחברים |
| התנהגות, לא רק מחשבה | התנהגות, לא רק מחשבה |
חידוש: לדעת שיש לך מעלות זה לא גאווה. ענווה לא אומרת להכחיש את המעלות שלך. משה רבינו היה “עניו מאד” – רש”י מפרש: “שפל וסבלן”, לא “לא ידע שהוא גדול”.
ז. כיצד רוכשים מידה? – על ידי מעשה
שאלה: האם אפשר לרכוש מידה על ידי מחשבה והתבוננות בלבד?
תשובה: לא. צריך לעשות בפועל, כמו שלומדים כל אומנות.
הדרך:
- לתרגל את ההתנהגות הרצויה
- בהתחלה – בלי טעם, רק הרגל
- עם הזמן – מתחילים לאהוב
- בסוף – יש מידה
מעשה מר׳ אשר פריינד: אמר לתלמיד (בן רבי) שהתיקון שלו הוא ללכת לשוק מאה שערים עם מכנסיים קצרים ולשאול “מי צריך שאסחוב לו חבילה?” – לא כדי להתבזות, אלא ללמוד שזה לא נורא, שאפשר לחיות באהבה ולא בגאווה.
ח. סיכום: מהלך הטיעון
הנחת יסוד: תיקון המידות = חכמה מעשית (לא רק רצון טוב)
↓
הגדרה: מידה = נטייה קבועה לעשות → לא רק רגש, לא רק ידיעה
↓
המבנה: הכנה → רגש → מידה → פעולה (4 רכיבים נפרדים)
↓
המפתח: המידה היא "לאהוב לעשות" → מי שאוהב - עושה
↓
הדרך: הרגל במעשה → רוכש את המידה → מתחיל לאהוב
↓
התוצאה: "דרך הממוצע" - הפעולה השווה בין שתי קצוות
ט. שאלות פתוחות לשיעורים הבאים
- מה בדיוק פירוש “ממוצע”? – האם זה באמת באמצע? מה רע בקיצוניות לטובה?
- איך יודעים מה האמצע? – האם יש מדידה אובייקטיבית?
- מה עם בטחון? – האם זו מידה פנימית או גם היא קשורה למעשה?
התמליל המלא
הקדמה: מקומו של הפרק במבנה הספר
מ’הייבט אן א נייע זמן. מיר שטייען אין די פערטע פרק. ס’איז נישט קיין פשוט’ע זאך. אונז לערנען דעם ספר שמונה פרקים פון הייליגן רמב”ם. שמונה פרקים איז אן הקדמה פאר פרקי אבות. פרקי אבות איז עוסק אין די subject, לויט דער רמב”ם, עוסק אין די subject פון מידות טובות.
ספעציפיש, וועלכע סארט מידות? מידות, תיקון המידות. אויף ענגליש, most specifically, character traits. דאס איז טייטש מידות. ס’איז דא אנדערע סארטן מידות וועלכע זענען אינטעלעקטועלע מידות, אבער דער רמב”ם דיעלט נישט מיט זיי דא, און פרקי אבות דיעלט אויך נישט מיט זיי אסאך, לויט אים. און דאס איז א וויכטיגע זאך, אזוי ווי ס’שטייט אין די הקדמה.
תיקון המידות אלס א חכמה מעשית
די שיטה פון דער רמב”ם קעגן די בעלי מוסר
כדי צו מסביר זיין, כדי צו קענען פארשטיין די נושא פון תיקון המידות לויט וויאזוי דער רמב”ם פארשטייט עס, we need a lot of work, we need to understand a lot of things. ס’איז נישט אזוי simple.
For some reason, די בעלי מוסר, למשל, האבן אזא טעאריע אז צו זיין א גוטער מענטש, צו האבן גוטע מידות, איז עקסטרימלי סימפל. וואס פעלט איז אלעמאל, לויט זיי, ארבעט, אדער עפעס אנדערש פון וויסנשאפט, עפעס אנדערש פון פארשטיין, אדער האבן א גוטע בילד פון וואס עס איז.
דער רמב”ם האלט נישט אזוי. דער רמב”ם האלט אז אונז פארשטייען נישט basically וויאזוי ס’צו טון, און מ’דארף נאך אסאך מסביר זיין, און מ’דארף אויך טון, און מ’דארף אויך וויסן וואס צו טון און וויאזוי צו טון, און די אלע זאכן זענען נישט obvious. It’s not just like something that you just know and the problem is אז דו האלטסט נישט דערביי.
דאס איז נישט דער רמב”ם’ס שיטה און ס’איז נישט מיין שיטה. דער פראבלעם איז אז מען פארשטייט נישט גענוג, פארשטייט זיך דא אויך וואס מען דארף טון, אבער מען דארף אויך פארשטיין וואס צו טון און וויאזוי צו טון.
מידות ווי א מלאכה – די משל פון דעם בויער
In other words, it’s an art. The most comparable thing to it is an art. אן ארט אין דעם סענס פון א טעכנישע ארט. אזוי ווי אן ארטיסט קען מאכן pictures, אדער אזוי ווי א קאנסטראקטער, א בויער, ער קען פריימען הייזער, ער קען לייגן די פענסטערס אין די ריכטיגע פלאץ. There’s an art to it, you have to know.
היינט האבן זיי געבויט א וואנט אין מיין הויז פאר מיין נייעם שיעור צימער, און איך האב געקוקט אויף דעם מעקסיקאנער וואס האט עס געבויט. ס’זעט מיר נישט אויס אז איך קען בויען איין וואנט. It seems very simple, but then I was like trying to think – איך צאל דעם מענטש אסאך געלט. און וואס טוט ער שוין? ער לייגט האלץ ארויף און אראפ.
ביז דערווייל, איך האב אנגעהויבן צו קוקן אביסל, און ער ברענגט, פאר ער לייגט עס, ברענגט ער עפעס א לייזער וואס ער שטעלט דא, און ער מעסט דא, און ער שרייבט אין זיין נאוטבוק, and he knows exactly how much cement to put. איך האב נישט קיין אנונג. איך קוק נאכדעם, איך זאג “דאס איז גוט?”, זאגט ער “יא, איך האב עס אויסגערעכנט”.
Wow, how did you think of it? איך קען זען נאכדעם אז ס’איז נישט גוט, אבער ער זאגט מיר אז דער גיי ווייסט עפעס וואס איך ווייס נישט. If I don’t – it seems very simple to build a wall, but it turns out there’s a whole חכמה in it. Maybe I could learn it if I’m interested, but there’s something, there’s an art, he has a certain art, he has a certain technical knowledge that I don’t have, and that’s טאקע why he gets paid. און חוץ דעם דארף מען עס טון, but he has a certain art.
דער חילוק צווישן מלאכה און מידה
און מידות, in the רמב”ם’s understanding, having good מידות, is something similar. There’s a difference, but it’s something similar. It works in a similar way.
אויב מ’זעט איינעם וואס האט גוטע מידות – in other words, ווייסט וויאזוי צו אינטעראקטן מיט מענטשן ריכטיג, ווייסט וויאזוי צו דיעלן מיט זיינע אייגענע עמאציעס… און אין דזשענעראל, דער רמב”ם זאגט אז מידות באשטייט פון צוויי חלקים: פילינגס און מעשים. פילינגס, אדער אביסל ברייטער, רצונות – זאכן וואס מ’האט ליב און מ’האט פיינט, אבער ס’איז ביידע סארט פילינגס, לאמיר זאגן. און די אנדערע זאך איז טון.
די ביידע זאכן, אויב ס’איז דא א גוטע וועג פון עס טון, א ריכטיגע וועג פון עס טון, וויאזוי מ’דארף עס טון ריכטיג. און געווענליך אז א מענטש טוט עס נישט ריכטיג, איז דער ריזען פארוואס? ווייל ער ווייסט נישט, ער האט נישט די חכמה.
דער וויכטיגער חילוק: ס’איז דא וואן דיפערענס וואס איז אימפארטענט צו רימעמבערן, אז אנדערש ווי אן ארט – אן ארט מאכט נישט וויאזוי דו זאלסט עס טון. ארט איז נישט א מידה, ארט איז נאר א חכמה. ס’איז דא א חכמת המעשה, ס’איז א חכמה וועגן וויאזוי צו טון עפעס.
משא”כ א מידה מאכט יא וויאזוי דו זאלסט עס טון. אויב איינער האט די מידת הצדקה, די מידת החסד – די ריכטיגע מידה פון אויסטיילן זיין געלט פאר גוטע צוועקן – איז דאס נישט נאר מיינט אז דו קענסט אים רופן מיט’ן הייערן צו פירן זייער קאמפיין. ניין, צו געבן געלט – ער וועט עס טון. ס’מיינט אויך אז ער האט ליב עס צו טון, ער טוט עס ממש.
משא”כ דער מעקסיקאנער וואס ער קען די חכמת הבנין, בויען שולן – דער וואס ער קען מאכט אז ער זאל עס קענען טון, דער מיינט אז דו קענסט אים הייערן און ער זאל עס טון פאר געלט. ער מאכט עס נישט from love of the art, ער מאכט עס ווייל ער דארף מאכן געלט, אדער for whatever reason.
משא”כ א מידה האט built in נישט נאר די ידיעה, נאר אויך די מעשה. ווייל די מידה מיינט אז איך האב ליב – די definition אדער די סימן פון א מידה איז אז איך האב ליב צו טון די ריכטיגע זאך. כעס איז א מידה, ס’איז א נטיה לגבי א געוויסע נושא אין א געוויסע וועג, איך האב ליב צו זיך נישט רעגן אין די נישט ריכטיגע וועג, וכדומה. סאו דאס מאכט מיך אויך טון, ס’איז נישט נאר אז איך ווייס – דאס איז דער חילוק.
אבער די וויכטיגע זאך איז צו כאפן אז ס’איז at least אן art. ס’איז מער ווי אן art, אבער ס’איז at least אן art. משא”כ דער בעל המוסר שיטה וואס איז אז ס’איז זייער סימפל און מ’דארף נאר האקן האלץ אדער טון אנדערע זאכן.
מבנה שמונה פרקים
די ערשטע פיר פרקים ווי די עיקר סטרוקטור
דער רמב”ם ספענדט a lot of time צו מפרש זיין דאס, צו אונז געבן די theory, די סטראקטשער פון וויאזוי ס’זעט אויס די זאך וואס הייסט בילדן מידות.
אונז האלטן ביי די פערטע פרק, און איך וויל זאגן א טענה אז די פערטע פרק – ס’איז דא אכט פרקים, 8 chapters, און די פרקים האבן מיר גערעדט אז ס’איז זייער קורצע סיכומים בעצם, און נישט צו פיל מאריך. ס’איז מער מאריך ווי אין עני אנדערע פלאץ, אבער ס’איז נישט זייער שטארק מאריך אין די idea, ווייל למעשה איז דאך א שיעור משניות – דער פירוש המשניות איז אריינגעשריבן פאר די אידן וואס לערנען משניות צווישן מנחה און מעריב.
די בעיסיק טעאריע, די בעיסיק סטראקטשער פון זיין סיסטעם, פון וויאזוי ער פארשטייט עס, שטייט נאר אין די ערשטע פיר פרקים. אויב דו ווילסט קען מען זאגן די ערשטע פינף פרקים. די לעצטע דריי פרקים זענען וויכטיגע זאכן, אבער נישט די בעיסיק סטראקטשער פון וואס ער זאגט. און most importantly – די פערטע פרק.
אין אנדערע ווערטער, די פערטע פרק איז וואו ס’קומט לידי מעשה, און די ערשטע צוויי-דריי פרקים לייגט ער אראפ יסודות, וואס מ’דארף האבן די יסודות כדי צו קענען אנקומען צום פערטע פרק. אבער אויב איינער פרעגט – וויאזוי איז דער רמב”ם מסביר וואס זענען מידות טובות און וויאזוי מ’באקומט זיי? די גאנצע זאך שטייט אין פרק ד’.
Two important things: What are מידות טובות? and How to get them.
די כותרות פון די פרקים
א רמז אז איך בין גערעכט איז, אז אין די אנדערע ספר וואס דער רמב”ם האט געשריבן – משנה תורה – איז דא א פארט וואס הייסט הלכות דעות. און הלכות דעות איז א ריסטעיטמענט אויף מאוסט פון די סאבדזשעקטס, אדער מעיבי אלע סאבדזשעקטס (חוץ פון איינס אדער צוויי) פון שמונה פרקים, אין די סטייל און בהתאם צו די מסגרת, די ארגעניזעישאן פון משנה תורה. און דארט הייבט זיך עס אן אין פרק ד’. אין אנדערע ווערטער, אלע סאבדזשעקטס וואס דו לערנסט פון פרק א’, ב’, ג’ – דער אנהייב פון משנה תורה הלכות דעות איז וואס ס’הייבט זיך אן מיט פרק ד’.
די מעשה פון די titles איז אזוי, און דער רמב”ם אליינס האט געשריבן די titles פון די chapters. They’re not some addition that someone added:
- פרק א’: “בנפש האדם וכחותיה” – וועגן די נשמה און אירע כוחות. פרק א’ איז פסיכאלאגיע, It’s not yet ethics. כדי בכלל אנצוהייבן צו רעדן וועגן וויאזוי צו ווערן א גוטער מענטש, דארף מען וויסן וואס דער מענטש איז – נפש מיינט די פארט פון דעם מענטש וואס ווערט בעסער אדער ערגער, נישט זיין גוף. Just facts, facts of psychology.
- פרק ב’: “במנין כחות הנפש וידיעת החלק אשר בו ימצא המעלות והפחיתות” – וועלכע חלקים האבן וועלכע מעלות און פחיתות, אדער מעלות און חסרונות. דער צווייטער פרק איז בעיסיקלי אויך סייקאלאדזשי, but it’s telling you the connection, the basis, how the psychology is a basis for the ethics וואס אונז גייען זאגן.
- פרק ג’: “בחולי הנפש” – יעצט איז גרינגער צו פארשטיין דעם העדער. די נפש איז קראנק. וואס מיינט ער ס’איז קראנק? אז ס’האט חסרונות. ס’מיינט די זעלבע זאך. אבער ער לייגט נאר צו אז ס’איז קראנק. און אויב ס’איז קראנק, איז דאך פשוט אז מ’דארף עס אויסהיילן.
- פרק ד’: “ברפואת חולי הנפש” – All of this is very clearly one story, and that’s how the פרקים are organized.
- פרק ה’ – די כוחות הנפש, וויאזוי מ’נוצט זיי אויף איין תכלית, וואס איז ידיעת ה’, אזוי ווי ער איז מסביר אין פרק ה’.
דער תוכן פון דעם ספר פון די פינף פרקים איז: “הנפש ושלימותה” – הנפש אינקלודס די נפש, וואס איז עס, וואסערע חלקים האט עס, וועלכע פארטס האבן וועלכע שלימות וכו’, ושלימותה – עד כאן כל הספר. אבער וואס קענסטו צולייגן נאך איין זאך, וואס איז ושלימותה – די דעפינישאן וואס ס’איז, און אויך וויאזוי מ’קומט דערצו. דאס איז דער טעכניק. די טעכניק פון וויאזוי מ’ווערט טאקע בעסער פראקטיש – וואס דארף מען טון, און וויאזוי טוט מען עס, און וויאזוי ארבעט עס.
און דאס עד כאן איז די תוכן פון די עיקר סטרוקטור פון דעם ספר, די רעסט איז כאילו זייטיגע זאכן. נישט זייטיג, אבער מ’האט פארשטאנען די גאנצע מעשה אויב מ’ווייסט ביז דא.
הערה וועגן רבי שמואל אבן תיבון’ס תרגום
[דער תרגום פון שמונה פרקים איז פון רבי שמואל אבן תיבון, וואס האט אויך איבערגעטייטשט דעם מורה נבוכים. ס’איז א וויכטיגער פונקט וועגן דעם תרגום:]
ס’איז געדרוקט אז דער רמב”ם האט געשריבן אויף לשון הקודש, ער האט געמאכט קלארע דעות. דאס איז א סענטענס וואס מ’קען נישט ליינען. דער רמב”ם שרייבט קליר, דער רמב”ם שרייבט קליר ווען ער שרייבט אין היברו. דאס איז רבי שמואל אבן תיבון’ס טרענסלעישאן, וואס דער רמב”ם האט אים געזאגט נישט צו טרענסלעיטן אזוי און ער האט עס געטון עניוועיס.
ס’איז זייער פעימעסלי, דער רמב”ם האט געשריבן צו אבן תיבון. רבי שמואל אבן תיבון איז געווען הייערד ביי רבי יונתן פון לוניל צו טרענסלעיטן די מורה נבוכים. ער האט געהאט א ישיבה אין לוניל, and they heard that there’s a great book, מורה נבוכים, and they wanted to read it, but it was in Arabic. So, they heard that there’s this אבן תיבון family, זיין פאטער, ר’ יהודה בן תיבון, איז שוין געווען א translator. ער האט גע’translate’ט דעם כוזרי. זיין טאטע האט אים אויסגעלערנט די family business, ער האט אים אויסגעלערנט אראביש, and מ’האט אים געדונגען אז ער זאל translate’ן דעם מורה נבוכים, און מ’האט געצאלט פאר אים.
און דער רמב”ם האט אים געענטפערט. ער האט אים געזאגט אז translation, קודם כל האט דער רמב”ם געזאגט אז ער האלט טאקע שטארק פון translation, ער האלט אז מ’זאל translate’ן. And he said אז ער האט חרטה אויף די ספרים וואס ער האט געשריבן אויף אראביש. דער רמב”ם זאגט אז ער האט געשריבן זיין earlier books אין אראביש – דער פירוש המשניות, וואס איז געווען פאר’ן משנה תורה. דער רמב”ם איז געווען א בחור פון אכצן יאר אלט, ממש very young, and he wrote some other books also, but he wrote ספר המצוות אויף אראביש.
און דער רמב”ם האט אים געזאגט אז according to him, דער translator מוז פארשטיין די original language, און ער מוז פארשטיין די target language. But this is obvious. But also, he says that he has to translate not word for word, but you understand, ווייל different languages האבן אויך different ways of expressing things. די idioms זענען אנדערש, די sentence structures זענען אנדערש.
און דער רמב”ם האט אים געזאגט: “Imagine that you are writing my idea in לשון הקודש.” That’s basically what דער רמב”ם told him.
אבער ר’ שמואל אבן תיבון איז געגאנגען און געשריבן נישט יענע ווערטער וואס דער רמב”ם האט געזאגט, און נישט די גאנצע דרך התרגום וואס דער רמב”ם האט געהייסן. He translated almost word for word. אויב דו לייגסט ר’ שמואל אבן תיבון’ס translation next to the Arabic source, you could see which word he’s translating almost all the time. ס’איז ממש ווארט ביי ווארט.
פארוואס האט ער אזוי גע’translate’? אין זיינע צייטן איז געווען א צווייטער מתרגם, ר’ יהודה אלחריזי, וואס האט אביסל נאכדעם געהאלטן אז ר’ שמואל אבן תיבון’ס translation איז נישט גוט פון די מורה, האט ער איבערגע’translate’ אליינס, און זיין translation איז אסאך ערגער. ס’איז גרינגער צו ליינען, אבער ס’שטייט ווייניגער פון וואס דער רמב”ם האט געשריבן.
This is a reason why רבי שמואל אבן תיבון’ס מהלך, although it ends up with somewhat hard to read, is still a better מהלך than the מהלך of trying to make things simpler and more readable, because you end up saying your own פשט. און אסאך מאל, אויב דו ווייסט נישט, זאגסטו פונקטליך וואס יענער זאגט.
ווייל אויב דו ווילסט – א צווייטער איז איינער וואס איז אלעמאל משועבד צו נישט זאגן נאר וואס ער פארשטייט, אפילו ווען ער פארשטייט וואס יענער זאגט, און מפרט אז ס’קען נישט זיין אז ער פארשטייט הונדערט פראצענט וואס יענער פארשטייט.
טעקסט פון פרק ד’ – די ערשטע פאראגראפן
הפעולות הטובות
דער פרק הייבט זיך אן אזוי:
הפעולות אשר הן טובות – די גוטע פעולות – וועלכע זענען זיי? וועלכע פעולות זענען גוט?
ענטפערט ער: היינו הפעולות השוות – “שוות” מיינט אויף אידיש “די גלייכע”, אדער אויף ענגליש “the equal.”
זיי זענען הממוצעות – זיי זענען אינצווישן שני קצוות – צוויי עקן, וואס ביידע זענען שלעכט.
דאס הייסט, די גוטע זענען די גלייכע אינצווישן די צוויי שלעכטע, וואס איינס איז מער און איינס איז ווייניגער – יתר וחסר. איינס איז צופיל, איינס איז צוגעלייגט, און איינס איז אראפגענומען.
ביאור המושג “שוות”
איך וויל נאר מסביר זיין פארוואס שטייט דא דאס ווארט “גלייך”, “שוות”. “שוות” הייסט “equal”. You could be, when you see – I take something relative to something, right? But if I take something, I could take something more. מער וויפיל something, ס’קען זיין ווייניגער ווי עפעס, און ס’קען זיין אזוי ווי עפעס. אזוי ווי ס’הייסט equal, שוה. ס’איז אזוי ווי, ס’איז גלייך. ס’קען זיין מער, ס’קען זיין ווייניגער – וואס איז אינצווישן מער און ווייניגער? גלייך.
ס’קומט פון עפעס אזוי, לאמיר זאגן איך גיי צום געשעפט און איך בעט אים ער זאל מיר אנפילן מיין גלאז מיט מילך – ער קען מיר געבן מער ווי די גלאז, ער קען מיר געבן ווייניגער ווי די גלאז, און ער קען מיר געבן אזוי ווי די גלאז. א גלאז איז טייטש גלייך, גלייך אויף גלייך. That’s all.
ממילא that’s why it’s bad – מער גיסט זיך אויס. און ווייניגער איז נישט פול, פארדעם איז עס שלעכט. That’s where we’re getting this idea of measure. Literally, מדה – דער ווארט מדה מיינט literally א מאס, א measure. און אויך אין גריכיש, μεσος איז די ווארט דא. א שיעור אדער א מדה מיינט literally דאס – נישט די ריכטיגע amount. ס’קומט פון דעם, די לענגוועדזש קומט פון דארט, ס’קומט נישט פון balanced.
מעלות און תכונות
והמעלות הן תכונות נפשיות וקנינים – צוויי ווערטער וואס מיר דארפן פארשטיין
ממוצעות בין שתי תכונות רעות – אינצווישן צוויי שלעכטע תכונות
אחת מהן יתירה ואחת חסירה – איינע צו פיל און איינע צו ווייניג
ומינהג התכונות האלה יחייב הפעולות ההן – און די הנהגה פון די תכונות מאכט יענע פעולות
יא? סאו אונז האבן דא – אונז רעדן דא וועגן צוויי זאכן:
- פעולות – די ערשטע זאך
- מעלות – די צווייטע זאך
און אונז זאגן מעלות זענען תכונות. די גוטע מעלות זענען די סארט מעלות, אדער די סארט תכונות, וואס מאכן אז מ’זאל טון די גוטע פעולות. As simple as that.
מעלות און תכונות זענען נישט די זעלבע זאך. מעלות מיינט נישט די זעלבע זאך ווי תכונות. ווען אונז זאגן מעלות, מיינען אונז גוטע תכונות. תכונות קענען זיין שלעכט אויכעט. מעלות זענען – א מעלה איז די גלייכע תכונה. א מעלה מיינט אז דו האסט די תכונה וואס איז אינצווישן די צוויי תכונות וואס זענען איינס צו פיל און איינס צו ווייניג. א חסרון איז געווען איינע פון די עקן תכונות. און די תכונות מאכן די פעולות.
ממילא, אזוי ווייסן אונז וועלכע זענען די מעלות. און אונז ווילן דאך אנקומען צו וויסן וועלכע זענען די מעלות. מעלות – מוז מען קודם וויסן וואס זענען די פעולות, ווייל מעלות מאכן פעולות. מיר קענען נישט זען מעלות. א מעלה, א מידה, האט קיינער נישט געזען קיינמאל. ס’איז נאר א זאך וואס מ’פארשטייט. דורך די פעולה ווייסט מען אז ער האט עס. אבער מ’רעדט אז מ’טוט עס כסדר – ווייסט מען אז ער האט עס. אויב ער טוט עס איין מאל, ווייסט מען נישט אז ער האט עס. אבער אז מ’זעט אז א מענטש כסדר טוט דאס, זעט מען אז ער האט די מעלה. און מ’דארף וויסן וואס די פעולות טובות זענען. די פעולות טובות זענען די גלייכע.
דאס איז דער זייער פעימעס יסוד וואס הייסט אויף אידיש “דרך הממוצע”. דער רמב”ם אליינס רופט עס אין משנה תורה “דרך האמצעי”. און דא שטייט אביסל אנדערש – ער זאגט ס’איז שוה ובינוני.
די סטרוקטור פון מידות – פיר קאמפאנענטן
כדי דאס צו פארשטיין דארף מען וויסן די בעיסיק מאדעל פון וויאזוי די מאדעל פון מידות ארבעט. מ’דארף וויסן וויאזוי ס’זעט אויס די פיקטשער פון וואס איז טייטש מעלות און מדות און תכונות און די אלע סארט זאכן.
די פיקטשער איז אז ס’איז דא at least פיר זאכן:
1. הכנה (Predisposition)
די ערשטע זאך רופט דער רמב”ם אן א הכנה – אויף ענגליש, וואס מ’איז געבוירן מיט. מ’זאגט אז א מענטש איז א רגזן – וואס מיינט דאס צו זאגן? מיינט צו זאגן אז ער איז געבוירן, נישט וואס ער איז נישט געבוירן – ס’איז דא וואס איז שפעטער געבוירן – אבער אז אין זיין נפש איז דא עפעס א אפשרות, עפעס א predisposition, ס’איז predisposed צו ווערן אויפגערעגט שנעלער אדער ווייניגער, something like that.
דער רמב”ם’ס point איז אז דאס makes less of a difference than you think. It’s true, there is, but that’s not the מדה. That’s not good or bad. Just because – דאס איז נישט שלעכט, that’s not good or bad, ווייל דאס איז just, maybe it’s good in some sense.
איך האב געזען אז דער בעלזער רב האט געזאגט אז ער האט געהערט פון זיין טאטע אז א מענטש וואס איז געבוירן מיט א גוטע מדה מעג זיך בארימען דערמיט. פארוואס טאקע? ווייל ס’איז נישט זיין פועל. ווען איינער בארימט זיך, לכאורה ווען ער זאגט “איך בין א גאנצע עובד, איך האב זיך אויסגעהארעוועט” – אויב האסטו נישט אויסגעהארעוועט, דו ביסט אזוי געבוירן, אקעי, ס’איז א שמחה מיט’ן אויבערשטן, נישט אויף דיר.
לויט דער רמב”ם – איך האלט אז ער איז געווען גערעכט – די מידות וואס מען ווערט געבוירן זענען קיינמאל נישט גוט. זיי קענען זיין גוט. ס’איז גרינגער. איינער וואס איז נוטה למשל מער צו זיין א גוטער, איז אים גרינגער צו קונה זיין די מידה פון גוטסקייט ריכטיג. אבער אסאך מאל ווען א מענטש איז געבוירן, רעדט מען פון קיצוניות, און קיצוניות פון גארנישט איז נישט גוט. ס’איז נישט… I don’t think anyone is born with a good מידה at all, according to the רמב”ם.
It’s not bad, but it’s not morally good. ס’קומט דיר נישט… You don’t get praise for this. קיינער גייט דיך נישט משבח זיין. אפשר קומט דיר א שבח פאר דער אייבערשטער האט דיך געמאכט אזא גוטער מענטש. אפשר אפילו דאס נישט, ווייל ס’איז נישט עכט גוט. ווייל גוט – דאס איז וואס מיינט גוט.
2. געפיל / פילינג (Emotion/Sensation)
די צווייטע זאך איז פילינג. און די ווארט “פילינג” האבן מיר שוין גערעדט – ס’איז נישט קיין גוטע ווארט. אפשר די ווארט “עמאושען” איז בעסער, אדער די ווארט “פעשאן”, אדער אויף אידיש זאגט מען א געפיל אדער א רגש. ווייל “פילינג” קען מיינען “פילינג” טאטשן און סענסינג. “פילינג” מיין איך, אבער ס’איז ענליך צו א סענסעישאן, אן אינערליכע סענסעישאן.
דאס איז אז לאמיר זאגן איך בין אזא מענטש וואס ווערט אנגערייצט פון אזא סארט זאך – האב איך זיך אנגערייצט.
דאס, דער רמב”ם זאגט עס נישט קלאר דא, אבער אריסטו למשל זאגט עס קלאר אין דעם פלאץ ווי ס’איז געקומען דאס שטיקל פון, אז דאס איז אויך נישט קיין מעלה אדער א חסרון. דאס איז אז א מענטש איז אזא טבע, פשט איז ער האט אזא הכנה, ממילא האט ער זיך אויפגערעגט אויף עפעס, ממילא האט ער זיך געפילט ווייגעוויינט, ער האט זיך אנגערייצט פון א תאוה, whatever other מדה there are – דאס איז אויך, this is just a feeling, this is not a מדה.
מדות are not equal feelings. This is a very important thing. ווייל אונז זענען זייער צוגעוואוינט צו טראכטן אז די פילינג איז אליינס די מדה. ס’איז נישט – די פילינג איז א פילינג איז א פילינג, ס’איז א באזונדערע זאך. פילינג, דאס איז וואס ס’איז.
3. מידה (Character Trait Proper)
נאכדעם איז דא די מידה. די מידה איז דער טייטש וויאזוי דו פירסט דיך בייחס צו די געפילן. טאמער דו ביסט מעורר מער, טאמער דו קאנטראלסט עס. אבער דער קאנטראל איז נישט אזא גוטע ווארט, ווייל דער רמב”ם זאגט נישט אז אלע מדות זענען סעלף-קאנטראל. טאמער דו ווייסט ווען דאס צו מעורר זיין ריכטיג.
און דרך אגב, ווען מ’שטייט אין תניא אז ס’איז דא אן ענין אז א מענטש זאל האלטן אן הרהור למשל – דאס איז בכלל נישט… פון דעם רעדט אפילו נישט דער פילוסוף הסורי. ווייל דאס איז נאר דער פילינג. דער פילוסוף הסורי זאגט אז דו זאלסט נישט נאכלויפן דעם פילינג, דו זאלסט נישט שפילעווען אין דעם, דו זאלסט נישט מרחיב זיין אין דעם, וכדומה. אבער דאס אז א מענטש האט דער הרהור – דאס איז נישט קיין מצוה און נישט קיין עבירה.
אזוי ווי דער רמב”ם זאגט אינעם אכטן פרק – אז ס’איז א חלק פון דמיון, דער רמב”ם זאגט אז דמיון האט נישט קיין מצוות און קיין עבירות. און דער וועלט פרעגט אויף דעם א קושיא – אבער ס’שטייט דאך הרהורי עבירה. באט ער האט נישט געכאפט דער חילוק. ווייל דער רמב”ם פארשטייט אז ס’איז דא הרהורי עבירה, whatever it is that you have a choice over in that sense, דאס איז א בחירה, דאס איז א מדה.
די מדה איז דאס וואס איז פסיכאלאגיש געוואוינט צו א געוויסע וועג. אבער דאס אז ער האט א הרהור – דאס איז נישט קיין מצוה און נישט קיין עבירה. דאס איז א neutral thing. ס’קען זיין א מענטש איז געבוירן מיט ווייניגער, ער איז געבוירן מיט מער, אדער ער האט זיך אויסגעארבעט, ממילא האט ער ווייניגער, אדער ס’קען אויך זיין. אבער דאס actual האבן דאס האט נישט קיין moral value, ס’האט נישט קיין… ס’איז נישט… יא, ס’איז א חלק אין nature, א חלק נישט אין nature, אבער דער עיקר איז דער ווארט אז ס’איז נישט קיין מדה. ווען מ’רעדט מדות טובות, איז מען שוין ביי א מענטש, און מ’איז שוין ביי א הנהגה.
מ’האט גערעדט א גאנצע שיעור וועגן דעם מיט טעמים אין עסן. די וועג וואס מ’שמועסט נישט פון טעמים אין עסן מיינט – ער ווייסט די ריכטיגע וועג וויאזוי זיך צו פירן לגבי די טעמים אין עסן. ס’איז נישט דער physical sensation. Everyone has physical sensations – ס’איז נישט אזא… ס’איז אן עדה. אבער אפילו אויב ביסטו אזא עדה, אויב דו לויפסט נישט נאך און דו ווערסט נישט קיין גרויסער פרעסער – דאס איז שוין א הנהגה לגבי דעם. דאס איז די מדה.
4. פעולה (Action)
פעולה מיינט איך פיר זיך יעצט. איך האב ליב די ריכטיגע זאך. ליב האבן איז א פעולה אין די סענס וויפיל איך האב עס, ס’איז בבחירה און ס’איז א פעולה. און איך האב אדער איך האב כל שכן געוויסע מידות וואס ס’איז נישט קיין פילינגס בכלל. די מידה פון צדקה איז א זאך וואס מען טוט – מען געבט, מען העלפט אנדערע אידן גענוג, נישט צו פיל און נישט צו ווייניג. יא, מען ווייסט בערך וואס דאס מיינט כלפי מענטשן, וכו’.
די פעולה איז נישט די ווילן, די פעולה איז די טון. די מידה איז די ווילן, די ליב האבן טון. און פארשטייט זיך אז איינער וואס האט עס ליב, קומט ער און טוט ער עס, ווייל א מידה איז א זאך וואס מאכט טון. מענטשן טוען וואס זיי האבן ליב, מענטשן טוען נישט וואס זיי טראכטן אז ס’איז ריכטיג – זיי טוען וואס זיי האבן ליב.
אבער די מידה און די טון – ס’איז דא נאך א ליסט פון פיר זאכן: הכנה, פילינג, מידה און טון. די אלע זאכן זענען זייער קאנעקטעד, ס’איז זייער איידעלע חילוקים וואס רוב מענטשן פארשטייען נישט די חילוקים.
[באנוס] הרגל – דער וועג צו באקומען א מידה
און ס’איז נאך דא א פיפטע זאך, וואס איז וויאזוי מען באקומט די מידה. וויאזוי מען באקומט די מידה איז אויך טון אויכעט – ס’איז א הרגל. אבער הרגל איז נישט די זעלבע זאך ווי מידה, הרגל איז די וועג וויאזוי מען באקומט א מידה.
און ס’איז דא א סיטועישאן ווי א מענטש טוט די מידה און ער האט עס נאך נישט – ער געוואוינט זיך צו, ער האט עס נאך נישט געשלאגן, אבער דאס איז אן א טעם. נאכדעם באקומט ער א טעם דערין, ווייל ער האט זיך צוגעוואוינט – האט ער באקומען די מידה. ס’איז דיפערענט.
די וויכטיגקייט פון פעולה – מעשה, נישט נאר געפיל
א מידה איז אלטימעטלי א פילינג אין דעם סענס פון “ליב האבן”
א מידה איז אלטימעטלי א פילינג, באט נישט א פילינג אין די סענס פון דאס וואס איך פיל א פילינג יעצט. מידה איז דאס וואס איך האב די ריכטיגע התנהגות בנוגע צו טון. אויכעט א מידה דארף נישט זיין דוקא א פילינג – א מידה קען אויך זיין בנוגע צו א מעשה בכלל. אזוי ווי איך זאג – געבן צדקה איז דאך נישט א מידה, אבער געבן גוטסקייט – ס’איז נישט די געפיל וואס… ס’איז דא א געפיל – איך האב ליב צו טון געוויסע מעשים. סתם געבן, ס’איז נישט די געבן. אבער ס’איז די ליב האבן געבן, ס’איז נישט די ליב האבן פילן פילינגס.
לאמיר טרייען צו זאגן אזוי. איך האב געזאגט אז “ליב האבן” האט צוויי מיינונגס. ליב האבן קען האבן די מיינונג “לייקינג”. לייקינג איז נאט די סעים אז פילינג לאוו אר סאמטינג לייק דעט. דאס הייסט איך קען ליב האבן צו פילן פילינגס אויכעט – ס’איז צוויי אנדערע זאכן. דאס הייסט אפילו אז מען רעדט פון א פילינג, פון א זאך וואס איז אן אינערליכע פילינג, דער רמב”ם האלט זיכער אז מידות איז נישט דאס. דאס איז אויך די ריכטיגע געפיל וואס א מענטש דארף האבן. אבער דאס איז נישט די זעלבע זאך ווי די מידה. די פילן, די “פילינג”, איז נישט די זעלבע זאך ווי די מידה.
ס’איז דא א מענטש וואס ער האט ליב צו זיין אויפגערעגט, אדער וואס ער האט ליב צו פילן א געוויסע “פלעזשור” – יעדער איינער האט ליב “פלעזשור”, אבער א געוויסע “פלעזשור”, אן אנדערע “פלעזשור”. און די ליב האבן וואס ער האט ליב דעם תענוג איז נישט די זעלבע זאך ווי דער תענוג.
איך האב ליב צו עסן אייז-קרים מיינט נישט אז איך טעם א זיסן טעם מיט די אייז-קרים – ס’קען דאס אויך מיינען – אבער ס’מיינט אויך אז איך האב ליב צו מעורר זיין די מידה. איך לויף עס נאך. אפילו ווען איך בין נישט אין די סטריט און איך גיי, איך מאך זיכער אז ס’זאל זיין אמאל גרייט די אייז-קרים אין די פריזער. ס’איז אויך די סיפוק, אבער ס’איז ווייזט אז איך האב ליב. און די זעלבע זאך אנדערע עמאושענס.
די מידה איז די ליב האבן, נישט די פילן. ממילא, מידה קען חל זיין סיי אויף א געפיל און סיי אויף א מעשה.
קריטיק אויף דער איבערשאצונג פון “רצון” אן מעשה
איך וויל נאר זאגן א קלארע זאך. ס’איז נישטא אז אונז זאלן זיין צומישט. וועגן דעם, אונז זענען אין א וועלט וואס for some reason – איך ווייס פאר וועלכע reason – איז מדגיש זייער שטארק די אינטענשאן, די רצון. “האסט דאך געהאט א גוטע רצון”.
איך קען מענטשן, איך זאג זיי: “זאלסט קומען צום שיעור”. “איך וויל”. דו ווילסט נישט! איך האב דיר שוין געזאגט – ווען דו וואלסט געוואלט וואלסטו געקומען. זאגסט אז ס’איז א חלום, א וויש. מאך א חילוק! ס’איז א חילוק פון א וויש און א ווילן. אקעי, א וויש האסטו – איך בין מסכים. ווען ס’וואלט נישט געווען גארנישט אנדערש צו טון אין די צייט, און איך וואלט נישט געהאט עניטינג בעסער וואס צו טון, אפילו נישט בעסער, ערגער, וואלסטו געקומען. דאס מיינט נישט אז דו ווילסט קומען.
איך ווייס אז די רצון איז אויך עפעס, און ס’שטייט אין חסידות ספרים, אבער ס’העלפט נישט גארנישט. איך ווייס, דו ווייסט דאך – ווען איינער זאגט “איך וויל”, מיינט עס אז ער גייט נישט קומען. איך ווייס שוין די כלל. אה, ס’איז א סתם א שקר.
קוק, א חלק פון דעם איז סתם אזוי – איך בין דאך משועבד צו מחשבות. ס’איז א טעות אין מחשבה, דו פרייסט דיך אז דו ווילסט. אבער אקעי, מ’ווערט שוין צו ווייט פארלוירן. אבער די טעות איז אז ס’איז אמת – מ’דארף האבן אמת’דיגע thoughts and prayers פאר וועמען מ’דארף האבן. מ’כאפט? מ’זאל נישט ווערן סיניקל אינגאנצן.
אבער א חלק פון די סיניקל איז געקומען פון דעם, ווייל די בעלי מוסר און אלע מענטשן זענען מדגיש זייער שטארק די פנימיות’דיגע כלי. אבער פנימיות מיינט נישט דאס. ווען מ’רעדט דא פון מידות אינטערנעל, מיינט עס וועלן טון עפעס. אוודאי איז עס אן אינטערנעל זאך, ווייל וועלן טון איז נישט די זעלבע זאך ווי טון. דער רמב”ם וויל נישט אז מ’זאל טון כלאחר יד, דאס איז וואס ער זאגט – כלאחר יד איז נישט גוט. אבער א מצוה, יא, א מצוה דארף מען טון כלאחר יד. אבער די אינטערנעל מיינט נישט גארנישט מער פון וועלן טון.
די משל פון צדקה און “איך וואלט געגעבן”
גיב איך אן עקזעמפל. איינער זאגט, “ווען איך וואלט געהאט א מיליאן דאלער וואלט איך געגעבן”. דו וואלסט נישט געגעבן. ס’איז שוין געווען א מענטש וואס האט באקומען די מיליאן דאלער און האט עס נישט געגעבן.
און אויך – ס’וואלט דיר נישט געקאסט קיין געלט, יא, אבער דו וואלסט עס נישט געגעבן. ווייל וואס מיינט ערנסט? ווען דו זאגסט אזוי, לאמיר טראכטן – ווען איך וואלט געהאט אן עקסטרע מיליאן דאלער וואלט איך געגעבן. ווייל דו ווייסט אז קיינער האט נישט קיין עקסטרע מיליאן דאלער. ס’איז נישטא אזא זאך בכלל אין די וועלט אן עקסטרע מיליאן דאלער. סאו דזשעף בעזאס מיט אילאן מאסק האבן נישט קיין עקסטרע מיליאן דאלער. ער האט א מיליאן דאלער, ס’טוט אים עפעס מיט דעם זאך. ס’מאכט אים רייך. עפעס טוט עס – עט מינימום מאכט עס אים רייך. סאו דאן דארף ער עפעס אוועקגעבן.
סאו די אנדערע וועג – אויב דו ווילסט זאגן אז דו האסט די מדה פון פנימיות, אפשר די רחמנות איז ליבא בעי, די עיקר איז די מדה – אקעי, נאו פראבלעם. ס’מיינט צו זאגן אז נאך א חשבון, ער האט א ביליאן דאלער, א טויזנטסטל פון אים איז א מיליאן דאלער. ער גיבט אוועק א טויזנטסטל פון זיך. פאר דיר – דו גיבסט אוועק א טויזנטסטל פון זיך. פיגער אויס וויפיל ערך פון דיין געלט, לאמיר זאגן. ס’קען ארויסקומען צו זייער ווייניג, ווייל דו גיבסט אפשר פון יענע ווייניג אויך אמאל. אדער פון די, נישט דווקא פון די געלט, פון די ארבעט, וואטעווער. דו גיבסט נישט אוועק לפי ערך. דו גיבסט נישט אוועק, דו האסט נישט די מדה.
אויב דו האסט די מדה, דעמאלטס וואלסטו יעצט יא געטון. ווען דו קומסט צו א מיליאן דאלער וואלסטו געטון, ווייל דו ביסט שוין א מענטש וואס גיבט האלב פון זיין געלט. ער גיבט אוועק אן איבר – ער האט א הערדל צו געבן מעשר, עשר בשביל שתתעשר, ס’איז זייער א גוטע סגולה. ווייל דעמאלט וואלט ער געגעבן אסאך מער געלט ווען ער וואלט געווארן רייך. ווייל ער גיבט נישט א דאלער – ער גיבט צען פראצענט פון זיין געלט. פון זיין איבריגע געלט. קיינער האט נישט קיין איבריגע געלט, עניוועי, דאס איז די פשט פון מעשר, פון די רווח. עניוועי, ער גיבט צען פראצענט פון זיין געלט. האט ער יעצט די מדה פון געבן צען פראצענט. ס’איז אנדערש פון די מדה פון געבן א מיליאן דאלער. ס’איז נישט קיין מדה פון געבן א מיליאן דאלער. די מדה איז א רילעישאנשיפ וואס איך האב מיט מיין געלט. איך האב אזא רילעישאנשיפ אז צען פראצענט דערפון גייט פאר צדקה.
דעמאלט ביסטו גערעכט, אז איך גיב דיר יעצט געבן צען דאלער, איך וואלט געהאט הונדערט טויזנט דאלער וואלט איך געגעבן הונדערט דאלער. נאו פראבלעם. דעמאלט זאגסטו אמת, ווייל דו גיבסט שוין יעצט כלפי יענע הונדערט דאלער, רעלאטיוולי. אבער ווען דו זאגסט “איך וואלט געוואלט” – דו וואלסט נישט געוואלט. דו האסט נישט קיין רצון. אפשר וואלסטו געוואלט האבן א רצון, איך ווייס נישט – ס’איז דא אסאך לעוועלס וואס מ’קען זאגן. אבער ס’איז נישט שייך. איך האב אויסגעארבעט אז א רצון איז א רצון.
מידות מיינט ליב האבן צו טון גוטע מעשים
סאו לויט דעם איז א זייער קלארע זאך – אז אויב מיר ווילן רעדן וועגן גוטע מידות, דארף מען רעדן קודם וועגן גוטע מעשים. ס’איז נישטא גוטע מידות וואס זענען נפרד פון גוטע מעשים. גוטע מידות איז ליב האבן צו טון גוטע מעשים, אדער זיין מורגל צו טון גוטע מעשים, זיין אזא מענטש וואס טוט אויטאמאטיש כביכול גוטע מעשים. דאס איז דער טייטש.
אויב איינער זיצט און ער זאגט “איך האב ליב צו זיין א גוטער מענטש”, און ער איז נישט קיין גוטער מענטש – איז עס א שקר. ס’מאכט נישט אפילו קיין סענס. דו ווייסט – פארוואס טוסטו עס נישט אויב אזוי? You can’t divide the פעולה from the feeling.
וואס הייסט דו האסט ליב צו זיין גוט און דו ביסט נישט גוט? וואס מיינט דאס בכלל? וואס מיינט ליב האבן צו טון עפעס און נישט טון? דו האסט נישט די מדה אויך נישט.
דיסקוסיע וועגן ענוה און גאוה
וואס איז ענוה לויט דער רמב”ם?
איך טראכט אז גאוה איז א מידה בין אדם לחבירו. גאוה, איך האב שוין געזאגט דאס אמאל, גאוה מיינט אז דו פירסט דיך צו יענעם – וויאזוי רופט מען עס? Snobby, מתנשא, התנשאות. אזוי ווי דו רעדסט צו יעדן איינעם פון אויבן אראפ – דו ביסט אלעמאל איבער זיין נאז. ס’איז דא אזא מענטש.
און ענוה מיינט אז דו רעדסט כביכול גלייך אויף גלייך, אדער אפילו דו ביסט אונטער דיך – ס’איז שוין א גרויסע ענין, ממש א שפל. ס’איז כמעט נישטא. דער רמב”ם וואלט אפשר נישט געוואלט אזא זאך – א שפלות צו פיל.
אויך ס’קען זיין אז ס’איז דא א מענטש וואס ס’פאסט נישט צו רעדן גלייך אויף גלייך – אויך א שיינע ווארט לויט דער רמב”ם. ס’קען זיין אז דער רב דארף נישט רעדן צו יעדן איינעם אזוי ווי זיין חבר. דארף זיין ענוה מיינט לפי ערך, לפי וואס ס’פאסט פאר א רב. דו ביסט א רב, דו גייסט רעדן צו יעדן איינעם, “דו ביסט מיין חבר”? מאכט ער זיך נישט מיין חבר, איז ער נישט מיין חבר. אמאל איז עס אויך חנופה, סתם זיך צומאכן פאר מיין חבר. דארף מען וויסן אז ס’איז נישט אזוי סימפל צו האבן גוטע מידות, מ’דארף האבן אסאך שכל.
גאוה איז נישט “ווי גרויס איך האלט איך בין”
ס’איז דא מענטשן וואס האבן ליב די ראנג וועג אויף דעם און דאס. Arrogance איז א בעסערע טייטש פאר גאוה. דו פארשטייסט אז arrogant איז וויאזוי ער דיעלט מיט מענטשן, נישט וויאזוי ער טראכט וועגן זיך. High self-regard איז נישט די זעלבע זאך – אפשר וועגן זיין… ער האלט פון זיך שטארק. ער איז arrogant. מ’רעדט צו אים, און אלעמאל רעדט ער צו דיר אזוי ווי דו ביסט א פסול. ס’פעלט דיר נישט צו רעדן מיט דיר, ער איז דער גוטער, ער איז דער בעל הבית.
ענוה מיינט אז איך האב ליב וויאזוי ס’פילט ווען איך רעד מיט א מענטש אזוי ווי ער איז מיין חבר. דאס איז וואס ס’מיינט. ס’מיינט נישט איך האלט זיך גרויס אדער קליין – דאס איז נאך א נושא. ס’איז דא א מידה וואס האט הנאה פון יענעם, ס’איז דא א מידה וואס האט הנאה פון זיך. לאמיר יענץ אוועקלייגן אין א זייט, ווייל אונז זענען confused – אונז מיינען אז יענץ איז דער עיקר. ס’איז נישט דער עיקר.
ס’איז דא מענטשן, איך קען דיר צוויי מענטשן, און א חלק פון זיי קענען יעדער זאך האט א מידה. ס’איז דא א מענטש וואס ער האט א position of power, און ער האט זייער ליב צו זיין אן עניו ווען ער איז wrong, ווייל ער דארף זיך אנהייבן ליב האבן צו זיין on top. ווייל דאס איז זיין job – ער דארף זיין א גוטער פירער, ער דארף נישט זיין א גוטער חבר פאר יעדער. ס’איז נישט אלעמאל א מעלה.
איך ווייס אז רבי ברוך שלום אשלג האט געזאגט פאר זיינע חסידים… ער פלעגט זאגן אז ער פירט זיך מיט זיינע חסידים אלס אזוי ווי א חבר – ער האט שוין כח צו זיין א רבי, ער זאגט אז ס’איז גוט פאר זיי אבער ס’איז נישט גוט פאר אים. ער איז סעלפיש אין דעם, ווייל פאר אים איז געשמאק צו זיין א חבר, באט זיי דארפן אן אמת’דיגן רבי.
ענוה איז נישט מכחיש זיין מעלות
אויב מיר זאגן אז ענוה איז א געוויסע הנהגה ביחס צו מיינע מעלות – אויב האסטו נישט קיין מעלות הייבט זיך נישט אן די גאנצע פראבלעם, ס’איז סתם א סתירה. למעשה איז אזוי – יעדער האט עפעס א מעלה, דעריבער איז שווער צו טרעפן איינער וואס האט נישט קיין איין מעלה, פארדעם טרעפט זיך יעדער איינער פארוואס ער איז בעסער פון יענעם, ווייל עפעס איז ער בעסער.
און דערפאר איז פשוט אז די גאוה איז נישט דאס האבן די מעלות אדער וויסן פון די מעלות – ס’איז וויאזוי מען רעלעיט צו עס.
סא איין פשוט’ע זאך קען איך דיר זאגן: ווייל איך קען מער פון דיר אדער ווייל איך האב מער געלט פון דיר, מיינט נישט אז איך מעג נישט זיצן מיט דיר און שמועסן וועגן די פאליטיק. אויב ס’איז סתם אן ענין פון פחיתות הכבוד – נישט. דאס איז איין זאך. משה רבינו, אזוי ווי משה רבינו איז געגאנגען משמש געווען פאר יתרו, יא – דאס איז א דוגמא פון משה’ס ענוה, אן א פנים. ער האט געסערווט, ער האט געדארפט סערוון האט ער געסערווט.
נאכדעם איז דא נאך א זאך: ס’קען אויך זיין אז ס’איז דא א געוויסע הנהגה לגבי מיינע מעלות אויכעט. איך מוז נישט זאגן “איך בין נישט, איך בין זיך מייחד מיט דיר” – איך דארף זאגן “דער אייבערשטער האט עס געמאכט, פיין גוט”. אדער “איך בין נישט א גאנצע טאג טראכטן פון דעם, איך מעג אויך טראכטן אמאל פון מיין חתונה האבן”. אקעי – דאס זענען באלאנסעס, דאס איז שוין רעלאטיוו. קיין איין זאך איז נישט די זאך אליינס. ס’איז נישט וויסן ווי גרויס איך בין אדער ווי קליין איך בין – ס’איז וויאזוי איך פיר זיך לגבי דעם וואס איך בין גרויס.
רש”י אויף די פסוק “והאיש משה עניו מאד” זאגט “שפל וסבלן” – ער זאגט נישט אז ער האט זיך נישט געהאלטן פון זיך.
וויאזוי באקומט מען א מידה?
די פראגע
“אין ארדער צו האבן די מידה, דארף מען טון, אדער מ’קען עס פון שכל אליינס אויך?”
דער ענטפער – מידות באקומט מען דורך פראקטיס
ווענדט זיך וועלכע מידה. יעדע מידה, לויט ווי ס’שטייט דא, יעדע מידה – ער זאגט שפעטער אין די נעקסטע שטיקל באלד – יעדע מידה באקומט מען אין די זעלבע וועג, מיט א חילוק, אין די זעלבע וועג וויאזוי מ’לערנט זיך צו מאכן הייזער.
וויאזוי האט זיך דער מעקסיקאנער צוריק געלערנט צו בויען אזא שיינע בילדינג? דורך טון. קודם האט ער נישט געוואוסט, ער איז געגאנגען צו א לערער, א טיטשער, וואטעווער, ער האט אים געגעבן עקספיריענס. ער האט זיך אויסגעלערנט. אזוי לערנט מען זיך. פרעגסטו מ’דארף טון? יא, מ’דארף טון. דאס איז א חכמה מעשית.
מ’דארף עס עקטשועלי טון. צו האבן די מידה דארף מען עס טון. ס’איז דא מידות וואס זענען אינערליך, וואס זענען נישט… איך רעד אבער פון א פעולה, פון א מעשה. צו בויען א בילדינג איז א מעשה. ס’איז דא א חכמה וויאזוי צו בויען א בילדינג. דארפסט פרעקטיסן וויאזוי מ’לייגט גראד די האלץ. דאס איז א פראקטיס פון וויאזוי זיך צו דיעלן מיט דיינע עמאושענס. דאס איז א פראקטיס – דאס דארפסטו פראקטיסן. קיינער דארף עס נישט זען, אבער ס’איז נישט קאנווינסן.
די מעשה פון ר’ ברוך שפרייד
איך האב אמאל געזאגט אז ס’איז געווען א איד ר’ ברוך שפרייד, ער האט אלעמאל געארבעט אויף די קצוות פון ענוה. ער האט געהאט א תלמיד, א רבי’ש קינד, ער האט זיך געהאלטן א רבי’ש קינד. און ער האט אים געזאגט אז ער האלט אז דער תיקון פאר זיין נשמה וועט זיין אז ער זאל זיך אנטון אין קורצע הויזן מיט אזא טי-שירט און זיך דרייען אין שוק מעה שערים און זאגן, “ווער דארף מ’זאל שלעפן א פעקל?”
But this is a practice that teaches you – if you do it enough, you’re supposed to start loving it. It’s not supposed to be just צו רעדן פון די גאווה. ער זאגט: “ניין, דו וועסט זיך אויסלערנען אז ס’שעט גארנישט אז דו וועסט מענטשן שלעפן פעקלעך, ס’איז גארנישט קיין מיינוס, די גאנצע זאך איז אויך א ליי, ס’איז גארנישט. דו גייסט ארום מיט שווארצע זאקן, שלעפ א פעקל אמאל מיט קורצע הויזן.”
But this is a practice. This is the way. אמאל איז דאס געווען גענוג. דאס איז אן עקסטרימע גאנג פון די עקסטרימע. אבער דו וועסט זיך אויסלערנען פון דעם, וועסט זיך אויסלערנען אז ס’איז גאנץ געשמאק צו לעבן באהבה, ס’איז נישט געשמאק צו לעבן בגאוה, ס’איז געשמאק צו לעבן באהבה.
הערות וועגן בטחון
דער רמב”ם רעדט פון בטחון? ס’איז א very interesting question. חובת הלבבות האט א האלבע שער הבטחון, און דער רמב”ם איז נישט דא?
דער רמב”ם דאזנט קאל איט בטחון. די שטיקלעך פון רמב”ם וואס רעדט וועגן “לעבדו לטובה כשם שלעבדו לרעה”, אזעלכע סארט זאכן.
איך האלט אז חובת הלבבות איז זייער אינטערנעל. איך האלט אז דער רמב”ם האט א ביסל אן אנדערע שיטה. ס’קען זיין אז בטחון איז א געוויסע רילעישאנשיפ צום אויבערשטן.
איך האלט אז בטחון איז קאנעקטעד מיט משא ומתן באמונה. משא ומתן באמונה מיינט נישט מיט אמונה אין דעם אויבערשטן. משא ומתן באמונה האט צו טון מיט בטחון. פארוואס? ווייל ווען איינער איז אן ערליכער, ער זאגט “איך טו וואס איך דארף טון, פותח את ידך”. יא, איך ווייס – אבער דער אייבערשטער… איך זאג אז בטחון איז קאנעקטעד מיט דעם, א גאנץ מיינונג פון דעם. איך מיין אז בטחון איז קאנעקטעד מיט דעם, ווייל ס’מיינט אז ער איז נישט לחוץ, און ווייל ער איז נישט לחוץ, גייט אים ווייניגער אן.
סיכום
א יוצא לנו מזה איז:
- ס’איז דא א זאך וואס הייסט מידות, און ס’איז נאר איינע פון די פיר פארטס וואס מאכט די סטרוקטור פון מידות
- די פיר חלקים זענען: הכנה, געפיל/פילינג, מידה, און פעולה
- אלעמאל איז דא א פעולה – אמאל, זעלטן, איז עס א פעולה פנימית, ווייל כמעט אלעמאל רעדט מען פון א פעולה חיצונית
- די מידה מיינט ליב האבן צו טון – נישט ליב האבן צו טראכטן פון דעם, which is the exact definition of דמיון
-
מ’דארף נאך פארשטיין וואס מיינט “דרך הממוצע” – וואס מיינט עס צו זיין צווישן צוויי קצוות, וואס איז שלעכט אז ס’זאל זיין עקסטרעם גוט, און וויאזוי ווייס איך ווען ס’איז אינמיטן