חוקים ומשפטים צדיקים – ‘עדל’ – גלייך, ריכטיג, ממוצג

חוקים ומשפטים צדיקים – ‘עדל’ – גלייך, ריכטיג, ממוצג

Series: Shmone Prakim Yiddish

Number: 53

Date: 2025-12-10

In this fascinating shiur, the maggid explores how Rabbi Shmuel ibn Tibbon’s translation of Rambam’s “good deeds” (מעשים טובים) instead of the literal “good actions” (פעולות טובות) reveals a profound principle: translation isn’t just about converting words between languages, but about translating entire cultural and philosophical frameworks. Through detailed analysis of Arabic sources and comparisons with Aristotle and Plato, he demonstrates how the concept of “balance” (צדק/מעתדלה) connects justice, health, and virtue in both Greek philosophy and Jewish thought. This deep dive into translation methodology shows how understanding requires not just linguistic knowledge but cultural literacy – knowing how to express universal truths in the unique “language” of each tradition.

Argument Flow Summary

סיכום מקיף של השיעור על הרמב”ם

נושא מרכזי: מחלוקת בתרגום המילה הראשונה בפרק של הרמב”ם

הקדמה ורקע

השיעור מתמקד במילה אחת (אולי שתיים) מהרמב”ם, ומפתח דיון עמוק על היחס בין תורה, פילוסופיה ושפה. בשיעור הקודם נדונו “תורות גדולות” בנוגע למחלוקת בין המתרגמים.

עיקר המחלוקת בתרגום

שתי גישות עיקריות:

1. תרגום מילולי מערבית: “הפעולות הטובות”

2. תרגום של ר’ שמואל אבן תיבון: “המעשים הטובים”

חשיבות ר’ שמואל אבן תיבון:

– מתרגם מורשה של הרמב”ם (קיבל הסכמה)

– הרמב”ם התפעל מידיעתו בערבית

– הרמב”ם מציין שערבית היא “לשון קודש שנשתבשה”

הטענה המרכזית: תרגום תרבות, לא רק שפה

אבן תיבון לא רק תרגם שפה אלא תרגם תרבות:

– מערבית לעברית – תרגום לשוני

– מ”מוסלמית” ל”יהודית” – תרגום תרבותי ומושגי

– התאים את המושגים לעולם היהודי

דוגמאות:

– “מעשים טובים” – מושג יהודי מוכר (מופיע במשנה, ירושלמי, מדרש)

– שימוש בשמות ראובן ושמעון במקום שמות ערביים

– המחשה מתרגום “ספר” ל-“book” או “scripture” – חשיבות התאמת המושג התרבותי

דיון פילוסופי: היחס בין תורה לפילוסופיה

ביקורת על הטענות נגד הרמב”ם

טענות נגד הרמב”ם:

– יש הטוענים שהרמב”ם “הכניס בדוחק” רעיונות מאריסטו לתוך התורה

– מושגים כמו “שלימות הנפש”, “שלימות השכל”, “שלימות המידות” לא מופיעים במפורש בתורה

תשובת המגיד שיעור:

1. רעיונות לא שייכים לאף אחד – אין “רעיונות יהודיים” מול “רעיונות גויים”

2. מחלוקות קיימות בכל מקום – גם בין חכמי ישראל, גם בין אומות העולם

3. דוגמה מאתיקה רפואית – אותן שאלות מופיעות גם בהלכה וגם בספרות כללית

ראיות לזהות בין תורה לפילוסופיה

דוגמה מפורשת מהרמב”ם חלק ב’:

– הרמב”ם מצביע על זהות בין לשון חז”ל ללשון אפלטון

– חז”ל: “הסתכל בתורה וברא את העולם”

– אפלטון: “הסתכל בשכלו”

– מסקנה: אותו רעיון, אותה שפה – רק במינוחים שונים

עדות היסטורית חשובה

ר’ שמואל אבן תיבון בספר “יקוו המים”:

– מבקר את תלמידי החכמים בזמנו

– טוען שהם עסוקים בפלפולים אך לא יודעים דבר על האלוהות והיסודות

– הסיבה: לא למדו מדרש!

– מציין שלמד בראשית רבה, קהלת רבה, ויקרא רבה – ושם מצא פילוסופיה

חשיבות השפה והקונטקסט התרבותי

עיקרון “ברית הלשון”

פירוש “ברית מילה” כ”ברית הלשון”:

– ברית = הסכם על משמעות מילים

– כשנולד ילד יהודי, הברית מילה מסמלת כניסה לברית השפה היהודית

– מחלוקת = חילוק ברית (אי הסכמה על משמעויות)

בעיית לימוד תורה לגוי:

– גוי שאינו דובר את השפה לא יבין “שבת לכט” כמו יהודי

– גר – רק אחרי דורות רבים יוכל להבין באמת

התפתחות מושגים פילוסופיים מהשפה הרגילה

דוגמה: המושג “מידות”

ניתוח פילולוגי:

– הרמב”ם לא המציא את המילה “מידות” – היא מופיעה במשנה

– “ארבע מידות בדעות” – במסכת אבות

– המקור: מלשון מדידה (“וימד וימודד ארץ”)

– חכמים הרחיבו את המשמעות

שימושים שונים במילה “מידה”:

1. מידה טובה

2. “כל מידה ומידה שהיא מודד לך”

3. מידות הקב”ה – מידת הרחמים, מידת הדין

4. מידות בדעות – תכונות נפשיות

העיקרון: לא העצם עצמו קובע אלא המידה שלו – “די מעסטונג פון די זאך”

דוגמה נוספת: “חומר וצורה”

– ביוונית: הילו (חומר=עץ) ומורפוס (צורה=צורה ממש)

– בעברית: חומר (במקור=טיט) וצורה

– המושגים הפכו טכניים אך התחילו כמילים רגילות

חזרה לנושא המרכזי: “מעשים טובים” לעומת “מצוות”

חידוש מרכזי בהבנת המושגים

“מעשים טובים” במדרש ≠ מצוות:

– הראיה: הרמב”ם כותב “תורה ומעשים טובים” ולא “תורה ומצוות”

– אם הכוונה למצוות, תורה עצמה היא מצווה אחת מני רבות

ארבעת המינים במדרש:

– יש “בעלי תורה” ויש “בעלי מעשים”

– לא ייתכן שמדובר במי שפטור מתורה

– כולם מקיימים מצוות, אבל יש הבדל בין סוגי האנשים

הקבלה לרמב”ם – “עם הארץ” ו”דרך ארץ”

הגדרת “עם הארץ”:

– לא אדם רע, אלא מי שאינו עוסק בשימוש תלמידי חכמים

– יכול להיות עניו וטוב, אבל חסר לו הלימוד

“דרך ארץ” = “תיקון הגוף” אצל הרמב”ם:

– בדיוק מה שהרמב”ם מכנה בהלכות דעות (פרקים ג-ה)

– “דרך ארץ קדמה לתורה” – חשיבות המידות והתיקון האישי

– המושג “דרך ארץ” מקביל למושג “Nature” – הדרך שבה דברים מתנהגים באופן טבעי

מושגי יסוד ברמב”ם – גוט, פרום וקלוג

השוואה בין גישות:

– רמב”ם: אדם צריך להיות “גוט וקלוג” (טוב וחכם)

– רבינו יונה: צריך להיות “גוט, פרום וקלוג” (טוב, חסיד וחכם)

הגדרת המושגים:

– גוט = מעשים טובים, בן אדם לחבירו

– קלוג = חכמה, הבנה אינטלקטואלית

– פרום (Pious) = יראת שמים, כבוד לאלוקים, בן אדם למקום

עמדת הרמב”ם: מדגיש מעשים טובים ושלמות האדם

חקירה פילולוגית: המונח “מעתדלה”

תיקון טעות מהשיעור הקודם

בעיית התרגום של “אלמעאתדלה”:

– בשיעור הקודם פירשו שהמילה הערבית מתורגמת ל”השוות”

– המרצה מגלה שזו טעות בתרגום של אבן תיבון ואלחריזי

שיטת המחקר:

– השוואה בין הרמב”ם לאל-פאראבי (מקורו)

– אל-פאראבי לקח מאריסטו

– בדיקה מדוקדקת של התרגומים הערביים

בירור מקור המונח

הבעיה המרכזית:

– הרמב”ם משתמש במונח “מעתדלה” (מהשורש עד”ל) לתיאור דרך האמצע

– מונח זה לא מופיע בתרגום הערבי של אריסטו

– המרצה חקר ומצא שזו מילה חדשה שלא מקורה באריסטו

שתי משמעויות השורש עד”ל בערבית:

1. צדק/צדקות – כפי שמתרגם רס”ג את “צדק” בתורה

2. שיווי/איזון – משמעות שקשורה לדרך האמצע

ראיה מרמב”ם מורה נבוכים חלק ב’ פרק ל”ט

הטיעון המרכזי:

– דבר שהגיע לשלמות מוחלטת במינו – אי אפשר לשפרו

– כל תוספת או גריעה תפגע בשלמות

– התורה היא ב”מזג השווה” – באיזון המושלם

הפסוק “חוקים ומשפטים צדיקים”:

– הרמב”ם מפרש: “צדיקים = שווים” (מאוזנים)

– זו לא המשמעות הרגילה של “צדק” (justice)

– הרמב”ם משתמש במילה אחרת כשהוא מתכוון ל-justice במובן המקובל

תורת הבריאות כמשל למידות

עיקרון הבריאות לפי חכמי יוון

המודל הרפואי:

– האדם מורכב מיסודות וליחות שונים

– מחלה = חוסר הרמוניה בין היסודות

– בריאות = מזיגה טובה של כל הכוחות

המושג “מזיגה”:

– מזיגה = ערבוב מאוזן של היסודות

– דוגמה: מזיגת יין ומים בפרופורציה הנכונה

הכוזרי ורפובליקה של פלאטו – השוואה מפתיעה

החסיד כמושל (כוזרי מאמר ג’):

– חסיד = מושל המנהיג את כוחות נפשו

– נותן לכל כוח את המקום הראוי לו

הקשר לרפובליקה של פלאטו:

– הגדרת הצדק (Justice) אצל פלאטו: מתן חלק ראוי לכל אחד

– צדיק = מי שנותן לכל חלק בנפשו את המגיע לו

– שלושה תחומים זהים: רפואת הגוף, רפואת הנפש, הנהגת המדינה

ביקורת על פרישות

עמדת הכוזרי והרמב”ם:

– פרישות מתאימה למנזרים ולנוצרים

– התורה דוגלת בדרך האמצע, לא בנזירות

– “נתנה תורה במדבר” – אבל לא ללכת למדבר!

סיכום: הצעות תרגום ומסקנות

הצעות תרגום ל”מעתדלה”

בעיית התרגום:

– קושי לתרגם במילה אחת

– הרמב”ם עצמו מעיד שלפעמים צריך שתי מילים

הצעות:

1. “מעשיהם של צדיקים השקולים”

2. “אדם שקול” (מופיע בתורה)

3. פירוש “צדק” כאיזון – “חוקים ומשפטים צדיקים” = חוקים מאוזנים

המסקנה המרכזית של השיעור

חז”ל והרמב”ם חושבים בדיוק באותו אופן – אין כאן מחלוקת אלא המשכיות רעיונית. הרמב”ם לא הכניס רעיונות זרים לתורה, אלא ביטא רעיונות קיימים בשפה פילוסופית מדויקת יותר. השפה והתרבות היהודית פיתחו מושגים פילוסופיים עמוקים משלהן, והמפתח להבנתם הוא הכרת השפה והמקורות לעומק.

הערות צד חשובות

– ביקורת על המינוח המודרני “רצון השם” – מושג שלא היה קיים לפני 1900

– ביקורת על פרשנות קבלה שטחית בימינו

– חשיבות השימוש ב-AI למחקר טקסטואלי (עם זהירות)

– דיון על המושג “בעל” (בעל תורה, בעל תאווה)

Full Transcript

תרגום תרבותי מול תרגום לשוני: עיון במילה אחת מהרמב”ם

פתיחה: מיקוד השיעור

המגיד שיעור:

רבותי, היינט איז א שיעור אויף איין ווארט פון דער רמב”ם ווי ער האט עס געשריבן, אפשר אויף צוויי ווערטער אויב מען האט אנגעקומען צום צייט. לעצטע וואך איז געווען א שיעור, אין די ענט פון דער שיעור לעצטע וואך האבן מיר עס גערעדט אין גרויסע תורות, וויכטיגע תורה אין מיין אַרבעט.

פרק א: המחלוקת בתרגום

הצגת המחלוקת בין המתרגמים

פאר מחלוקת עס איז פארשון די טרענסלייטערס וויאזוי צו טרענסלייטן די ערשטע ווארט וואס דער רבי [הרמב”ם] האט געשריבן אין דעם פיידאג [פרק], די ערשטע צוויי ווערטער. יא, די טרענסלייישן וואס אונז האבן דא שטייט, איך האב שוין געמאכט אין די נייע דריי טרענסלייישנס, עס איז דאס, פעיג’ [עמוד] 41 דא, אונז איז די לעצטע ווארט, יענע וועלכער האט זיך געטוישט.

תלמיד:

וואס איז דאס? דאס איז וואס ער האט געשיקט דארט?

המגיד שיעור:

וואס איז דארט? איך האלט מיט די אלטע זאקן. איך האלט מיט די 11. איך האלט מיט די 12.

הצגת התרגומים השונים

און די מעלה translation – עס איז פאר א סאך translations, כאילו – in any case, די translation איז, אונז האבן געלערנט טייטש – און דאס איז די literal טייטש, די חברה, די שטראמער וואס זאגט אים זיין בריוו צו הרב שמואל בן טיבון.

פרק ב: רקע היסטורי – הרמב”ם ור’ שמואל אבן תיבון

הערכת הרמב”ם לידיעת הערבית של ר’ שמואל

און ער האט גערעדט לעצטע טאג וועגן די בריוו אחת, האט ער גערעדט דערווייטער פון אז ער איז געווען מורא’דיג און פרעסט אז רבי שמואל אבן טיבון קען ערבית, א גמר אז ער איז אויפגעוואקסן דארט נעבאך ביי די ערבים, איקס אלא ערבים. די רמב”ם האבן נישט אויפגעוואקסן איקס אלא ערבים, ווייל זיי מיילן זיך, און איך האב געזעקט אזא רופן. און איך האב מזל אויף די פעולה אז זיי קענען אזוי גוט ערבית, שיהו דלי ספקת לשון קודש און לשון אפשר.

הערך בידיעת ערבית

סאוי, כאילו ווען די רמב”ם’ס משפחה זיי קענען ערבית… איך קען עס פארצו פראנצויזיש, עס איז נישט קיין מעלה צו קענען פראנצויזיש. אבער ערבית איז עפעס א מעלה צו קענען, ווייל עס איז בעצם א פארדרייטלעש אין קודש. סאו נישט אפשר מעט אזוי שטייען אונז איז אמת, עס איז א סעמיטיק לענגוואדזש [שפה שמית], דאס איז פון די זעלבע משפחה, עס איז נישט א קודש ארמית, די אלע שפראכן פון די געגנט.

דוגמה מהטקסט הערבי

סאו אז דו אסאך, אויב דו קוקסט אויף די ערבישע זייט, וואס איך האב אריינגעברענגט, עס צו זעהן אז עס זענען די זעלבע שורשים, כמעט נישט די זעלבע, אלעס די ווארט, הפעולות, איז די זעלבע שורש אין ערבית פועל, און ס’שטייט אזוי אויף ערבית, הפעולות הטובות, אדער אשר הן טובות, ס’איז אביסל א לענגערע וועג פון זאגן די זעלבע זאך.

התרגום של ר’ יצחק שילת והמתרגמים המודרניים

אזוי האט רב, אונזער פריענדער הרב יצחק שילת, וואס ער האט טרענסלייט די ווערזשין, ער האט אזוי געטראנסלייטעט, און אזוי אנדערע היינטיגע טרענסלייטערס טרענסלייטן אזוי. און זיי האבן גערעדט לעצטע וואך… און וויאזוי האט ער דאס איבערנטובלט? און וויאזוי האט ער דאס איבערנטובלט? איך האב דאס צייטלעך געמאכט מיין אייגענע קוגל.

פרק ג: תרגומו של ר’ שמואל אבן תיבון – “מעשים טובים”

ר’ שמואל אבן תיבון כמתרגם מורשה

אבער אונז האבן גערעדט לעצטע וואך אז רבי שמואל ר’ בן תיבון, וואס האט געווען די authorized translator [מתרגם מורשה] פון דעם רמב”ם – רמב”ם האט אים געגעבן א הסכמה אז ער קען translaten אין יענע בריוו – ער זאגט אז ער האט איבערגעטאשעט אויכעט שמונה פרקים. און ער האט געשריבן מעשים טובים.

“מעשים טובים” כמושג יהודי

און אונז האבן גערעדט לעצטע וואך אז מעשים טובים איז א אידיש ווארט. שטייט אינדערמישן אסאך מאל:

– תורה ומעשים טובים

– תשובה ומעשים טובים

אין די ירושלמי און אין די מדרש שטייט א לשון, אויך מצוות ומעשים טובים, סאמטיימס. לכאורה די אנדערע וואס זאגן נישט אזוי מיינען ווי צו זאגן אז מעשים טובים אינקלודן שוין די מצוות, האט מען גערעדט פונקט דעם ביז לעצטע וואך.

פרק ד: הטענה המרכזית – תרגום תרבותי לא רק לשוני

הבנת ר’ שמואל אבן תיבון

און על כל פנים איז די מילה וואס איך גע’טענה’ט, עס איז מיין גרויסער טענה, און עס איז זייער א וויכטיגער טענה, א יוספאוויטשער טענה, אז רבי שמואל אבן תיבון האט זייער גוט פארשטאנען. הגם, ער האט דאך געקענט ערבית, ער האט געוואוסט אז אויב מען וויל טייטשן ליטעראלי דארף מען שרייבן הפעולות הטובות.

תרגום משפה למסורת

אבער, מ’זאל אים גערעדט אז רבי שמואל אבן תיבון האט נישט נאר אמת’דיגע זלחודו [לבדו] רמב”ם האט אים געבעטן אזוי צו טוען. ער האט נישט נאר איבערגעטייטשט פון ערבישע שפראך צו די נישט קודש’דיגע שפראך, עברית. נאר אויך האט ער איבערגעטייטשט פון ערבית, פון מוסלומעניש, אויף אידיש. אויף אידיש עסקט אויף די אידישע מסורות, אויף די אידישע קולטור, אויף די אידישע ספרים.

דוגמאות מהגמרא

אזא מען ברענגט פארשטוטן אין די גמרא’ס לעצטע וואך. עקשני ענדיגען, אזא מען ברענגט א גוטע דינא פון ראובן און שמעון, און דאס ווערט נישט דא געווען אין זייער פארבאסט.

עקרון התרגום התרבותי

אז ער האט איבערגעטייטשט – און יעדע שפראך האט דאך דא וועגן וויאזוי מען זאגט די זאכן, און די גמות [דוגמאות] וואס מען ברענגט יסדר [לסדר], איז נישט נאר די ווערטער וואס מען קען איבערטייטשן.

פרק ה: דוגמאות להמחשת התרגום התרבותי

דוגמה א: תרגום המילה “ספר”

אזוי ווי למשל – ס’איז נישט נאר אז סתם טעסערס [מילים] וואס מען קען איבערטייטשן אפילו די זעלבע ווארט, עס איז נאר עפעס אנדערש. ווייל למשל עס גיין צו א ווי א גוי וואס זאגן פאר איינס נאר. דו ווייסט אז אין אידיש איז דא א חילוק פון א ספר מיט א בוק [book], יא?

ס’איז געזאגט פאר א גוי, “We took out the book” – דו כאפסט אז ס’איז זייער גוטע ענגליש, אבער ס’איז נישט גוט איבערגעטייטשט. ווייל דארפסט דו טרעפן עפעס א ווארט אויף ענגליש, דאס מיינט עפעס אזוי ווי א הייליגע בוק. איך מיין שוין אויב ס’איז אזא ווארט, אויב ס’איז א חילוק.

תלמיד:

נפוס?

המגיד שיעור:

סקריפטור [scripture].

תלמיד:

סקריפטור, יא.

המגיד שיעור:

אויך, סקריפטור איז א פאני [מצחיק] ווארט. זיי זאגן פאר א איד, “have you read the scripture?” קיינער מיינט אז ער וועט אז מען האט געליינט אין פרשה, יא?

המחשת הבעיה בשימוש ב-“scripture”

סא, this is a funny example, אבער עס איז דא זאך וואס איז מסורת וואס מיינט עפעס. יעצט אויב מ’צייגט שניי [לגוי], אויב קיין מיך, און איך זאג אז רידינג די סקריפטור איז דאס וואס מ’טוט ביי קריאת התורה – וואס איז אזוי א זאך? תורה איז נישט א סקריפטור! סקריפטור טייט שוין כתובים – כתובים איז סקריפטור, און דאס איז תורה, און נישט תורה.

תלמיד:

לא, תורה איז א דריטשע הוראה.

המגיד שיעור:

דו האב עס א כווי ענדעטיישן [heavy connotation – קונוטציה כבדה]. אויב א מיינסטע וואלט איך געזאגט אזוי, וואלט איך געזאגט פאר א אינגערמאן, דו מיינסט קריאת התורה וואס איז אזא קריאת התורה? ניין, מיר ליינען די סקריפטור. אה, יעצט פארשטייט איך וואס מ’טוט, right? איך וואלט מיר טרענסלייטעד… נישט נאר פון די ווערטער וואס מען זאל עס קענען ליינען אין די בוק, אלעס געבן א אידישע מוסד [מוסד], וואס מיינט די זעלבע גויאישע מוסד, אדער די זעלבע שכל’דיגע מוסד, אויב לאמיר זאגן יעצט וואס מ’וואלט געווען שכל’דיג.

עקרון כללי

אדער אסאך אזעלכע סארט זאכן זענען דא.

פרק ו: טענות נגד הרמב”ם והתשובה עליהן

הטענה: הרמב”ם הכניס מושגים זרים לתורה

יעצט איינע פון די איר טענה, און אויב עס גייט צו ר’ יונתן שיעורים, ווייסט אז אז עס זענען זייערע סאך זאכן וואס דער רמב”ם האט איינגערייט אזוי טענה’ט ער, אז ער האט אריינגעקוועטשט און אריינגעטענה’ט פארשידענע מסודים [מוסדות] פון אריסטא [אריסטו] און פיקוסאפיע [פילוסופיה] אריין אין די תורה.

דוגמה: מושגי השלימות

און ער האט דערויגעז אויף דעם לעצטענס, ער זאגט אז עס איז א דוחק, און ער טענה’ט אז עס איז מיט דוחק, אז ער האט דערמאט… נאכדעם ווערן זיי צו זאגן אזעלכע תורות, אויב נישט, יא, אפשר נישט די וואך, לעצטע וואך, סייווייט, צוריק, זייער זאכליק.

און אזעלכע מען טענה’ט אז עס איז א גרויסע דוחק אז מען זעט אין די תורה אז זייער זאך הייסט קרבנות און ס’גייט אזוי וכדומה, א זאך וואס האט זאכן. און עס איז א גרויסע דוחק, אזוי וועלן מיר איינער טענה’ן.

הרחבת הטענה

א דוחק מיט צד ווערן א דוחק אין די סענס [במובן] אז, אונז האט מען אויסגעדערענט, איינער קען זאגן נאך נישט איינער קען זאגן, סך מענטשן זאגן אזעלכע דרשות אז, איך ווייסט, אין די תורה שטייט, און מיר זאגן תורה אין חז”ל, שטייט אז א איד דארף טון תורה ומצוות.

עס קומט אריין מיט נייע תורות, א איד דארף האבן:

– שלימות הנפש

– שלימות הגוף

– שלימות הנפש

– אלא מיני סארט לעוועלס [רמות] פון שלימות

– שלימות המידות

– שלימות השכל

עס שטייט נישט אין די גאנצע תורה שמידות שלימות השכל. עס קען זיין אז דער רמב”ם טראפט עפעס א פסוק, ער האט דאס פארדרייט, ער האט עס אריינגעלערט אין די פסוק. א תשלש’דיס [חסידישע] תורה קען דאך יעדער חסידישער רבי זאגן, עס מיינט דאך נישט גארנישט. מי אנשטער זאגן דאס טאקע.

דוגמה מהסאטמרער רבי

דער וויליאמסבורגער הגה”ה [הרב מוויליאמסבורג] האט טאקע געזאגט, נישט דארף געזאגט, נישט דאס האט ער געזאגט, ער האט געזאגט אן אנדערע זאך. מען מענטשן זאגן דאס. יא, און איך אריין ווי…

ניסוח הטענה

סאו, סאו, דעס איז א טערע [טענה] וואס מען האט. אז מענטשן וואלטן אז א פון די רמב”ם איז גרינגער צו זאגן, ווייל די קענען זען זייער קלאר, עס איז דא אזא סיסטעם אויף די ארט, די קענען זען די בוקס וואס רעדן די שפראך, די קענען זען די תורה וואס די תורה רעדט נישט די שפראך, און די רמב”ם, עפעס מאכט א קוגל, און עס איז איינס מודות היינט, עס איז דא סתירה, פאראייניגט אין דעם ספר וואס ער שרייבט אז א תירה איז דא א סתירה, און א תירה איז דא א סתירה, און מען דארף מער יישר פון זיין… דאס איז זייערע פראלן [בעיות] וואס מענטשן האבן.

התשובה המתחילה

און איך טענה בריחת גדול [בריחה גדולה]… ווי טענה’ס בריחת גדול, מען ווייסט נישט. אזוי פארציילט דער עולם. אזוי פארציילט דער עולם. אזוי גייך איך זאג אזוי… איך טענה אנדערש, יא, ווייטער אנדערש. איך טענה, אבער דאס איז נישט ריכטיג. דאס איז נישט ריכטיג.

פארוואס?

פרק ז: התשובה – רעיונות אינם שייכים לאף אחד

עקרון יסוד: האמת היא האמת

ווייל… איך דייסט, אויב די רוח איז אמת, אויב א מחלוקת איז אמת, אויב א מיטה דקה [מידה דקה] איז גערעכט, דער אייבערשטער איז אזוי, דער אייבערשטער איז אזוי. יא, מצוה איז אזוי, זייער מצוה איז אזוי.

מחלוקות קיימות בכל מקום

די מחלוקת קען מען האבן… סטייט מאל זאגן, קען דער טורג איד קענען האבן די מחלוקת, די פשט אין די תורה קען מען האבן די מחלוקת, די פשט אין שכל הישר קען מען האבן די מחלוקת. מען קען האבן די מחלוקת אין אלע וועגן.

רעיונות אינם שייכים לאומה מסוימת

ס’איז נישט קיין זאך אז די שיטה באלאנגט פאר די גויים, די שיטה באלאנגט פאר אונז, גארנישט, נישט פאר קיינעם. אמאל איז דא די פונקט. אבער בעצם, מיין אידיעע [רעיון], באלאנגט נישט פאר קיינעם.

פרק ח: דוגמה מאתיקה רפואית

הקדמה לדוגמה

און דו קענסט אפילו זען… און דאס קענסט זיי גוט… ווי יעצט ווי אז די משל אויף עדות ליינען, למשל, וועס ער טוט, און איך ווייס, אמאל פלעג איך קוקן אמאל… וויאזוי הייסט עס? מעדיקאל עטיקס [אתיקה רפואית], יא?

תיאור השאלות

עטיקס, שאלות פון וואס מען פירט זיך, מיט וועמען מען הרגט, וועמען מען לאזט לעבן, יא? זייער חשד [חשובות] שאלות.

התופעה המעניינת

וואס טו זען, א זייער אינטערעסאנטע זאך, אז… אדער, עני סובדזשעקט [כל נושא] – אפילו איך רעד אין הלכה און אין לוה [או] וואס עס איז דא די זעלבע שאלות – וואס זענען אן צאמטע [מסובכות] זאך, אין די משנה אדער אין די גמרא, אדער שפעטער אין די אחרונים, וואס צו זען אין די מחלוקת און אין די ספרים ארויף און אראפ, און יעדע ספרה האט א גמרא צו זיין ראיה און א מקור און א פסוק וכדומה.

השוואה לספרות הכללית

און נאכדעם וועסטו גיין קוקן אין די גוי’אישע ספרים, און איך ווייס, סתם די מענטשן וואס רעדן וועגן דא, עמז [אפשר] צו זעהן אז זיי האבן זעלבע געזאגט זאכן, אבער מיט אנדערע מקורות. א דרום [או] קיין מקורות, וועלכע סתם א גוי האט נישט קיין מקורות.

המסקנה מהדוגמה

סוי ס’טעסט [נראה] אז דא א סובדזשעקט [נושא]. פשט, ס’איז די אמת’יגע א סובדזשעקט. מען ווייסט שוואס צו טון. מען קען נוטה זיין אזוי. מען קען ברענגען א מקור. ס’איז וויכטיג אז ס’איז דא א מקור. א מענטש איז בחיר. ס’איז א געוויסע סיסטעם. עטר [אבל] גייבן מיט די מקור וואס איז מער משמע אזוי. אבער די ספרים טורצן [טועים] זיך נישט. ס’איז די זעלבע זאך. די חילוק איז נאר וועלכע שפראך מען זאגט עס.

האפשרות למחלוקת גם בתוך המסורת היהודית

וואס איך ווייס נישט. אפשר יא, אפשר נישט. אפשר איז א מחלוקת געווען ישעיהו מיט ירמיהו וועגן דעם. אפשר איז דא א מחלוקת ישעיהו מיט ירמיהו – ס’איז נאט פאני [לא מצחיק]. אפשר איז דא א פסוק וואס טאקע גייט מיט דעם שיטה, און דער אנדערער פסוק גייט מיט אן אנדערן שיטה. און אפשר איז דא אין די אמוראים א מחלוקת וועגן דעם שיטה. וועסן מיר די רשעים [רואים]?

הרחבה: גם בפילוסופיה יש מחלוקות

און ועלכע טועים – איך קען עס גיין! איך האב נישט אויפגעפרעגט. עס קען אויך זיין אז זיי זענען די פילאסאפן, אזא מחלוקת. ס’איז נישט מעזוי [כך] אזא, ווי איך זאג מיט די מעשה. די פילוסופיה זאגט אזא. די תורה איז אזא. איך בין נישט צוגאב [נוגע] פילוסופיש. עס איז קיין תורה. ס’איז צווי [שני] די אזוי, ס’איז צווי די מהר [מהר”ל].

ניסוח העקרון מחדש

עפעס דארף עס זיין ווערן די פילוסאפן מיט די תורה, אבער דארף זיך זאגן מיט מיט די עצה מיט די עדה.

פרק ט: דוגמאות נוספות

התייחסות לשיעורים אחרים

תלמיד:

אקעי הער אויס. זייער גוט. ס’איז גאר סאך שאלות. שאלה איז באלד צו זיין שבועות נישט שבועות. די אנדערע יום טוב וואס הייסט איז חנוכה, וואס מ’רעדט וועגן די עינים [יוונים] און די פילוסאפן און אזוי ווייטער. שבועות איז די זעלבע שאלה.

המגיד שיעור:

עניוועיס [בכל אופן], אבער…

פרק י: סיכום הטענה המרכזית

חזרה על העקרון

סאוי, וואס וויל איך, וואס טענה איך? איך טענה אזוי, איך טענה אזוי. איך האב א עכטיגע טענה, וואס איך האב געלערדעט פון די אריינבוים וואס מוינען אין לבאכע [לובאוויטש] און אנדערע פלעצער.

שתי נקודות יסוד

אבער איך טענה אזוי:

קודם כל טענה איך – וואס ווערט זיך אזאגט? אז די ספרדא [ספרות] איך האב דערמאנט נישט פאר קיינעם.

צווייטנס –

[הקטע נקטע באמצע]

פרק ב: שאלות מתודולוגיות בפרשנות ובעיית המקורות

מחלוקות אפשריות בין נביאים ואמוראים

ווייסטו וואס? איך ווייס נישט. אפשר יא, אפשר נישט. אפשר איז דא א מחלוקת געווען ישעיהו מיט ירמיהו וועגן דעם. אפשר איז דא א מחלוקת ישעיהו מיט ירמיהו וועגן נאנט פאני. וואס טאקע גייט מיט דעם שיטה, און די אנדערע פסוק קען מיט אן אנדערע שיטה. און אפשר איז דא אין די מוראים [אמוראים] א מחלוקת וועגן דעם שוין. ווייסן מיט די רשעים? וועסן מיט די רשעים? וועלכע דברים – איך קען עס גיין. בכלל נישט צוגעפרעגט.

און עס קען אויך זיין אז זיי זענען די פילאסאפן מיט די מחלוקת. עס איז נישט פאר אזוי אז איך זאג דעם דעי מעשה [די מעשה]. די פילאסאפיע זאגט אזוי, די תורה איז אזוי. נישט שטארק פילאסאפיש, נישט קיין תורה. צווי דעם אזוי, צווי דעם אהער. עפעס דארף עס זיין. ווער איז דער פילאסאפיער מיט די תורה? איך זאג דעם. מ’צייל דעם עצם עס איך דיר…

שאלות על שבועות וחנוכה

תלמיד: אוקיי, איך האב א סך שאלות. שאלה בעלט עס זענען שבועות נישט שבועות די אנדערע יום טוב וואס הייסט עס חנוכה וואס מ’רעדט וועגן די ראיאנען מיט די פילאסאפן און אזוי ווייטער. שבועות איז די זעלבע שאלה.

מרצה: עניוועיס, אבער…

טענה עיקרית: בעיית המקורות והפרשנות

סאו, וואס וויל איך? וואס טענה איך? זאל איך טענה אזוי, איך טענה אזוי. האב א וויכטיגע טענה וואס כאטש געלערנט די אריינבוים מוז מורא לבאכן אין אנדערע פלעצער. אבער איך טענה אזוי:

קודם כל, איינעך וואס דער יששכר זאגט אז די ספרים באלאנגען נישט פאר קיינעם. צווייטנס, אויב איינער זאגט ניין, אבער אפשר די אידן האבן נישט גערעדט די ספרים, זיי האבן פונקט די גמרא האלט אנדערע ספרים.

הבעיה בפרשנות דרשנית מאולצת

וויל איך זאג א וויכטיגע זאך: ס’איז אמת אז אסאך מאל זעט מען א טייטש, פילעכט א אידישע טייטש, אדער אני סארט פון די ספרים וואס טייטשן אריין גאנצע אידעיעס אין גמרא און מקורות, אין די חילוק חומש און מדרש וכו’. ס’איז אמת אז אסאך מאל זייער טייטש מאכט נישט קיין סענס, יא?

דוגמה: ווי “וישלח יעקב מלאכים” מיינט נישט אז א איד דארף זיין א שליח פון דער ליובאוויטשער רבי און זיך אויסלערנען. ס’מיינט נישט דאס, אפילו נישט בדרך דרוש. יא, א גאנצער ליובאוויטשער רבי האט זיכער געזאגט דער איז שמוער ווי איינער. זייער גוט, קען זיין. אבער מיט צייט שיין, איך וויל דיר ארויסברענגען.

המקורות הנכונים כן קיימים

דאס מיינט נישט אז עס איז דא א אנדערער בפירוש און פסוק וואס זאגט יא דאס. אסאך מאל… סייב וואלט דו זאגסט מ’דארף זאגן די סדרה יעדע וואך, דארף מען טרעפן יעדע שאלה שידות וואס זאגן די זעלבע זאך. און דאס איז א דרך אגב, וואס דאס איז אביסל אמוראציש.

לאמיר זאגן, איך מיין אז עס איז דא ערגעץ יא א פסוק וואס שטייט בפירוש אז אידי דארף זיין א שליח און גיין… די ענע פסוק שטייט אויך נישט, אויך איז נישט א גוטע פסוק, נישט נאר בדרך רמז.

דוגמאות למקורות ברורים:

– עס איז דא א גוטע פסוק, איך ווייס, עס שטייט א פסוק פון די מענטע נושאים, “ואת בניכם” – לערנען דעם חומש וואס ער מיינט לויט לערנען פאר אלע אידן, און עס איז נישט אויף די הדריי, שטארקע דיינע קינדער זענען עפעס פאר שפעשעל, יעדער איינער…

– ס’איז דא פסוקים וואס שטייען ביז דא פארשידענע טויזנטער ממרא חז”ל וואס רעדן וועגן די מעלה

– ס’איז דא טויזנטער ממרא חז”ל וואס רעדן וועגן די הערן הכהן, וועגן די מעלה, וואס ס’פעלט נישט קיין פסוקים, רייט? ס’פעלט נישט קיין בפירוש’ע פסוקים

דוגמה מהסאטמארער רבי

און יענע פסוקים קענען זיך דאן זיין צו אזוי, צו אזוי, צו… ער וועט לייגן תפילין אויף אים קודם אדער קודם ער וועט אויסלערנען אז ער זאל האבן א גוף נקי, אזוי ווי דער סאטמאר רבי – ער האט געזאגט אז סאטמאר רבי האט געהאלטן אז קודם איך וועל אויסלערנען פון די פרייע אידן נישט צום קיין איד און ער וויל נאכטועלן לייגן די תפילין… ווייל נישט, רבי, עס האט מען דארט געהאנגען פארקערט. אוקיי.

יא, קענסטו דעם? פארקאסט נישט קיין געלט, אדער איך ווייס שוין פארוואס מ’טוט דאס. די אמת’ע, איך ווייס שוין פארוואס מ’טוט דאס. די ווייב ביי די יסודות, איך ווייס שוין פארוואס מ’טוט דאס. אויב איז דא אן אנדערע מפרש אויף וואס וואס שטייט יא, און דארט קען מען פאקערן מיט די אייגזיין. ס’מיינט אזוי, ס’מיינט אזוי.

הסיבה לבעיה: חוסר ידע בסיסי

סאו, איך טראכט אסאך מאל אז דער איד וואלט מען זיצט נישט, ווייל דער עולם איז א געווענליכער עם הארץ. און מען קען נישט. אזוי מיין איך. רוב דרשנים למשל… איך ווייס נישט…

עדות מר’ חיים קאניעווסקי: ספר “יקוו המים”

איך האב געזען למשל רבי חיים קאניעווסקי, ער האט געווען א גרויסן בוק, ער הערט א ספר, “יקוו המים” [ספר מתלמיד הרמב”ם]. מוזר ספר. עס איז מוזטער א שקפה אביסל. און דער חידוש פון דעם ספר איז ער זאגט נישט קיין חידושים. א חידוש פון דעם ספר איז ער זאגט מדרשים ממרא חז”ל אן קיין פירושים.

הסבר: ווייל ער איז געווען גענוג א גרויסע בקי, אז אויב ער וואלט געוואלט זאגן א דרשה מ’זאל לערנען ביי א התמדה, א מפרש און מדרש און קהלת, עס שטייט אז מ’זאל לערנען ביי א התמדה. ער האט נישט דארף זאגן אז עס שטייט “וישלח יעקב מלאכים” פאר דעם זאל מען לערנען ביי התמדה. דאס קינד ווייל מ’קען נישט גענוג, ווייל מ’ווייס נישט ווי צו טרעפן די ריכטיגע מקום.

עדות מר’ שמואל אבן תיבון: ביקורת על תלמידי חכמים

יא, און דאס איז טאר ווי מען קען נישט. און כדי פארמיידער זענען עם הארץ, און די זעלבע זאך וואס קלפי חומר איז אין טיפערער ענינים פון פילאסאפיה אדער טעאלאגיע, אדער יסודות הדעות ומעשה בראשית ומעשה מרכבה, ווי דער רמב”ם רופט זיך.

אז ס’זעהט נישט אויס אז – at least – זייער אסאך פון די ריזן פארוואס אונז קוקן נאר אסאך תורה’ליך אלץ תורה’ליך און ס’שטימט טאקע נישט. קודם כל, מען ווייסט נישט די ריכטיגע פלאץ ווי צו קוקן. עס איז דא מפרשי מדרשים, מפרשי ממורא חז”ל, מפרשי מקורות – וואס רעדן עקזעקטלי וועגן דעם.

דוגמאות למקורות קיימים

אונז האבן גערעדט דעם מקור פון “עשה מרחותיו” [עושה מעשיו ברחמים], וואס דער רמב”ם האט געברענגט, “כל השם מרחותיו” [כל מעשיו ברחמים]. עס איז דאך נאך א גוטע מקור. מען קען זיך וואקענען, זיך געדינגען. אבער עס איז דאך א גוטע מקור.

עס איז דא נאך מקורות וואס דרמאן [הרמב”ם] ברענגט אויף די נושא פון דרך אמצעית, וואס – לויט וויאזוי ער לערנט – עס איז א גוטע מקור. און עס איז נישט אפגעפרעגט בכלל פשוט בשעת איינער זאל זאגן אז ס’שטייט נישט א חזק דרך אמצעית. ס’שטייט יא.

תלמיד: אה, זיי זאגן אזוי. ס’שטייט נישט די ווארט דרך אמצעית. ס’שטייט עפעס א אנדערע ווארט.

מרצה: נו, ווערט ער דאך נישט קיין גריך? ער איז נישט קיין יאפאניש. ווער מען נישט צו רעדן אויף גריכיש ווי ס’הייסט “mathematics” אויף יאפאניש. זיי רעדן אויף זייער שפראך.

עיקרון חשוב: שפות תרבותיות שונות

דאס רעדט אן אנדערע שפראך. דאס איז איך זאך קרית התורה, און יענעס קרית די קריפטע מיינט נישט זיי רעדן אן אנדערע זאך. עס איז אזוי א חילוק. דער ספר תורה איז די יודישע, מיט א יודישער קאנצעפט. עס קרעקט זיך מיט עפעס א פסוק וכו’ וכו’, אבער זיי מיינען בכלל נישט, זיי רעדן די זעלבע זאך.

הסיבות לבעיה

ווייל אסאך מאל – קודם כל, אסאך פון די בעל דרשנים – ווייסן נישט. און צוויי… אונז מען לערנט נישט.

עדות נוספת מתלמיד הרמב”ם

איך האב געזען – נישט איך – תלמיד זען, נישט איך טראכט אויס דעם טענה. ר’ שמואל אבן תיבון אין זיין ספר – אדער ר’ יהושע זלמן תיבון האט דער צווייטער תלמיד פונעם רמב”ם, וואס איז דער גרייטסטע’ן רבי ר’ אהרן, ר’ יוסף זלמן דער יואל מיינעך. יא, ער האט א ספר, “יקוו המים”.

ער שטארקט דעם ספר, און דארט אין די אנהייב שרייט ער, זאגט ער, אז דער עולם – דאס איז דער רמב”ם, זאגט ער, סוף, דאס איז דער עולם – ער האט דא אסאך תלמידי חכמים, ער ווייסט נישט אבער גארנישט וועגן דער אייבערשטער, ער ווייסט נישט גארנישט וועגן די בעסעק זאכן. זיי זענען ביזי לערנען חתמיקי צי [פלפולים].

הסבר שלו: און זאגט ער, ער היילט אז דאס איז… פארוואס איז דאס? זיי האבן געלערנט נישט קיין מדרש. אזוי זאגט ער. האסט געוואוסט? די ערנאר מיינט א דראמא, מען מוז טון זאגן אן אנטי-מדרש. נישט דעמאס.

ער זאגט: קוק, איך האב געלערנט בראשית רבה, קהלת רבה, ויקרא רבה, אזעלכע מדרשים. מען זעט אז זיי טוען אין פילאסאפיה. ער האט זיי פאר’אנגעטארפט שטייט זיך לויט ווי ער האט זיך פארשטאנען. אבער עס איז גערעכט.

המסקנה מהעדות

עס איז נויסא ווען דו זעטס די וועלט ווי ס’זעט די אייבערשטע ווי גייט עס ווי קומט עס. אזאב דעס וואס דו ווייסט מיך האלס נישט אז דא איז א אנאר השרגער און פלעמאל וואסטא מזרח, יא לערנסט נאר נישט אין מיין זיג און דאס שטייט נישט. שאמפיין איז אויסער צעקומען מיט מי א חזן אבער וואס איז קיין פשוט’ע אויב אזא נישט קיין פשוט’ע הייבט זיך אן א שמועס. אבער דו קענסט בכלל נישט די בעסיגסטע זאכן.

סיכום הטענה העיקרית

אז דאס איז די איינע כידע [צד]. מען קען פלעיג נישט די מקורות. אין דער מיילא מיינט מען אז די זעלבע זאך איז דורך הגה [הגיון].

איך מיין, אזוי ווי איך רעד וועגן חז”ל, זאג איך, עס איז א חידוש. באט אויב עס איז דא אזויפיל בעל דרשנים אין היינטיגע צייטן און אפשר אכטאמאל־געצייטן… דאס איז אין תורה, דאס איז אין קבלה.

ביקורת על פרשנות קבלה מודרנית

און בין משכילי קבלה איז א מדרש פלעג, קיינער ווייסט וואס ס’איז וועגן. און מ’מוז לערנען אז ס’רעדט זיך וועגן שלום בית, וואס ס’רעדט זיך וועגן relationship, עס איז אזוי מוז זיין. ווי, נישט? האסטו געהערט אזא דרשה?

דוגמה לפרשנות שטחית: און דער ריזל שטייט אפשר א פאני מדרש וועגן די נסירה [ניסורא: הפרדה בקבלה]… וואס רעדט זיך עס וועגן? וואס בידערט פון אונז? עס מוז זיין אזוי ווי יעדער מאן, מענטשלעך, חתן אויף א פרוי קענען א נסירה, און נאכ’ן צוריק טוט ער וועגן די נסירה…

תגובת המרצה: נע, דו קענסט נישט קענען אזוי ווייט. דו קענסט זאגן וועגן מידות. וועגן מידות האלט איך שוין אינמיטן רעדן אין מיין שיעור פרייטאג. איך האב שוין געזאגט די טייל צייט.

עניוועיס, יא. וואס מאכט מען די סאמורי די? איך זאג איך, איך זאג איין וואס איז געשריבן. יא, איך האב צו ארבעט דערויף, ווייטש וואס איז געשען. איך האב געגאנגען די קוואש. א קורצער…

הפתרון: לימוד נכון של המקורות

סאו, בקורצער… אבער דאס איז סתם ממלכות, ווייל אויב איינער לערנט דעם ריכטיגן קורס, ער גייט לערנען פיידע סימנים. און דאס איז נישט קיין סתפוק וואס קבלה רעדט זיך וועגן. ער גייט לערנען פשט, און טויסנטער און מחלוצים [מאמרי חז”ל].

אונז זאגן נישט אז ס’איז עפעס א זייער קלארע זייט, אבער ס’איז נישט עפעס אזא מדרש פלועה [מדרש מוזר] וואס מען דארף פארשטיין. און בכלל וואס רעדט זיך אויגעגאנגען? אויב עס איז א מדרשפיר ווייל דו ביסט מיסט אין קאנטעקסט אדער מיסט מיסט אין basic information. דאס איז איין זאך.

עיקרון עמוק יותר: השפה התרבותית

א ביסל טיפער, און עס איז טאקע טיפער. די צווייטע זאך וואס איך האב אנגעהויבן צו זאגן: אז אין יעדע קאלטריע [תרבות], אין יעדע שפראך – א שפראך מיינט נישט נאר א שפראך, און זיי רעדן די שפראך פון דער חומש, און זיי רעדן די שפראך פון דער חז”ל.

השימוש בפסוקים כשפה

אויב אונז ווילן עפעס זאגן די זאכן, קומט עס נאך א פסוק – וואס זאגט דאס? אריין די פסוק רעדט נישט דער קאנטעקס, אבער די language קומט פון די פסוק. יא, עס קומט שוין.

און so, וויבאלד אז יעדע דעת איז שוין, יא, מיוחד. איך זאג, ס’איז דא זאכן וואס די עצם ספרים באלאנגט נישט פאר קיינעם נישט. אבער די שפראך באלאנגט, יא, די נושא פון די שפראך, פון די מקורות.

עיקרון מרכזי: כאילו די language באלאנגט פאר די געוויסע מענטשן וואס רעדן די שפראך, און געוויסע מענטשן וואס רעדן אן אנדערע שפראך.

חשיבות הבנת השפה היהודית

און דערפאר עס איז זייער וויכטיג צו קענען אויספירקן וויאזוי מען זאגט א געדאנק, וויאזוי מען זאגט א קאנצעפט אויף די אידישע שפראך, אויף די שפראך וואס דו רעדסט. ווייל טאקע נישט, ביז עס איז טאקע סטאק, ווייסט ער נישט וואו עס איז צו טרעפן.

שתי בעיות:

1. נישט נאר ווייסט ער נישט וואו עס איז צו טרעפן, ווייל ער האט נישט טראפן די מדרש וואס רעדט בפירוש דורכדעם הנושא. דאס איז א פשוט’ער לעבע [רמה].

2. נישט וויאזוי צו טרעפן אז ער רעדט יא פון דער געדאנק

דוגמה מפורטת: המושג “מידות”

למשל, איך זאג די משל דער געדאנק – איך רעד נישט וועגן דעם מינוט. למשל, דער געדאנק – פונעם האבן גערעדט אז מידות איז א נושא פון אפשאצן – יא, דער רמב”ם האט געזאגט, א שם רכותף [שמונה פרקים] – דארף זיך אפשאצן און מעסטן יעדע זאך, צו עס איז נישט צופיל און נישט צו ווייניג.

אזא סארט געדאנק, דער מפשט’ער געדאנק פון דרך אמצעית, און נישט דער פשוט’ער פשט וואס דער עולם מיינט.

הבעיה: איפה למצוא את המושג?

ווייל למשל דער געדאנק… דו ווייסט נישט בכלל וויאזוי עס צו טרעפן, ווייל דו מיינסט אין הריסטא [בנצרות] וועלכע ספרים שטייט אזא שיין. ווייל אין די תורה שטייט עס נישט, עס שטייט נישט אויף די סארט איזעך וויאזוי ער זייגט זיך אראפ.

עס איז אמת, עס שטייט אז עס איז נישט טרעפן קיין שום פרק און ברכה [פרק בתורה] וואס עס איז מסביר אז דו דארפסט אפמעסטן די מידות… נישט די מידות, די פילינגס, די הנהגות וכו’.

המקור במשנה

אבער וועסטו יא טרעפן א דבר פלס [דבר ברור], טרעפן א זמירקא [מקור] וואס שטייט אז דא איז א זאך וואס הייסט מידות.

תלמיד: יא, אונז האבן גערעדט שוין וועגן דעם?

מרצה: איך האב גערעדט וועגן דעם. דער רמב”ם האט נישט אויסגעטרעכט די ווארט מידות, ווען עס שטייט אין די משנה.

ניתוח המילה “מידות” במשנה

עס שטייט “ארבע מידות בדעות” [במסכת אבות]: “כשר לחוץ ונחלץ, ליציץ ונחלץ, ונחלץ וחילוט” [נוח לכעוס ונוח לרצות, קשה לכעוס וקשה לרצות, וכו’].

שאלה: און וואס איז די ווארט מידות? וואס טייט שוין די ווארט מידות? דו ווייסט, עס שטייט פונעם גאנצן תורה די ווארט מידות.

תלמיד: דו מיינסט ס’שטייט יא. אבער ס’מיינט מעסן.

מרצה: יא. מידות – עס טייט שוין מאס. “וימודד באמה” [וימדוד באמה]. ווייל אנגעמאסטן…

פיתוח המושג על ידי חז”ל

און די חכמים האבן זיך געמאכט פון דעם השם דבר [מהמילה הזו]. מידה. עס איז דא אמאל מידה. אזוי ווי איד גאוים מידות, שטאטו נדרשות [שבע מידות שהתורה נדרשת בהן]. מען דארף פארשטיין וואס עס מיינט אין יענער קאנטעקסט.

שימושים שונים במילה “מידה”

דאס איז א מידה טובה [זו מידה טובה].

“כל מידה ומידה שהיא מודד לך, ומודד לבב, ומאוד, ומאוד” [כל מידה ומידה שהוא מודד לך, מודד לו באותה מידה]. זייער קהל מדרש [מדרש ידוע].

דאס זענען דא פיר מדרש [ארבעה משמעויות]. פיר אנדערע משמעות פון דעם. מיד. חפץ. מידה. שהיא מודד. מועדה מועד, דאס אלץ שטייט נאר בכל מועדך.

הערה על המדרש: אבער אוקיי, זיי שפילן דא, ס’איז א מדרש, א שטיקל טעאטריע, שפילט מען דען. אבער דו זעסט אז זיי האבן דעם ווארט מדה.

המשמעות הבסיסית

דו ווילט די פשטות אז מען געטיילט, און אלעס רופט מיין מדה. די הנהגת השם רופט זיך מידות: מידת שימולי, מידת הרחמים, מידת הדין [מידת הרחמים, מידת הדין]. אה, “ארבע מידות בדעות” [ארבע מידות בדעות].

פרק ג: המושג “מידה” והקשר בין תורה לפילוסופיה

ארבע משמעויות של “מידה” במדרש

דו האסט דא פיר אנדערע משמעות’ן פון דעם “מד”: חמד, מדה, ומודד, מודא, ומועד. דאס אלץ שטייט נאר בכל מועדך. אבער… אוקיי, זיי שפילן דא. ס’איז א מדרש. ס’איז א שטיקל poetry. ער שפילט מיט דעם. אבער דו זעסט אז זיי האבן דעם ווארט “מידה”.

הסבר המושג “מידה” – מדוע נקרא כך?

דו ווילסט די פשטות אז מען געטיילט… און אלעס רופט מיט “מידה”. וואס דער הנהגת אין השם רופט זיך מידת רחמים, מידת דין, און מיט די הייסט עס מידת בני אדם, מידת בריאת, וכו’. פארוואס רופט זיך עס “מידה”? ווי קומט די ווארט?

העיקרון: המדידה היא המהות

א ווארט ליגט פון דעם א קאנצעפט. און די קאנצעפט וואס ליגט דעם איך ווייס נישט קיין אנדערע פשט וואס זאל ליגן אין דעם, נאר אז דער זעלבער עקזאקטער ידיעה וואס די פילאסאפן זענען מסביר אין די כבודים און שפעטער אין אנדערע, אז מ’רעדט פון דעם אז די מעסטונג פון די זאך, דאס איז וואס ס’מאכט עס.

כדי די עצם זאך טוט נישט די עצם זאך, די חומר פון די זאך איז נישט געמאסטן, אזוי ווי. אויב מען איז פשוט וועלכע. דאס מעסט עס.

דוגמה להבנת המושג

דאס איז א זייער גוטער עקזעמפל, ווייל מען האט בכלל נישט געכאפט אז די עובדא וואס שטייט נישט די למדה איז די ספרה אז א מידה מיינט א אמת. אז עס מיינט טאקע! מענטשן קענען מענטשן זאגן גאנצע תורות, ווייל וואס הייסט עס “מידות”?

און די כבודים זאגן דאס. עס הייסט אז עס מיינט א אמת, ווייל זיי האבן אסאך אן אנדערע פשט, ווייל זיי רעדן אן אנדערע נקודה. אבער עס איז זיך די אנדערסידענע תורה, ווייל וואס רופסט די ראם מלכות דעת, נישט די חמדות, אלע ווי פורים תורות?

הסבר מפורט: מדידה והערכה

פארשטעלט, ווייל מ’ווייסט נישט די בייסיק ווי אזוי די סוגיא הייבט זיך אן ווי אזוי ענדיגט זיך, און ס’איז זיכער אז די סוגיא הייבט זיך אן, אזוי דעת מיינט די פילינגס און די הנהגות פון מענטשן, און דאס דארף ווערן געמאסטן.

אזוי געשטאלט השם הרחום, ווייל דו דארפסט עס אפשאצן, אפמעסטן. און דערפאר מעסט עס “מידות”. ווייל די וועג ווי דו ביסט צוגעמיינט זיך צו פירן, איז א געוויסע אפמעסטונג פון די מידות הקהילת, די מידות הרציבה, און כו’ אלע.

עס איז א באפערשענדע משנה. א מאס אין סביבה? א מאס. זעסטו, א מיינט, א מעזשערינג [measuring]. א ענגלישע מעזשערינג. אז עס זענען קראפטונגען מיט א מאס.

תלמיד: יא, מיט די ריכטיגע מאס. קענסטו זיין ריכטיגע מאס? ס’איז גארנישט. וכו’ דא?

מגיד שיעור: יא.

סאו דעס איז ממש א בפירוש המשתנה. סאו דעס איז אז די גאנצע זאך שטייט אין די משתנה. אבער דו וואלסט קיינמאל נישט געוואוסט ווען דו ווייסט נישט די בעקגראונד פון די ספרים. אבער איך האב נישט קיין אנדערע פשט פאר מלמדים וואס האבן דעס אנגעהויבן צו אזוי רופן.

ראיות מפורשות מהרמב”ם – הקשר בין תורה לפילוסופיה

דוגמה מחלק ב’ של מורה נבוכים

עס איז דא נאך זאכן וואס זענען כמעט בפירוש. דער רמב”ם אין חלק ב’ זאגט – איך זאג עס פאר מיין משל – ער רעדט וועגן די שכלים, די עיקרות פון משפיע אויף מלאכים, און פון דעם ווער די וועלט – וכו’, און ער זאגט אזויווערס, ער זאגט אז הפילה איז די זעלבע לשון וואס שטייט אין חז”ל, די זעלבע לשון וואס אפלטון [Plato] זאגט.

דאס איז א שטיקל רמב”ם, איך בין נישט אויסגעטראכט. ווייל די חכמים זאגן, ער ברענגט אז א לשון איז הסתכל בתורה וברא את העולם. און אזוי זאגט אפלטון, אז דער בורא איז הסתכל בשכלים, און דארט ווערן מיט אויף די זאך אין די וועלט.

ניתוח הדמיון בלשון

דאס איז די זעלבע זאך. דער איסתכל, דאס מיינט נישט קוקן, עס מיינט וואטעווער ס’מיינט, אבער עס זעט אז עס זעט אפילו די זעלבע לשון. ס’פארשטייט זיך, דא שטייט תורה, דא שטייט חכמה אדער שכל, ס’בידער ס’פארשטיין אז ס’רעדט פון די זעלבע זאך.

אפשר דא האבן ס’א חילוק. דאס ווייסט מען, אז תורה מיינט חכמה, אז די חכמה מיינט תורה. אדער אפשר די ריכטיגע חכמה איז די תורה, אדער די ריכטיגע תורה איז די חכמה – וועלכע וועג לעסט עס זאגן?

מסקנה: תורה ופילוסופיה – אותו דבר

אבער דו זעסט, אז אויב מען קען אביסל די שפראך בעסער, זעט מען קלאר אז ס’שטייט יא. און ס’איז נישט אמת דאס וואס די מענטשן זאגן, אז ס’שטייט נישט אז ס’איז דא תורה און ס’איז דא פילאסאפיע. ס’איז נישט דעמאלטס.

תורה און פילאסאפיה איז די זעלבע זאך. און ס’איז דא ספרות אזוי און ספרות אזוי. אבער יעדער געגנט, יעדער תרבות, יעדער קולטור, עס זענען זיינע מקורות וואס ער ליינט, און מילא די שפראך וואס ער רעדט. און מילא אין יעדן איינער צו רעדן אזוי.

ביקורת על תפיסות מוטעות של פילוסופיה

הטעות הנפוצה

נאך א זאך וואס מענטשן זיך שטארק טוען, מיט סאטשיינע [citations], וואס איז א דריטע נקודה וואס מען דארף זייער גוט פארשטיין.

סאטשיינע, ווי מענטשן מיינען, און אזוי ווי פילע גרויסע אידן זאגן אזוי, וואס איז דעם שטותים. אז פילאסאפיה איז פשט אז מען זעט זיך טראכטן פליין ריין, אזוי ווי דער קארט [Descartes] האט פארציילט, אבער אזא מענטש…

תורה איז פשט, עס איז נאמען קורות אויף אנהייבן ווייסן, און די נשכה איז, אז דער פסוק אים ברענגט א ראיה פון א פסוק. ס’איז נישט א ראיה, ס’איז א יארן ראיה.

המציאות האמיתית של הפילוסופיה

מענטשן זאגן, דער מעשה איז דער מיומס. דער מעשה, זאגט אז פילאסאפיה… איך וויל נישט יעצט רעדן פאר וואס א פילאסאף איז שטיפל. יא, א פילאסאף איז פשט. וואס איך טראכט דאס אזוי אמת? אין תורה וואס שטארקט מהאב אטמאל, ס’איז שטארקט וכדומה.

מגיד שיעור: ווער האט עווער געליינט, עקסטעולע פילאסאפיה? ס’איז נישט גערעדט פאר די מוסדות, ס’איז דערוועגן א ריסטא [Aristotle] וואס זיי געפארן געסן רעבעטס אדער עפעס. ווער האט עס געליינט, עקסטעולע, א ריסטא אדער א זעלכע ספרים? פארציילטע גרויסע פילאסאפיה.

היינטיגע פילאסאפיה, פראדענט טאקע אזוי ווי ס’איז מער קאמפליזירט. און זיי זאגן אויך די שפראך וואס זיי זאגן אז אונז זענען עטווערנט דאס איינכעלע האמער’ס ליב צו זאגן… עס איז אמת! אבער עס מיינט נאך נישט… יא, יעדער איינער זייט… אוקיי, עס מוז זיין נישט… עס מיינט נאך נישט!

דוגמה מהרמב”ם: אריסטו מצטט את הומרוס

עס איז נישט אמת! ווער עס לערנט… דער רמב”ם אליינס ברענגט דאס… ער זאגט אז… אריסטו [Aristotle] האט געברענגט א ראיה אויף קדמות עולם פון האמר [Homer]… מ-מ-מ-מ… קען עס ברענגען א ראיה רחל? נאכאן קען עס ברענגען א ראיה חילום. עס זאגט דאס אזא קדמה חומה…

אבער ווער עס ליינט אריסטו… עקשני, עס זעט אז ער האלט אין א ברענגערייעס פון האמר, נישט נאר פון האמר פון… שפריך ווערטער וואס מען נעמט זיין זאגן…

וואס הייסט עס איז געווען די זאך? עס מיינט נישט… זיי מוזן זאגן… וואס מיינט קיין מיין? זייגער… עס מיינט נישט… ס’איז, דאס איז נישט תלוי דשאלה נצית האמר ונשמיים… אוקיי?

ווען דער דשאלה משטעט, עס מעג זיין אין די ספרי אמורות, לאזט עס געגרעס די אלמאן. אבער ווי האט ער עס גענומען שוין?

הומרוס – רקע היסטורי

תלמיד: ווער?

מגיד שיעור: עס איז מיין אלטע מעשיות וואס איך האב געציילט אין דער סדר. איך ווייס נישט, איך האב נישט געקענט. דאס איז פאר מיינע צייטן. זייער לאנגע צייט צוריק. 800 לפני הספירה זאל מען גיין. זייער אלטע צייט. די צייט פון די ערשטע בית המקדש נאך.

תלמיד: ווי האט ער געלעבט?

מגיד שיעור: אין יואל פארן [ביוון הקדומה]. אין יואל פארן. ער האט געענטפערט א חכמה אין יואל פארן. ער גייט זייער אלט. ער איז זייער אלט. עס זענען דא וואס זאגן אז די מעשה איז פארציילט שוין קיין א פאר הונדערט יאר פאר אים. 1200 ביז צו בערך. איך האב געציילט עפענע פרובינען ווי ער האט שוין געמאכט.

תלמיד: און… וואס?

מגיד שיעור: זייער און זייער פריער. און בעל כפנים איז מסורה. עס איז באטיילט מעשיות דורכאויס אינגענמען און כדומה.

פילוסופים מצטטים מקורות עתיקים

אבער די אלע יווניש’ע ספרים, עווער, אפילו די גרעסטע חכם, אפילו אפלטון… אפילו וואס ער זאגט אז אפלטון האט געשריבן א ספר רעפובליק [Republic], ער האט געשריבן אז ווען ער גייט מאכן א מדינה אין זיין סיסטעם גייט מען טאר נישט לערנען האמר, ווייל עס איז פארשטאט די צופיל שטותים, און וואס לערנט אויס פאר די קינדער שלעכטע מידות און שלעכטע טעאלאגיע און אלע מיני נארישקייטן וועגן די געטער, וואס מ’טאר נישט גלייבן פאר גאט, אלע מיני זאכן.

אפילו ער האלט אין איין קוואט אין האמורימסט, בתור ראיה צו זיינע זאכן. אפילו די רעפובליקאן… א גרויסן, עס איז פארך דא און תורות, אסך תורות, פשט, אבער…

העיקרון: פילוסופיה מתחילה מהשפה והתרבות

הבעיה בגישה המוטעית

וואס איך וויל דא ארויסברענגען, עס קענסט אריינגיין אין א תושלת, און ווייל פארן גלייבט אז עס איז נישט. מה הין? אז מיט יעדע זאך וואס עס שטייט איז אמת און מה היה דער קימגרינג הייער? איך ווייס נישט, אבער עס איז נישט תלוי אין דעם. עס איז נישט תלוי אין דעם. קען זיין אז מען האט עס געגלייבט, קען זיין אז נישט. אבער עס איז נישט תלוי אין דעם.

העיקרון הנכון

ס’איז תלוי אין א פשוט’ע זאך. ווייל וואס איז די פשוט’ע זאך? אז פילאסאפיה – וואס מיינט טראכטן – עס זענען פיינצי ווארט – פראבירן צו פארשטיין בעסער. און פאר כשרות און אהבת און חכמה – פילאסאפיה – איז, פשוט הייבט זיך אלעמאל אויס וואס מ’טראכט זייער תפילה.

ס’קען נישט אנהייבן קיין פילאסאפיה, אן זאל מענטשן האבן א שפראך, דאס איז אז מענטשן זאלן מדבר, ער האט א שפראך, ער רעדט, ער האט שוין מיט געוויסע קאנצעפס, א מענטש וואס איז א מדבר וועט נישט צום מחנות, ער מיינט ער האט קאנצעפס, ער רעדט מיט א געוויסע מסוגים.

תפקיד הפילוסוף

די גאנצע זאך וואס דער פילאסאף קען טון, איז קלארער מאכן און בעסער מאכן דעם וואס ס’טאגט וואס דו האסט. אפ פאר איגן געוויסע ווייזן, ווייל דאס שטארקט נישט אינגאנצן, ווייל עס איז נאר אמת’ן א זייער קליינער וועג, וכו’.

הפנטזיה של חי בן יקטן

ווען א מענטש האט נישט קיין שמעון, א מענטש וואס איז נישט קיין מדבר, עווענטשויילט אויפגעוואקסן אין א וואלד ערגעץ, אזוי ווי עס איז דא זיין פאנטאזיע! די פאלימערס איז געווען חי בן יקטן [Hayy ibn Yaqzan]. זייער פעמיסע… עקספערימענט.

תלמיד: ניין, יא-יא, דער אראבישער פילאסאף האט געשריבן אזא ספר, עס איז געזאכט ווי דעסקרייבן ווערסט ווי א אינגל ווערט פארכאפט אויפן אינזל, און און אבן טפיל [Ibn Tufail] האט געשריבן…

מגיד שיעור: אבן טפיל איז געהייסן… ער האט געשריבן אז זיין ספר האט עס איבערגעטייטשט, די אידישע תלמידי פילאסאפן האבן זייער איבריג אויף די ספר, די צייטלעך אינגעלס אויפן אינזל דארט, צוויסלעך ווי אזוי צו דיסקאווען די ראבונו שלעולם, אבער די מעשה ארבעט זיך, די ריאליטי ארבעט זיך, די איז א שיינע פאנטאזיע וואס פילאסאפן האבן, דער ריאליטער, אפילו פון די אמת’דיגע פילאסאפן, ארבעט נישט אזוי.

המציאות: התפתחות מהשפה והתרבות

ס’ארבעט אז מען ווערט באשאפן, מען וואקסט אויף מיט פארשידענע אידעאס, אביסל אמת, אביסל נישט אמת. און די אידעאס זענען זאכיג, מאכט מען קלארער. און זיי אליינס ווערן פילאסאפיש.

דוגמאות למושגים פילוסופיים שמקורם בשפה הרגילה

חומר וצורה

אויבודעם די אלע פילאסאפישע ווערטער וואס וואס רופן טעקניקל ווערטער איז דא חומר וצורה למשל א קיינע מאושר וואס חומר וצורה איז. אבער אריגינעל דאס זענען ווערטער ביי אונז איז שוין דעם טעקניקל ווארט קיינער טוט אז ס’איז נישט נארמאל.

אבער אריגינעל חומר וצורה מיינען אויף יווניש – הילו איז חומר און צורה און מורפוס, און ס’מיינט פשוט’ע האלץ מיט בילדער. צורה מיט ממש ציון.

תלמיד: יא, צורה מיינט פשוט’ע עצירה.

מגיד שיעור: און חומר מיינט האלץ, אבער ס’איז נישט גודר, חומר מיינט ליין. נישט קיין גרויסע חילוק. די גאנצע חילוק… זיי זענען זייער אינטערעסאנט. און חומר, דאס שטייט נישט ממש אין די פסוק, אבער… חומר לבנים. חומר לבנים. די אידעע איז צו ניצן אויף די וועג…

תלמיד: וואס?

מגיד שיעור: א חומר אין די תורה מיינט נישט דאס. א חומר מיינט לעים [טיט]. אבער עס שטייט שויך נער בתי חומר. עס איז א פסוק וואס אין איוב שטייט אז איד מענטש זענען שוכני בתי חומר.

פירוש פילוסופי של “בתי חומר”

האבן זיי אריינגעלערנט אז עס מיינט אז דער נשמה ליגט אין א חומר. ווייל צו פשוט פשוט מיינט אז ער זאל וואוינען אין הייזער פון לעים. דו קענסט אויך א משלה, אבער עס איז לאוי דארף קיין משלה אויף דעהנערע קידוס. נישט טאמאס, עס איז אלצהאם. ס’איז נישט קיין א האלטעדיגע זאך. ס’איז ערליך.

תלמיד: יא, עס איז גערעכט.

מגיד שיעור: דער רמב”ם האט יא געזוכט א חתונה פאר דעם, און ער האט געטראפן א די לשון גולה. אזוי ווי גאל מיט קליעץ, וואס איז ענליך.

מסקנה: מושגים טכניים מתפתחים משפה רגילה

אייך ברענגען דארט ארויס אז אלע פילע די איינצי ווערטער זענען אריגינעלע נארמאלע ווערטער וואס זיי האבן צוביסלעך באקומען אזא… וואס איז מזרחיק באקומט עס א מער טעקנישע מינונג און דעמאלטס קען מען עס ניצן צו זאגן איך מיין נישט צורה אזוי דער רמב”ן אליינס זאגט ווען ס’שטייט נעשה אדם בצלמנו וכדמותנו הא צלם זאגט דער רמב”ן דו מיינסט אז צלם מיינט צורה וואס דער עולם רופט צורה ניין צלם.

דוגמה: המושג “צלם”

ניין, זיי וואלטן עפעס אריינקווערט און זאגן אז עס איז א תורה. אזוי זאגט ער. איך זאג נישט אז עס זאגט נישט אזוי, אבער איך מיין אז אמת’דיג, דאס איז א נארמאלע וועג. ווייל דער ווארט צלם איז דערנאנט א גוטער דוגמא.

צלם טייטש צורה, טייטש עפארים, יאנוא, ארצלמים, אזוי ווי. זאגט דער רמב”ם, טראכט אבער אריין… עס זען… עס זאגט עס… אפילו מען זאגט עצלים… עצלים פון עבודה זרה… וואס מיינט מען אין דעם?

צלם – לא החומר אלא הרעיון

מיינט דאס א שטיקל האלץ? קיינער מיינט נישט א שטיקל האלץ. מיינט די אידעא. אידעא וואס איז אריינגעפארעמט, אריינגעקריצט אין דעם… די שעפט… אבער א שעפט איז א משפט’דיגע זאך. א שעפט קענסטו נישט מפשר זיין. דו קענסט נישט זען, מען קען עס זען ביי ראיית זיכלות. דו קענסט עס טראכטן, דו קענסט עס פארשטיין, דו קענסט זייער אייגן פארשטיין.

חשיבות השפה בלימוד התורה: ברית הלשון והבנת המושגים

פרק ד: הדגמה מעשית של חומר וצורה

הסבר מוחשי למושגים פילוסופיים

המרצה:

ווען דיין אויגן קענסט נישט, ווען דיין דעמיון קענסט נישט, ווען דיין שכל קענסט דיך כסיינע… וויזן מיר, דו קענסט זייער גרינג פארשטיין. די זעלבע פיקטשער וואס איך האב געמאכט מיט ליין [line], האב איך געמאכט מיט האלץ. ס’איז די זעלבע פיקטשער. די זעלבע ארטיסט איז אנדערש. די זעלבע צורה פון די אנדערע חומר, יא?

סאו די זעהסט זייער גרינג. אבער די געזינג – אויב איילער’ן טוט דאס נישט דאס, ווייסט ער נישט – מען קען רעדן א גאנץ לעבן ווען חומר וצורה. קאמיר נישט געכאפט וואס איז עברי טייטש און מען רעדט נישט צום פטירה מיט די בהמה.

סא קומער, קוק אריין. א בענקל – וואס איז א בענקל? דאס איז א בענקל, און דאס איז א בענקל, אבער דער צווייטער איז אויך א בענקל. וואס איז דאס זעלבע פון זיי? די צורה. וואס איז אנדערש פון זיי? די חומר. יא.

זייער גוט. יעצט פארשטייסטו וואס איז די חומר פון די צורה. יעצט קען מען מדייק זיין טיפע רחבות. אבער אויב דו הייבסט שוין פון די בעסיג שפראך איז זייער שווער צו בכלל מיין ענישינג שוין מיין ענישינג.

פרק ה: חשיבות השפה בלימוד – “ברית הלשון”

העיקרון המרכזי: לימוד בשפת האם

המרצה:

וועגן דעם איז אבער זייער וויכטיג אז יעדער איינער זאל טהון די חכמים, די עומי, די פילאזאפיה, די עומי ואקציעס – ווי ווילסטו עס רופען נישט? פילאזאפיה? קבלה. וואס מ’טהון?

אין די שפראך וואס מ’איז אויפגעוואקסן און אדער אין די שפראך וואס מען עסטאהייליגט. די גרעסטע אויפגעוואקסן וואס עס קען נאר זיין, די תמוז און די שפראך, און די הייליגע תורה.

ווייל אויב דו טוסט דאס אויף יבניש [Japanese], דעמאלטס איז דאס א ווייטער מושג. אויב דו הייבט אן די לערנען חומש, און דער רבי זאגט, איך וויס מיט דיך, וואס איז דא א פשוט’ע טייטש פון די תלמידים כדי מ’הערן, איז דא אויפגעראכט א טיפע טייטש. טייטש, טראכט אריין וואס עס צעט.

הבעיה: אובדן המסורה

המרצה:

ווייל די מסורה איז נישט אזוי געשען. ווייל די מסורה, איז ווי דער רמב”ם האט געציילט אין פרק א’ א’, איז די מסורה וואס האט אויסגעלערנט די טיפערניש פון די תורה איז פארגעסן געווארן. אזוי איז דער רמב”ם.

און די מקובלים זאגן אז זיין געדינק איז נאך. די רמב”ם זאגט אז מען האט עס פארגעסן. מען האט געווען די גרויסע היסטאריע פון מאכלעוועריקייט צווישן רמב”ם און קבלה.

דער רמב”ם זאגט ניין, ער וואלט געמעגסט, נעג זאגט, נאר בער זאגט נישט. דער רמב”ם זאגט אז דער אמת תורה טאר איז נישט מקובל געווען, און ער זאגט מלכה קודש. מלכה קודש, יא.

הער זענט נישט צוגעקומען דערצו. יא, ער איז צוגעקומען צו, אזוי ווי דער ר’ שמואל [רבי שמואל אבן תיבון] האט געוואוסט. אזוי נישט אז ער האט געהאט א מסורת ביי זיין טאטע. ער האט אויסגעלערנט זאכן. אזוי זאך מען זענט מיט א מסור.

און וואס מיינט די מסורת פאר דא? דאס זאג איך, דער טרוי מינינג [true meaning]… די אנדערליין [underlying]… דער טרוי מינינג, די מופש’דיגע מינינג. געזאגט.

הבעיה: תרגום לשפה אחרת

המרצה:

יעצט, אבער דעס איז א גרויסע צרה. דעס וואס מ’האט פארגעסן, און יעצט ברענגט מען עס צוריק דורך א אנדערע שפראך. דעס וואס איז טאקע גורם, אז מען זאל נישט פארשטיין די תורה, און מען מיינט אז ס’איז פורים תורה.

און עס האבן אמבער זאגט טאקע צו ערונגען די תורה, מען זאגט אז דאס איז די ווארנג ווארט [wrong word], די ווארנג טיילטער [wrong translation]. דאס איז פשוט א שטאט. ממש מ’טוישט פשוט איינער און צווייטן.

די תורה איז אזעקטליק [exactly]. די תורה איז איז געגאנגען אין די ווארנג… מען מיינט אז מען דארף ארבעטן אסאך, און דער רבי האט אליינס געארבעט אסאך, און זיינע תלמידים האבן געארבעט נאך מער, אויף צו ווייזן, און די מקומים נאכאמער זאלן פשוט זיין מיט תלמידים, נאר מער נוסח’דיג אויף דאס צו טון, אויף צו ווייזן וויאזוי מען קען יא רעדן אויף אידיש – אידיש מיין איך אידיש.

פירוש “ברית מילה” כ”ברית הלשון”

המרצה:

און דאס הייסט, ווען דער גוי איז, למשל, אז דער גוי זאל דיך זאפי’ דערמאנען. קומט א איד, ער זאגט, איך וועל דיר זאגן וואס דיין. דער רבה זאגט, דיין הייסט קריוון [crown].

אה, יעצט פארשטיי איך זיי גוט. עס פרעגן א קשיא, אויסטאמ מיט דאזן אידן, נישט יענס.

תלמיד:

א גוטע שאלה.

המרצה:

אבער איך זאג דיר, יעצט פארשטייסטו די איידיע, אין די אידישע קאנטעקסט, פארשטייסט פון וואס מ’רעדט, און דאס מיינט אמת’דיג.

נישט קיין ברית מילה, אזוי שטייט אין די כיבוד, דארף נחמד זיין, וואס מיינט עס? פארשטייט זיך וואס עס מיינט? עס איז נאר ברית מילה, עס איז ברית הלשון.

תלמיד:

יא, עקזעקטליי [exactly].

המרצה:

ברית מילה מיינט סייווייטל [covenant], אזוי שטייט אין זייטן צוקרין סייווייט צורה, ברית, ברית הלשון.

ברית הלשון, דאס איז א פשוט’ע זאך. וואס הייסט א ברית הלשון? מען פארשטייט זיך.

תלמיד:

עקזעקטליך, איך מיט דו, איך האב מקורות געווען ברית.

המרצה:

ווייל דו האסט מקורות געווען ברית? ווען איך גיי זאגן איך, מיינט עס מי? ווען איך זאג דו, מיינט עס דו? ס’איז נישט קיין שטאקניש, ס’איז נישט קיין פאקט. ס’איז א ברית. ס’איז א העסקע [agreement]. ס’איז אפגעמיינט. עס זאל זיין אזוי. עס זאל זיין אז די ברית אונדערלייגט.

למעשה, איך האב מקורות געווען א ברית. ס’קען זיין אז ס’מיינט עפעס ענדערסטיג. אבער למעשה, ס’איז א אפמאך וואס מענטשן האבן געמאכט.

הסמל של ברית מילה

המרצה:

ווען דו ווערסט געבוירן אויף א אידישע אינגל, די ערשטע זאך שניידט מען דאך אפ דיין ערלה. דאס איז נאר א סימבאל. אבער דאס מיינט אז מ’הייבט אן צו רעדן אידיש.

יעצט האסטו א ברית מיט אלע אידן, אז זיי גייען זיך פארשטיין. און די מעשה איז, אז זיי פארשטיין זיך נישט אזוי גוט. אז דאס איז א פארקיימען א ברית. אבער דאס מאכט ליצנות.

תלמיד:

יא יא.

המרצה:

אויף אנדער. מחלוקת, עס איז געקומען בברית, שטייט שליחי דבוש להאם יחידי בבריתא. דו מיינסט אז ס’מיינט פארקערט, ס’מיינט די אנדערע וועג.

דו פארשטייסט? גוט. און א דקה, קענסט אויך פארשטיין, אבער איך דארף זיך חילוקן. און דארף זיך נאר פארעדן מיט א צווייטן, נישט נאר מיר רעדן מיט זיך אליינס.

תלמיד:

רייס [right], דו פארשטייסט? אליינס.

המרצה:

סאו…

בעיית לימוד תורה לגוי

המרצה:

און דערפאר א גוי וואס ער רעדט נישט די שפראך, קענסטו מען לערנען תורה? ס’גייט קיינמאל נישט מיינען ביי אים די זעלבע זאך שבת לך ווי ס’מיינט ביי דיך. ס’קען נישט.

אפי’ לערנען יא ווערן גירות אינדער שבת לך. אוקיי, אפשר נאך צען דורות… עפעשטלי, א גר נאך צען דורות, אפשר…

מען האט שוין נישט געקענט חוזר געמאכן פון גוים אין פראנט פון אים. וואס מיינט דאס? ווייל איך האב א חוזה פון א גוי? דו כאפסט נישט.

פארוואס טאר מען נישט חוזה מאכן פאר א…

תלמיד:

יא, ס’שטייט…

המרצה:

ווייל א גיור אין די…

תלמיד:

יא, ס’שטייט… די רשע ברענגט… מענטשן זאגן… יא, אפילו ביז צען דורות, לויסט די בעת יא אין די מובל קיין מיין.

המרצה:

וואס איז די פשטת? איך פרעג דיך, אויב מען זאל מיך קליינסטאלט, אדער מעג מען נישט חוזק מאכן קיין גוי – און דעמאלט זאל מען עס קיינמאל נישט טון, אפילו מען איז נישטא קיין גוי און זאל מיר קיין גירער, און זאל מען נישט חוזק מאכן פאר איינער.

אדער מעג מען – יא, וואס יענער פערסענל [personal] ווערט געשטעלט, איז עפעס א שוואכע מעשה.

הסבר העומק: משמעות שונה בשפות שונות

המרצה:

די טעה דערצו איז, ווען א איד מיינט א חוזה פון א גוי, מיינט ער נישט א גוי. עס האט גארנישט צו טון. יעדער גרופ דארף איינע חוזה קמאכטן. ס’מיינט נישט אז מיר זאלן יענעם פיין. ס’האט גארנישט צו טון. ס’מיינט צו זאגן…

ווען איך זאג פאר מיינע קינדער, אין א אידישע הויז טוט מען נישט אזוי. מען מיינט אז טאקע אין א גוי’איש הויז טוט מען יא אזוי? מען טוט דייטל יא אזוי. מען זאל נישט אזוי טון. דאס איז נישט קיין וועג.

פאר מיז א סימבאל אויף אונזער ברית א סימבאל פון א זאך וואס מ’טוט נישט איז א גוי שויז א גוי שויז די קינדער קומען נישט אין צייט מ’סאפער א אידישע אויסוי קען מען אויכעט נישט אבער מ’זאגט זיי אז אין א אידישע אויסוי מ’טוט נישט אזוי.

און א גוי שוין, עס נאכט פארקערט. איך ווייס, איך שטעל זיך פאר אז א גוי זאגט, אה, ביסט א איד? מייסט נישט. עס קען זיין אזוי. עס שטעפט מיך נישט. אויב ער טוט אין פלאנד [Poland] פאר מיך…

דעמאלטס, די קראסינג לענגוואדזשעס [crossing languages], דאס האט די סיין מינעדיג [same meaning]. טאר מען עס טאקע נישט טון. פאר דעם אויף יוטיוב, טאר מען עס נישט זאגן, למשל.

אבער… אבער דאס איז א פראוואלט [provoked]. איך האב געווען א געריכט. מען הייבט א טעם. אבער דעי כבוד אין ענגליש מיינט אז עס איז פאר איד, נישט פאר גוים.

תרגום לעומת הבנה פנימית

המרצה:

אדער מען קען טרענסלעגגען [translate]. זאג נישט אז מען קען נישט טרענסלעגגען. דארף דאך בארייטער ווי שופל לשון. טאג נאר, די איידיע איז פארוואס ס’מיינט נישט די זעלבע זאך. ער מיינט אז דאס איז זיכער.

ווייטער, פארוואלטס האבן שטיין תורה פאר גוים? ווייל א תורה שטייט א מיט תלדות קעגן גוים. ס’מיינט אבער נישט זיי. זיי כאפן נישט. ס’מייזן, ס’מיינט אונז.

ס’איז דא פארבאכונוג [condemnation] אין די גוי וואס שטייט אין די ספרים הקדושים. און פאר אונז מיינט עס אישת [something else].

תלמיד:

אז בעפלאכו [they cursed] אים?

המרצה:

ווייל און… דא איז אמת. עס איז אמת. מען שטייט אין די גדולים פון די ספרים אז agents…

די אמת איז אז ס’איז נישט געמאכט אז די גוי זאל עס ליינען. סאוי ס’מיינט נישט וואר א איימער וואלט געוואלט אז די גוי וואלט ליינען האט מען עס אים געזאגט. זאגט זיך אים נישט.

סאוי ס’מיינט עפעס פאר אונז. סאוי ס’מיינט טאקע אז… עס זאגט נישט אז מיר האלטן טאקע אז די גוים זענען זיך צדיקים. דאס איז אבער אינערליך. צווישן אונז…

ווייל אונז וויל זאגן איינעם וואס איז נישט צו די זאך זאגט מען הגא ביז לעז אויב איר צושטערט מען נישט אבער דארף זיך נישט אנגעפאנט פון מיר.

פרק ו: חזרה לנושא – “מעשים טובים” לעומת “מצוות”

חשיבות הלימוד בשפה הנכונה

המרצה:

איך וואלט אמאל צוריק צו די נושא. די דעם איז זייער וויכטיג צו אנהייבן און רעדן די אידישע שפראך. סאוו ווינט זייער וויכטיג און סאוו א גרויסע עבודה. סאוו ווערט אפילו סאוו אביסל ניהדיג וואויניג, סאווו אביסל אריינקראכן אין זייער אסאך קליינע פרטים צו זען.

א פאר פון די זאכן וואס איך האב אויסגעפירט, געזיכט מען שמשהויע איז, אז דאס איז טאקע פשט פון די פסוק, דאס איז טאקע פשט פון די מדרש, ס’איז נישט קיין דרש, ס’איז גלאר אדער מיינט דאס, און מ’קען דאס זייער גוט פארשטיין.

סאו דאס איז אלץ א הקדמה פארוואס אונז לערנען.

הדוגמה מרבי שמואל אבן תיבון

המרצה:

סאו איך האב געזאגט, למשל, צוריק צו אידן צו אונז האלטן, האבן געזאגט א ר’ שמואל אבן תיבון, בויען – אנשטאט צו איבערטייטשן א פעולת א תובע וואס דאס פעולת תובע איז טעכניקלי די קורעקט טרענסלעישן [correct translation] ווארט פאר ווארט – האט ער געשריבן א מעשה מיט א תובע.

וואס זאגט ער מיט דאס? ער זאגט מיט דאס ביז גיט אזא זאך ווי מעשה מיט תובע? האט קיין משהו געטראכט פון דעם אז מעשה מיט תובע מיינט נישט מצוות? האט ער געזאגט אז עס מיינט מצוות? עס מיינט נישט.

עס קען זיין אז מצוות זענען מעשים טובים. אבער מעשים טובים דער ווארט מעשים טובים מיינט נישט מצוות.

הבחנה בין “מעשים טובים” ל”מצוות”

המרצה:

דער רב אין ז מדות איז, דער חכם ווייסט ווי צו זאגן מצוות, דער משנ פערסענל [personal] וואלט געזאלט זאגן טון תורה אין מצוות, ווילט אז עס קען נאר טון תורה אין מצוות. עס פארשטאגט נישט, עושה עוסק בתורה ובמצוות, אדער עושה עוסק בתורה ובמעשה טובה.

זיי זאגן, איך האב נישט דא אפילו א גאנצע קאנט, אבער עס איז דא א סארט איד וואס עס עס עוסק נאר במעשה טובה, און בעיניו יעדער תורה, יא? דער… דער… פון די אלזינ’ע אידן.

תלמיד:

ניין, ס’האט נאך א אסאך פלעצער.

המרצה:

וואס הייסט, אויך מיר מעשן תורה, מען לערנט נישט אין זייער שעה וועטס. יא?

תלמיד:

וואס? דאס פארוואס רופט מען נעמען נישט קיין בעל תורה? וואס גייט דא פאר?

המרצה:

עס זענען נישט דא קיין שום ספק ווי ווער ס’טראכט אריין אין דעם. מען זעט, אז אונזער חכם טראכט מען פיקולייכט אזוי וועג ווי דער רמב”ם.

מענטשן זאגן אסאך, דער רמב”ם איז א ליטערסט [elitist], ער האט אן איידיע פון די חכמים. און המון עם, די חכמים זענען אסאך ערגערע איליטערסט [elitist] פון דאס. זיי האבן אן איידיע פון עס, עס הייסט עם הארץ.

הקבלה לרמב”ם: “עם הארץ” ו”דרך ארץ”

המרצה:

און דער רמב”ם זאגט, עם הארץ מענט נישט שלעכטע מענטשן. זיי האבן נישט קיין תעניס אויף זיי. עס מיינט סאך צווישן, מענטשן וואס לערנען. און דער אויסגעביש איז אייבערשטער עולם. המייארעט [the majority].

ומש איינע ומקרא ומושא ועלובד דרך ארץ. עס איז בדרך ארץ. דרך ארץ איז א זייער וויכטיגע זאך. ס’איז קודם לתורה. ס’קען זיין זייערע גרויסע ענינים. אבער ס’איז נישט די זעלבע זאך. ס’איז די אנדערע ווערטער.

ס’איז עקזעקטלי [exactly] וואס דער המער… איך מיין דאס איז עקזעקטלי! ס’איז נישט אפי’ אפגעריקט אין אסטראפע. כ’האב נישט קיין אנדערע וועגן צו מאם זיין. איך זאל מען זאגן וויכאנדן.

הקבלה להלכות דעות של הרמב”ם

המרצה:

וואס דער אלעמער רוקט תיקון הגוף, און די בולע דבורה פון פרק, תיידער ג’ פרק, לעבן מיט something, זיין זייער א וויכטיגער פרק, צו תיקון הגוף און תיקון הנפש, דרך ארץ איז טיישט תיקון הגוף.

און אנדערע ווערטער, אלעס וואס יעדער גוי וואס שטייט אים א יישוב ועולם, דאס איז דרך ארץ, דאס טוט א איד איין וואס דארף טון אים, ווייל נישט, ס’איז וויכטיג, דרך ארץ איז צוריק חיזוק, א וויכטיגע זאך. דאס הייסט די תורה דרך אגב, דרך ארץ.

משמעות המונח “דרך ארץ”

המרצה:

האבן מיר אמאל געטראכט וואס די טייטש איז דער ווארט דרך ארץ? וואס מיינט די וועג? די וועג איז די משל אמת. ווי זאגט מען דרך אויף יפאניש [Japanese]?

תלמיד:

Nature.

המרצה:

ווען? איז דאס פאר אנדערס? איך זאג דיך, ניין, עס איז נישט די זעלבע ווארט. Nature מיינט ארץ.

פרק ו: דרך ארץ, טבע ומושג ה”Nature”

דרך ארץ קדמה לתורה – הגדרת המושג

המרצה: דרך ארץ איז פארזאמט תורה, תיקון הגוף. אנדערע ווערטער, אלעס וואס איד גוי רכ[?] שטייט, דארף א ווי צוויסן א ש[?] affirm, דאס איז דרך ארץ. ס’איז וויכטיג אז דאס זייט אין תורה דרך הגב[?], דאס זייט זיין תורה.

ווארט, “Nature” מיינט נישט א וועג, און דרך מיינט נישט “Nature”. אבער דער זעלבער מושג, עקזעקטלי, דרך ארץ… וויאזוי זאגט דער גמרא דרך ארץ… וואס מיינט “Nature”? דרך ארץ…

תלמיד: אגען, דו מיינסט אז “Nature” איז א פאסאדגיע מיינסטער פון מחלוקת את[?]. ס’איז יא די טבע, ס’איז נישט די טבע, ס’איז עפעס א מושג.

המרצה: דו ווייסט וואס “all-nature” מיינט? מען “Nature” מיינט אז עס איז דא א וועג וואס די זאכן זענען. דיין צוואל[?]. דרך. כל הערות[?]. אז דאס שטייט… וויאזוי רופן עס די חכמים? ענליכע נשים[?]. וויאזוי רופן עס די חכמים? מנהגו של עולם. און נאך די שלום טייטש “Nature” וואס איז נישט… ס’איז עקזעקטלי די קאנסעפט.

איינער זאגט אז ס’שטייט נישט אין תורה א קאנסעפט “Nature”. ס’איז אמת, ס’שטייט נישט די ווארט… וויאזוי הייסטו די שבת[?] די חמץ[?] געשריבן א תשובה, אז ס’שטייט נישט די ווארט טבע אין תורה? מ’האט געפרעגט, ס’שטייט נישט אין חלק הנעתו[?] זאת שטייט מזוהב[?]. אבער, אבער, עס שטייט נישט אין חז”ל די ווארט טבע.

דוגמה מהמבול – “כי השחית כל בשר את דרכו”

עס זאגט דער חיים חיים[?], ר’ שמואל מדא[?], וואס שרייבט, אז ער האט אויסגעטראכט די ווארט טבע אין אראביש.

תלמיד: יא.

המרצה: אונז האבן ארגעגעצויגט[?], אז עס צעט[?] פון איר רעידעראייע[?] דאס אין אראביש, אנסט[?] licensed טבע. די מדי[?] וואס שרייבט, אז ער האט אויסגעטראכט די ווארט טבע?

תלמיד: פון אראביש?

המרצה: יא. יעצט איבער איז געסעקט[?] סת[?] scripted[?] ערעיט[?] אן גליצעטן[?] אין אראביש. אויף אראביש זאגט מען טבע.

אה, אבער ס’שטייט צו אויב די קאנסעפט טבע, ס’איז נישט אמת אז ס’שטייט נישט אן ווארט. איך האב צוביסלט[?] א מספר דורך די ווארט.

תלמיד: יא, שוואוילן[?].

המרצה: וואס?! וואס זאגסטו?!

תלמיד: זענען גוט. קישערס[?], קאלבאזע[?], דארקע[?], אלע ארץ.

המרצה: דאס מיינט, זיי דינען און נעשרול[?] טינגעס[?]. וואס מען האט נאר געהערט פון אז מען זאגט דאך פאר א נישט קינדע[?] זאך, אז עס איז נישט נעשרול[?]. דאס טעיסט[?] איז א פסוק. דאס מיינט צו נישט נעשה. ס’קומט נישט ארויס פאר קינדער, פון דעם קען מען נישט קיין וועגן, מען קען נישט פון דעם ממש קיין וועלט. ס’איז א גרויסע עבירה וואס איז, איך ווייס נישט… ס’איז א פשוט’ע זאך, נישט למעלה מדעת. דאס איז די הויפט זאך מיט…

מנהגו של עולם – הקבלה למושג Nature

וואס האט ער געוואלט זאגן? מנהגו של עולם, העצמאר[?] חז”ל. מנהגו של עולם… מנהגו של עולם… אויף זייער שפראך הייסט עס דרך ארץ אדער מנהגו של עולם אדער דרכה של עולם, אלע זעכעס[?] וואס האט נוסחאות אויף די ווארט “Nature”.

וואס מיינט די ווארט “Nature”? דאס איז שוין א לאטינישע ווארט. עס קומט פון די יוונ’ישע פוסקות[?], און פוסקות[?] מיינט רוקן זיך, תנועה. ווארשיינטער[?] זאגט מען קאלט תנועה אין שטאטיפער[?] של עולם, און עס מיינט “Nature”.

עניגערס[?]. אבער עס איז נישט אינטערעסאנט, ווייל פון דארט פלעגט מען טראכטן אזוי. מען זאגט די ווארט, און פון דעם איז געווארן דער מושג. עס קומט נאר זאגן די אנדערע ווארט, און עס איז געווארן אביסל אנדערש דער מושג. אבער עס איז די זעלבע מושג, ס’איז די זעלבע זאך. ס’איז זייער וויכטיג. זייער זעלבע זאך.

פרק ז: מעשים טובים – גוט, פרום און קלוג

מעשים טובים לעומת רצון השם

מעשים טובים, זיי זענען נאכאמאל טראכטן פון וואס א מענטש איז. זיי זאגן נישט וואס א מענטש דארף טון. רצון השם איז דורך אגב.

איך טשאלענדזש יעדע איד וואס איך קען טרענקן[?], וואס דארף ער טון אין די וועלט? רצון השם, האט מען געזאגט. איך טשאלענדזש איר צו טרעפן איין ספר וואס היינט 1900, דו זאגסט דאס. איינס מער, דאס איז פראבלי דאס. But איך מיין אפשר א ביסל פריער… ומי יעשה מהחשון ובאדם יעשה רצון ה’. צו טרעפט מיך איינער וואס זאגט דאס.

ווייל עס איז צו מיט ניצות[?] הייסט נישט רצון ה’. וואס איז די אנדערע ווארט. די ווארט איז זייער וויכטיג. איך טוה מיט וואס הייסט מעשים טובים הייסט שלמה סעודם[?].

דער רמב”ם וואלט קיינמאל זאגט אז א יוד דארף טון רצון השם, ווייל אין רמב”ם זאגט אז א מענטש דארף זיין אן אדם שלם. ער זאגט צומת[?], אז דער רבי וואס דער וויל, לעזט[?]. וואס מיינט דער רבי וואס דער וויל? לעזט[?], ער וויל נישט. עס איז א חילוק. אבער דער נוסח איז נישט קיין נוסח וואס ער וואלט געזאגט, עס מאכט א חילוק. ס’איז א אנדערע הבנה.

תלמיד: דו מיינסט אז עס איז א… אין אייניג קעיס[?], איך ווייס נישט.

המרצה: אבער דער רמב”ם זאגט קלאר, מעשים טובים. האט מען נישט צוטון מעשים טובים. מעשים טובים…

השוואה בין רמב”ם לרבינו יונה – גוט, פרום וקלוג

טאקע, וואס זאגט דער רמב”ם? א מענטש דארף טון צוויי זאכן, יא? א מענטש דארף זיין גוט און קלוג. רבינו יונה מלכים[?] זאגט אז א איד דארף זיין גוט און פרום און קלוג. דער רמב”ם זאגט אז ס’איז גענוג צו זיין גוט און קלוג. איך ווייס שוויסל[?] מיט די פרומקייט. ער האט נישט געהויבערט געווען פרומקייט.

תלמיד: ווי אזוי ווי ער זאגט? פרום?

המרצה: נאר וואלט[?]. גוט און פרום און קלוג.

תלמיד: גוט און פרום און קלוג איז די זעלבע זאך?

המרצה: ניין ניין ניין. פרום מיינט פרום. א ירא שמים, אזוי ווי זיי האבן געזאגט דארט. עס איז אזוי ווי געזאגט, דא א משתא[?] מיט די לאהבן[?] מיט עתות[?], נאר דא איינס. תהיה חכם ועלתיה תהיה. וואס איז ער אבער רבינו? ווייל דאס איז אבער, ס’איז דא אויך די זאכן וואס וועט נישט פארנעמען די זעלבע גוטע און פרומע און קלוג.

תלמיד: ניין. וואס מיינט פייס[?] איז א פיליגע זאך וואס… ערליך…

המרצה: כ’זאג וואס איר מיינט, אבער איך גיי גיין ווייטן נאך דעם. פרום מיינט אז מ’גיט פאר דער אייבערשטער וואס געקומט צו אים, פאר גאט. פאר ווארעווער יאר גאט איז. ס’איז בארי בעד[?]. ס’איז בעד אדער נאך…

גוט, זיי האבן זיך ווייערע[?] קלוג, ס’איז פאר מיר, איך ווייס דאס פארשטיין. און פרום, פייערסטע[?], טייטש, וואטעווער מענטש האט געזאגט. חובות הלבבות, קלאפע[?], מיט די ראדעלע[?] מלכה. חובות הלבבות, אדער איינער נעמט קיר[?] פון די אייבערשטע. וואטעווער, ס’איז אלעכט[?] דארט. עס איז דארך געוואוינט.

תלמיד: ניין, דאס זאגסטו שוין אז דו גייסט שוין אריין אין חקירות. איך זאג דיך נאך וואס עס מיינט.

המרצה: אוקיי, יעצט, און דאס מיינט פרומקייט, אדער נישט עקזעקטלי, איך זאג נישט וואס פייער[?] דו מיינסט.

בעל תורה לעומת בעל תאווה

און א קורצע דרמא[?] זאגט מען דארט אז דו מיינסט מצוות ומעשים טובים, און עס איז קלאר אין די חכמות, אבער דאס איז זיכער אז ווען די חכמים רעדן פון א בעל תורה, די בעל, איך מיין די בעל, וועגן קען מען דיר בעלן[?], ס’איז דא א בעל תאווה, תאווה אדער א בעל… נישט קיין בעל תאווה וועלכער א זאך האט געזוכט… אבער עס איז דא א בעל… א בעל תורה…

תלמיד: איך בין איר געוואוינען ביי א בעל תאווה.

המרצה: עס איז מיין ביי שפעטע, אה? די רמב”ם שטייט אז עס איז נאך די דעות. יא?

תלמיד: יא.

המרצה: אבער איך האב נישט געטראפן מיין חז”ל. דאס איז טאער[?] תאווה. עס שטייט בעלי אנדערע זאכן. און אנדערע מידות אפשר אויך, אבער נישט בעלי תורה.

תלמיד: אינטערעסאנט.

המרצה: אבער מיר דארפן נעמען דאס עקסטער[?]. און כ’פארמאגט[?], ס’איז דא בעלי תורה. וואס מיינט בעלי תורה? ס’מיינט, ער איז א זאך-טאט מענטש, רייט? איך שטעל מיט זייער מוכן מצוות און מלמד תורה, אסאך. אה, ס’איז א זאך-טאט מענטש, זייער אינטעלעקטואר, רייט? א ראש שלימה אין מסוכות[?].

דאס איז עקזעקטוו וואס דער רב זאגט דורך א אנדערע שפראך פון זיין חילוק. ער זאגט עקזעקטוו דאס, ווייל ער זאל זיך טון בעלי מעשים, ווען ער זאל זיך טון מעשים – ווען דער רב איז פארעמפערט[?] די קשר פון די בריתים[?], וואס ער האט גענערט[?] לעצטער וועלט.

פרק ח: תיקון טעות – פעולות לעומת מעשים

מעשים טובים ופעולות – תרגום נכון

יעצט, דאס איז וועגן מעשים טובים און וועגן פעולות, וואס ר’ שמואל אבן תיבון האט גע’טייטש’ט ריכטיג. נישט ריכטיג אין מדהיג’דיגע[?] טרענסלעישן, אבער ריכטיג אין די קאלטראטע[?] טרענסלעישן האט ער זייער גוט געמאכט.

יעצט, איך וויל דיר פאראויס זאגן זייער אן אינטערעסאנטע זאך. נעקסטע ליין, מען קען רעדן דורך נאך א שיעור וועגן פעולות ווערס מעשים קומט אן קיין כח. נעקסטע ליין איז, און עס שטייט שוין אין מיין ערע[?], און די נעקסטע שיעור וואס שטייט נאך שוין אין די ערע[?], איז לתקן טעות.

לעצטע וואך האבן מיר געזאגט אז א זאך איז א שקר זי’ חיזוק[?], און דארף מען טאקע זיין. דער רבי זאגט אז דאכנט[?] וואס זענען די מעשים טובים היום המעשים… עס שטייט אזוי… אלמעתדלה… איז עס מנהיג דארט? אלמעתדלה בין טרפין… איך קען נישט ליינען די קידוסעס[?], איך ווייס ווי מען זאגט אויף אראביש, אבער ער זאגט…

הבעיה בתרגום “אלמעתדלה”

פאר מעשה אונז האבן אונז געטייטשווען[?] אין געסטאלן[?] וואס שטייט א פעולה איז א שבות[?], אוקיי פעולת איז וואס שטייט א שבות[?] וואס די ווארט און איך האב געזאגט אז איך מיין אז עס טייטש “equal” אויף ענגליש… אונז האבן גערעדט וואס מיינט “equal”… “equal” איז א לשון את וואס מ’מיינט די זעלבע זאך. “equal” זייט עס קען זיין מער אזוי ווי עס קען זיין ווייניגער…

און דאס, אויב breath[?] איך האב געלערנט פשט, און לויט דעם האט מען עס פארשטאנען – דאס איז טאקע די ווארט וואס אריסטו נוצן… און מיר האבן בגלה געווען היינט אז עס איז צו שטות’ן.

תלמיד: וואס הייסט צו שטות’ן?

המרצה: אזוי, אונז האבן געלערנט אז ס’איז נישט שטות’ן אז ס’מיינט דעי קאנצערט[?]. אז די שטות’ן מיט די טייטש איז נישט ריכטיג. ס’הייסט, ס’איז נישט אמת אז די ווארט אלמעתדלה מיינט שבות[?]. ס’פלענט[?] נישט אמת. ס’הייסט, ס’פלענט[?] נישט אמת, און ס’איז קלאר נישט ריכטיג.

פארוואס זאג איך אזוי קלאר? נישט ריכטיג. הגה”ה ר’ שמואל אבן תיבון האט אזוי גע’טייטש’ט, און אויך ר’ יהודה אלחריזי האט אזוי גע’טייטש’ט, און ער ברענגט א פאראי’ פון די רמב”ם, ער האט אזוי גע’טייטש’ט, עס איז א טעות און א ראי’ לדעתי. און עס איז נישט ריכטיג.

שיטת המחקר – השוואה למקורות

פארוואס איז עס נישט ריכטיג? קודם, איך האב געבעטן זאגן די היסטאריע. האסטו געזעהן פארוואס איך זאג אזוי? די היסטאריע איז אזכאזוי… אונז האבן געלערנט אז די אלע רמב”ם האבן עס איבערגעטייטשט ווארט פאר ווארט, כמעט ווארט פאר ווארט.

און קענען זען דא… ווי איז עס… אין די paper, אויב הייסט ארויף דא גענוג… אין די paper קענסטו זען אז איך האב געברענגט די רמב”ם’ס מקור פון אראביש פירקי מדינה [פרקי המדינה של אל-פאראבי]. און דא קענסטו זען ווארט פאר ווארט אויף אראביש, אויף ענגליש פון אראביש, און אויף transliterated אראביש. זיי וועלן עס קענען ליינען, ווייל איך קען דאס גוט ליינען – אראביש אותיות.

שימוש ב-AI למחקר

און די אלע ארבעט האט ער געמאכט פאר אונז א צדיק וואס הייסט Artificial Intelligence, אבער ער האט שוין אויסגעטראכט, און איך האב אים געבעטן פשוט איבערכאפט און איך האב אים געברענגט די מקור, היינט קען מען זייער גרינג אלעס טרעפן, און ער האט געברענגט די אראבישע מקור פון אל-פאראבי.

און דער רמב”ם… קענסטו זען? דער רמב”ם פשוט טייטשט איבער אויף אידישע [=עברית] אותיות, אראביש – עקזעקטלי וואס ער זאגט – כבוד[?] ווארט פאר ווארט, און אפאר ווערטער וואס זענען אנדערש. איך האב געדאנקט און עס זענען ווערטער וואס זענען אנדערש. ער האט געדאהן א הסבר, אדער א הערה אין דעם פעידזש.

תלמיד: אויך עטער[?] יא?

המרצה: ניין. ער האט אנגעהויבן, און איך האב עס געפיקסט. איך האב עס בחברותא געשריבן מיט אים.

תלמיד: ניין, איך האב עס געטשעקט.

המרצה: נישט חומך[?] אויף אים גארנישט, נאר אויף די טרענסלעישן, וואס איך האב געטשעקט אז עס איז מער ווייניגער ריכטיג.

הממצא – הרמב”ם מעתיק מאל-פאראבי

יעצט, וואס האב איך געטראפן דא? די ווארט וואס דער רב שרייבט איז עקזעקטליכע[?], סאו דעם לעומס[?] האט מען עקזעקטליכע איבערגעשריבן אויף אראבישע אותיות, עס איז דער גאנצער חילוק. איז נישט קיין שושם[?] חילוק אין די ווערטער.

אבער עס דארף מען וויסן ווייטער, דאס האב איך שוין נישט געברענגט, איך האב נישט געהאט קיין צייט צו רעדן מיט איר [=AI] אס איז שיינע עלטס פינפיל[?]. אבער, ווי האט עס דאך דער רבי גענומען? ווי האט ער גענומען די תורות? דאס האט ער איינס גענומען. ער האט געזאגט, ער האט זיך גערומען פון די קדמונה פון תל אדם אין אריסטו. פון אריסטו.

עס גייט מען זוכן אין אריסטו ווי האט ער עס גענומען. אבער אריסטו האט געשריבן א גריכיש, און איך קען עס לערנען אויף ענגליש. דאס גייט דאך נישט ארויסקומען מיט דעם. ווייל ברוך השם, עס איז דא איז ווייסן ווערט עס גענומען פון פארוואס ווייל ווידער רבים האבן געלענט אריסטו, דער רב האט אויך נישט געקענט קיין גריכיש.

אישק בן חונין – המתרגם מיוונית לערבית

נאר וואס, עס איז געווען א גוי, ער האט געהייסן אישק בן… סאמטינג… כנען משה כזה[?]. און ער איז געווען א זייער פרימערס[?] טרענסלעיטער פון אריסטו באלעארביש. עס איז פאר א פאר יאר פאר דער רמב”ם האט געווען געווען. דער רמב”ם אין די בריוו צו שפילה בן טיווואוין[?] ברענגט

[הטקסט נפסק כאן באמצע המשפט]

דרך האמצע והשורש ע.ד.ל – חקירה פילולוגית ברמב”ם

פרק ו: מקור המונח “מעתדלה” – בירור לשוני והשוואת מקורות

מקור המונח בתרגום אריסטו לערבית

ווייל ברוך השם ער איז דא, איז דעסטוועגן ווערט עס גענומען פון פארוואס? ווייל ווידער רמב”ם האבן געלערנט אריסטו. רמב”ם האט אויך נישט געקענט קיין גריכיש. נאר וואס? עס איז געווען א גוי געהייסן אישק [Ishaq ibn Hunayn] – אישק אבן חונין סאמטינג, און ער איז געווען אזא פרומער טראנסלעיטער פון אריסטו אויף ערביש. עס איז פון א פאר יאר פאר דער רמב”ם האט געווען. אזוי ווי איך ווייס, מען קען לערנען היינט צום די כאפן, איך ווייס. איך געפארן אין אינטערנעט.

אניווייס, אונז האבן דעם מענטש’ס טראנסלעישן אויף ערביש, וואס דו האסט געדרוקט א פאר מאל, שוין מיט קארעס טרעפן אינעם אינטערנעט, ס’איז אלץ דא. און מ’קען קוקן וויאזוי ער איז א טראנסלעיט אדער די לשון פון אריסטו וואס ער זאגט אז מ’דארף גיין בדרך די אילוי סם מ’הא די איקוועל און די מלמצא. זיי וועלן זען אז די ווארטהעלע… אין אריסטו, איז דא ביידע די שונא.

שתי המילים באריסטו: שווה וממוצע

דאס הייסט אזוי ווי איך האב עס געלערנט, ווייל איך האב עס געלערנט פון אריסטו, אזוי שטייט דארט. אז אריסטו הייבט אן צום מסביר זיין אז עס איז דא… אין יעדע זאך זיי זאגט מען אז מען קען צוטיילן דעם עסטן – anything that’s divisible and continuous מען קען האלטן איינס צוטיילן. איז דא מער, ווייניגער און גלייך.

אויף דעם שטייט די ווארט – און איך טענק נישט אויף די יווניש’ע ווארט – אויף ענגליש שרייט מען עס איז equal, אז דער שטייט ווייסט וואס עס מיינט. און אויף ערביש שטייט שווה – מה שווה הוא. עס איז א פידעלע של קודש – שווה. די זעלבע שורש. שווה טייטש גלייך. דאס איז אמת – שווה טייטש גלייך.

נאכדעם אבער זאגט ער – וואס דעי איז נאך נאר דער ערשטער הגדול – וואס דער שובע איז דער וואס איז ממוצע אויף ערביש – סארי אויף יווניש איז עס, אויב איך דענק נישט – ממוצע אפשר מעסטאט – אינצווישן צוויי קיצוות’ן. וויאזוי טיילט מען די ווארט ממוצע? דאס איז די ווארט וואס דער רב מ’האלט אינאיינברענגען.

דא, ס’איז אויף ערביש – מוטאוועסט השקר זעט… דא שטייט מטהוסטא, דאך איז דער נאך פונעם עובדים אין קידוש. דאס איז תשמר מוצאי אויף ערביש, אינצווישן, אינצווישן. הער אויס, הער אויס. ממוצאי איז תשמר מוצאי. מטהוסטא, מטהועסט, איז מטהועסט אזעלכע דלות ראשונות, דאס איז תשמר מוצאי אויף ערביש, און דעיס איז אויך ריכטיג translated געפונדן.

דאס איז אלעמאל – ווען זיי רעדן פון דרך אמוצע, דאס שטייט דאס ווארט אויף ערביש. אין די גאנצער ספר – איך האב געטראקסט דא אין די ווארקייל גלאסערי – מיר קענען זען יעדע ווארט וואס האבן געמאכט זייער גוט פאר ווער ס’זוכט אזעלכע זאכן, ווי ס’שטייט יעדע שורש אין די ספר, יעדע ווארט, און ס’שטייט אז דאס וואס ער טראנסלעט אלעמאל וואס דאס הייסט ממוצע אויף יווניש, טראנסלעט ער מיט דעם שורש. עס איז זייער גוט.

המילה השלישית ברמב”ם: מעתדלה

אויב אזוי, איז זייער גוט. האב אן צוויי ווערטער, איינס איז ממוצע, און איינס איז שווה. אזוי האב איך טאקע גוט לערנט. אבער אין די רמב”ם שטייט א אנדערע ווארט אזא ערביש. נישט אין די רמב”ם. נאכנעם אין די פאמיליאר ערביש שטייט א דריטע ווארט – מעתדלה. ער זאגט אותך די מעתדלה היא מיד. כולה א גאנצער אינטערעסטע ווארט טוט נישט טייטש, און מ’המצא דעם ווארט.

אפשר איז עס יא טייטש, אבער ס’איז נישט טייטש שווה. זיכער נישט. ס’איז נישט טייטש שווה בכלל נישט. מען קען עס מאכן מיט א עדש, מען קען קוועטשן, און מיט א קוועטש קען מען עס מאכן טייטש. אבער נישט היינט דעיאס, ס’איז טייטש עפעס אנדערש.

אה, וואס איז עס טייטש? זייער אינטערעסאנט, און די טראנסלעישאן פון אריסטו, רבי, ס’טייט נישט קיין איינמאל דעם שורש. ס’סטייט נישט. איך האב געטשעקט, ס’סטייט נישט. ס’איז נישט קיין ווארט וואס קומט פון די טשערנאטיסטישע א נייע ווארט. פון וואו קומט עס? א גוטע שאלה.

איך האב דעם מחלוקת מיט די טשעט – איך ווייס נישט צו אייער אייג פון קאפ אריין – עובד היינט, אז ס’קומט פון ערגעץ. איך האב געטשעקט, ס’איז נישט קלאר. עס קען זיין אז יא, קען זיין אז נישט. אבער איך ווייס יא צוויי זאכן וועגן די ווארט. און איך ווייס פון די רמב”ם, אוקיי?

שיטת הלימוד: מרס”ג לרמב”ם

איך האב געזאגט לעצטע וואך, איך ווייס נישט. איך לערן אזוי ווי די ראשי. ער לערנט ארמיש פון תרגום אונקלוס, און צוריק געטראנסלעטעד. אזוי קען איך פעסער פארשטיין ווען איך קען לערנען די שפראך וואס דער רמב”ם לערנט.

קוקט אין די הייליגע ספר פון וויאזוי לערנט מען ערביש, האט מען געזעהן פון די טראנסלעישן, נא, פון תרגום רב סעדיה גאון על התורה, זעט מען ווי עס שטייט אין תורה די ווארט צדק טייטש אז ס’איז מיט דעם שורש. צדק צדק תרדוף, אדלה אדלה אדלה. רבי ער טייטש עס נישט צוויי מאל, ער האט א וועג וואס ער איז נישט גורס, די סארט פון די זכות.

א צדיק אלעמאל טייטשט אדל. אלעמאל. זענען צדיק גאר. און דאס איז אמת. אין ערביש… איך האב עס נישט אויסגעטראפן. ערביש, די שורש, מיינט צדקות. אויף ענגליש, צדקות, טייטש, justice. אבער justice האט אויך אויף יווניש און אויך אויף ענגליש א ברייטערע פארנומען, אזוי ווי מען זאגט צדיק – a just man. עס מיינט נישט דארט נאר עוסק און מדרש, א צדיק צאל. צו מיינט עס איז ריכטיג. דו קענסט פארשטיין. Justice – דאס איז א טייטש דעי שורש, א טייטש צודק.

רמב”ם מורה נבוכים חלק ב’ פרק ל”ט

יעצט וואס איז זייער אינטערעסאנט, איז אז דער רמב”ם – און באלד איך האב דיך געזאגט א שטיקל רמב”ם, איך האב אים געברענגט אין די מונע וועלכן מ’זאל עס קענען זיין – א דבר פלא, ממש א דבר פלא, און אלפי רבי אפארענטלי ניצט דאס ווארט אויכעט פאר דער וואס פירט זיך בדרך המצוות. אייניג פשט.

שטייט איין מינוט האט ער געקענט דערווייזן א שטיקל רמב”ם און עס איז געווען א דבר פיל קוק ווען עס איז דא א שטיקל רמב”ם וואו וואו איז עס אהם איך ווייס ווי ס’איז חלק ב’ פרק ל”ט אוקיי זייער א וויכטיגער פרק וואס האט צוטון מיט דרך אמוצע.

עס שטייט אזוי, איך האב אויך געדארפט ברענגען עס נישט פון אינעווייניג, באט נישט אן אנדערעמאל. עס שטייט אזוי, ער רעדט וועגן דעם… עס ביסט פון אינעווייניג. יא, אבל די איירער… ביז ער וואלט גלייבן אין גמי, איך פאר נישט גלייבן קייניש. און עס איז געהער אויס.

הקשר: מעלת משה רבינו ותורתו

דער רמב”ם זאגט דארט אזוי… ער רעדט וועגן דער מעלה פון רבי יוסף משה – דאס איז א פרק קיין רבי יואל. ער רעדט, פארוואס נאר משה רבינו האט געקענט מאכן א תורה, איז נישט פאר אים, און נישט נאכדעם איז געווען א נביא וואס האט געמאכט א תורה. דאס איז די נושא פון דעם פלג.

און ער איז ווייזנער, פארוואס? קודם ברענגט א רייסל, א פילע ידות חכמנא, אברהם אבינו, יצחק אבינו, יעקב אבינו. עס נישט מאכט קיין תורה. נאכדעם זאגט ער, אז אויך נאכדעם איז נישט געקיילט פון קיין נייע תורה.

הפסוק “לא בשמים היא”

וכן נאמר, כן יאונתם. דאס איז וואס שטייט לא בשמים היא. יא, דער רב ברענגט די טייטש, לא בשמים היא. אייזער כדי אז לא בשמים, ס’איז שוין מער נישט דארט. מען האט שוין אלעס אויסגעגאסן. ס’איז שוין אלעס דא? די מיינע קען נישט זיין קיין אייו, פאר ס’איז נישט דא פון ווי ס’איז געקומען. כאפסט? דער אייבערשטער איז שוין אויסגעגעבן.

כאפסט, איך האב נישט קיינמאל געפרעכט אז לא בשמים איז דארט. לא בשמים – איז טייטש? יא, מען קען עס. איך האב געמיינט אז עס איז נישט דארט, עס איז דא. ווייל עס איז מער נישט דא. דער אייבערשטער האט געהאט א תורה. עס איז used up. מער נישט דא. דאס איז די מציאות. דאס איז the truth. אוקיי.

העיקרון: שלמות מוחלטת אינה ניתנת לשיפור

כי הדבר השלים בתכלית השלימות האפשרי במינו, א זאך וואס איז די שפיץ שלימות וואס קען זיין פאר דעס סארט זאך, אי אפשר שימצא, צו עס איז לא במינו אלא חסר מן השלימות ההוא. מ’קען נישט ווערן בעסער ווי דער חורבן מיין. מ’קען זיין אין בתי ספרות, ובחסרו במעזיג השווה אשרי תכלית שבעה המאונה ההוא. כי כל מעזיג יוצא מן השווה ההוא בוחר שרן התחספות.

דאס איז די ווארט שווה פיר מאל. גלייך… אנדערע ווערטער… דער גלייכער וועג, מע קען נישט זיין בעסער פון דעם.

הסבר הקשר לדרך האמצע

דאס וואס געזיינט עס ביי דיר וואס אונז האבן דעם מסביר אין איין שודר, ווייל די כלל גוט איז די דרך האמצע. פארווייל די דרך האמצע איז נישט ווייל דו קענסט צו זיין בעסער… בעסערע… קענסט צולייגן וואס וועט ווערן ערגער, נישט בעסער. עס לערנען נער, עס זענען מער פרעהם, מעסטו זיין א ערגערער מענטש, נישט א בעסערער מענטש. ווייל דעם איז לויט תוספה דער תגריר, רייט?

און ער זאגט – זיי, ער, עס הערט אויס, יעצט, ער זאגט אזוי, איך וויל דיך ווייזן היינט – כי ראוים, אזוי איז די תורה – דאס איז די פשט פון דעם תורה – כי משה איז באר משבוע – פון די שווה, פון די גלייכקייט פון די תורה – דאס הייסט, נתבה, ווי איז נתבה געווארן – באלד דער זאגט, ער גייט, דו פארשטייסט – ווייל דו לערנסט די תורה, כאפסטו נישט, אז ס’איז אזא אזא גוטע מיטל מעסקה, ווי געסט לענטער כתמוץ, עס פארשטייט אזוי, זאגט ער אין די ענדע פון די פרק, אבער זוכט אים, זאגט ער אזוי, קוים ברענגט ער אויף די ים פסוק.

הפסוק “חוקים ומשפטים צדיקים” – המפתח להבנה

ואומר, אזוי ווי עס שטייט אין פסוק, חוקים ומשפטים צדיקים, ס’שטייט אים, יגאל גדול השלוחים פון משפטים צדיקים, וכבר יודעת, דו ווייסט שוין, וויאזוי ווייסטו, שאין צדיקים שווים – דאס וועט מען טון מיט די טראנסלעישן – צדיקים וואס טייט שווים – יעצט, דא שטייט נישט דאך שווים אין די בגינט, ס’שטייט נישט שווים אין די מקום.

יא, עקזעקט. ס’שטייט שאין צדיקים – מרת עדילה. און וויאזוי ווייסטו דאס? איך האב געקאלט ר’ זאב אלדאן און געשעקט א מעסעדזש און ער האט געזאגט אז אוודאי ווייסטו ווייל דו ביסט געגאנגען אין חדר און דו האסט געלערנט ר’ סעדיה גאון’ס תפסיר און דארט שטייט אזוי די חוקים ומשפטים צדיקים דעם שורש… און יעצט…

הבנת המונח “צדיקים” כ”מאוזנים”

אבער איך מיין אז ער איז נאך נישט געגאנגען אינטערעסאנט, ווייל ער האט זיך אנגענומען אז די מילה האט ער פארשטארן אזוי, אז אויף ערביש, די שורש מיינט צדיקים, צדיק, עס מיינט אויך צוויי אימעגליך אינדערמיטן, עפעס אזא סארט זאך, וואס איז א בעלענס, אפשר בעלענס איז א בעסערע ווארט, ממילא פארשטייסט אויב דו האסט געלערנט אזוי טייערשט נחדר, פארשטייסט אליינס ווען די תורה איז די חוקים ומשפטים צדיקים, וואס הייסט די תורה איז א צדיק? די תורה איז א צדיק, וואס מיינט די תורה איז א חוקים ומשפטים צדיקים?

justice איז די טייערש, אבער וואס מיינט די? ער זאגט אז די צדיקים מיינט נישט דאס, צדיקים מיינט דא נישט דא justice.

הבחנה בין שני מושגים: צדק ו-justice

דער רמב”ם, ווען ער רעדט די דעפיניש פון צדיק, און ער טארט justice, זאגט ער אן אנדערע ווארט. עס איז דא אן אנדערע ווארט פאר justice אויף ערביש. דער רמב”ם נוצט פון אים ווילען אמת’ע גערעדע וועגן justice, נישט דעם ווארט.

און אין די פאראייניגטע וואכן חדר גימל, פרק, און יום ביי, איז די גוטע דעפיניש פון justice. justice איז געגעבן פון יעדער איינער וואס קומט צו חיים. ער זאגט נישט justice מיינט גלייכקייט. ס’איז נישט ריכטיג דאס וואס איך האב געמיינט אין ערדכי חורים מסכים געווען, אז די ריזן פארוואס עס קאנעקט זיך די זאכן, איז ווייל justice מיינט דאס, ס’מיינט נישט דאס.

די מדה פון justice, בפני עצמות, איז א מדה פון בפני עצמות, ס’מיינט נישט דאס, ס’איז אן אנדער ווארט, טרעקט נישט די ווארט, די אנדערע ווארט איז אן אנדערע זאך. נאר וואס גייט דא פארען, אז אן אנדערע זאך. א גאנצע אנדערע זאך.

אפשרות קשר למושג הבריאות

און ס’וועקט נאך אז אפשר עפילו א חידוש, אז דער ווייסט נישט און דארפסט טשעקן אויב ס’איז ריכטיג. עס זעהט אויס אז ס’האט צוטון מיט דעם וואס ס’קען זיין אז מען פלעגט נוצן די ווארט אוכעט, און דאס קומט פון פליטא שוין אוכעט אביסל, פון די נושא פון געזונטהייט. ווייל אונז האבן געלערנט אז חולי הנפש איז אזוי ווי א חולה, און בריאות הנפש איז א געזונטהייט. יעצט, אונז האבן געלערנט… און זיי האבן נישט געלערנט. דעיסטע רומאן האט דאס געלערנט.

פרק ז: השערה חדשה על מקור המונח “מעתדלה” – קשר לפלאטו ולתורת הבריאות

השערה על מקור המונח מפלאטו

ס’זעט אויס אזוי האט מען געטענה’ט, איך ווייס נישט אז מען דארף טשעקן אויב ס’איז ריכטיג. ס’זעט אויס אז ס’האט צו טאָן מיט דעם וואָס ס’קען זיין אז מען פלעגט נוצן די ווארט אויכעט, און דאָס קומט פון פלאטו. שוין אויכעט א ביסל פון די נושא פון געזונטהייט.

תורת הבריאות כמשל למידות – הרחבה

חולי הנפש ובריאות הנפש

ווייל אונז האָבן געלערנט אז חולי הנפש איז אזוי ווי א חולה, און בריאות הנפש איז א געזונטע. אונז האָבן נישט געלערנט דאָס, דער רמב”ם האָט עס נישט געזאָגט, אבער אלפי ראבי האָט עס געזאָגט אין זיין ספר א מינוט פריער. ס’ווערט אויך אז דער רמב”ם גייט מיט די וועג.

עיקרון המחלה והבריאות

אז וועגן דעם די זעלבע וועג, אזוי ווי א חולה – וואָס טייטש א חולה – האָט מסביר געווען דער חכמי הקדמונים, אז א מענטש האָט פארשידענע יסודות, פארשידענע ליחות, פארשידענע פארטס פון דער מענטש. און א חולה איז ווען ער איז צעקריגט מיט זיך אליינס.

מחלוקת – ווי אזוי האָט ער שוין געזאָגט אמפדוקלס [Empedocles – פילוסוף יווני קדמון], עס גייט פון אים, איינער פון די חכמים. ווייל אויך ר’ נחמן ברסלבר אלי פראווינס [כנראה: אליפז פרובינס, מתרגם ספרי ר’ נחמן מברסלב לצרפתית]: די וועלט קומט פון מחלוקת. די מענטש האָט פארשידענע כוחות אין זיין גוף, און אז זיי ארבעט נישט אין הרמוניה, זיי ארבעט נישט צוזאמען, איינער איז די פיר נישט דערמיט – גייט רעפענען פון די גוף ממש.

המושג “מזיגה”

מידות איז א משל פון דעם. ער זאָגט שמיידט נישט – איך ווייס נישט ווער עס איז א משך וואָס עס מיינט יענס. אבער מזוג מיינט אויסגעמישט, אזוי ווי מ’זאָגט דאָס יינען [יין]. אז זיי זענען גוט אויסגעמישט מיט די ריכטיגע בעלאנס – נישט צופיל וואסער, נישט צופיל וויין. דאָס הייסט אז ער האָט א גוטע מזוג, א גוטע מיזיג, א גוטע מישאכט. זיי ארבעטן גוט. עס איז מידי געזאָגט.

פון וויילן העברים האָבן שטארק דערזאָגט: די מעלות האָבן פונקט אזוי ווי די בריאות הגוף ארבעט אזוי. זעלבסט, אזא בריאות הנפש ארבעט אזוי. אזוי ווי מען מוז – אלעס ארבעט צוזאמען ריכטיג בעלאנס, נישט דער רויטער ס’הייטי [כנראה: הדם האדום], די ווייסע איז צו ווייס. עס איז שלום, דאָס איז שלום. דאָס איז דעמאלטס זענען מענטשן געזונט. די זעלבע זאך איז דעמאלטס זענען מענטשן מידות זענען געזונט, ווייל ער פירט איך יעדע איינס לויט וויפיל ס’איז דארט.

הכוזרי ורפובליקה של פלאטו – השוואה מפתיעה

החסיד כמושל בנפשו

די אנדערע אפעקט פון דעם האָט דער חסיד’ער [הכוזרי] געזאָגט אין סטעטערס [כנראה: statements], ווי עס איז ממש ווארט פאר ווארט פון פלאטו אויף די רעפובליק, אז א צדיק איז א גוטער פירער פון א לאנד.

למשל, דו גייסט אין די כוזרי ווי א מאמר ג’ האָט די חסיד דער גודא [כנראה: the good one]. דער מלך האָט געפרעגט פאר די חבר, פארציילט דיר, וואָס איז דער ענקער חסיד? וואָס איז דער ענקער אידעאל מענטש?

ער הייבט אָן צו פארציילן אז דער מלך האָט געהאט פארשידענע סאלדאטן, יעדער איינער האָט אים געלייגט אויף זיין פלאץ. און אין סוף די לאנגע משל, רעגט ער אים: וואָס ער האָט געפרעגט וועגן א חסיד, נישט וועגן א משל.

תורה כדרך האמצע – ביקורת על הפרישות

די פראקט איז מטה גלע און מעטער דעהאל [כנראה: the fact is clear and matter of course] – תורה הייסט נישט וואָס זאל ווערן א מנזר, תורה הייסט וואָס זאל גיין א מדבר. מען געבן תורה אין מדבר, וואָס הייסט וואָס זאל גיין א מדבר? ס’הייסט לער א חתם [כנראה: teach a lesson] וואָס א נארמאלער מענטשלער זאל וועבן אין דעם ס’וועלט מען ווערט. סאו [so] זייט זייער שטארק די זאך.

הצדיק כמנהיג המאזן

זעלבסט איז די חיזור [כנראה: the structure], די זעט יעדע אר יעדע שלי חלק [כנראה: each and every part]. אביסל פאר די שכרון [שכל], אביסל פאר די דמעון [דמיון], אביסל פאר די תאוות, אביסל פאר יעדע זאך – און אזוי פירט אין זיין לאנד. און דעס הייסט א צדיק.

הגדרת הצדק אצל פלאטו

דעס איז פלאטו’ס – דער רעפובליק’ס – דעפינישן אויף Justice [צדק]. און Justice טייטשט געבן פאר יעדער מיידל [כנראה: for everyone their due]. זאָגט ער אז א צדיק הייסט – פארוואָס רופט מען א צדיק? – וואָס איז מיט כללי א צדיק?

שייכות Justice, ווייל ער א צדיק איז איינער וואָס גיט פאר יעדע חלק פון זיין חלקי הנפש וואָס ערקומט זיך זייער. דאָס איז די מער ווייניגטע א דעה פון דרך המצוה, וואָס איז דער פלאטוניק א דעה, נישט אזוי פול אריסטות [Aristotle].

שלושת התחומים הזהים

און די זעלבע דעה פון רפואה, די זעלבע דעה פון… די דריי זאכן זענען די זעלבע זעלבע זאך:

– רפואה איז א גוף – רפואה בגוף

– רפואה אין תנפש – רפואה בנפש

– הנהגות אין מדינה – הנהגת המדינה

און אלע דריי ארבעט פונקט דאָס זעלבע. און אלע דריי זענען צדיק, און אין אלע דריי דארף מען זיין א זאך וואָס הייסט א דאו [כנראה: one who], איינער וואָס איז צודק, איינער וואָס גיט וויכטיג פאר יעדער איינער זיינס פלאץ.

פירוש “צדק” כאיזון – חידוש פרשני

בחירת המונח “שווה”

און פון דעם האָט מען געזאָגט – דארף זען דער הרב הרבי ווען ער האָט געזאָגט דאָס ווארט, ער האָט נישט געזאָגט שווה. שווה איז א טעכניקאל ווארט וואָס בעצם קומט פון די מעסעדזשען סחורה [כנראה: measuring merchandise], איך ווייס וואָס. ער האָט שוין גענוג די ווארט וואָס אינקלאדירט די אידעא פון זיין בעלאנס, מער אזוי ווי אפשר פון די חכם שרפיה [כנראה: Greek wisdom], אויף די חכם פון סתם מדינה.

צדיק = מאוזן

אזוי טענה’ן ער זאָגט אז דער צדיק איז טייטש בעלאנסט. בעלאנסט ריכטיג, עס הייסט אזוי עקזעקט [exact]. אזוי טענה זענען טאטש דנטרא [כנראה: that’s the true meaning] – נישט צדיק. א חוק עם השתנה און צדיק דערציילט ביז א טעדיש בעלאנס [כנראה: tells us it’s balanced].

און דער רבי זענעט ביז די תורה איז א חוק עם השתנה צדיק און די תורה דערס’ני [כנראה: teaches us]. די תורה איז די מערסטע בעלאנס. אזוי ס’געהייבט אל [כנראה: so it all] דיקלעטני [כנראה: declares]. מוז הנצד [כנראה: must be just].

תגובת תלמיד חכם

און די מאסטער [master] פון די 2004 פילאציע קאנסעאר [כנראה: philosophy conference], פארוואָס איז דער גערעכט? איך בין א גערעכטער רעקל [כנראה: I’m a righteous person], ווייל דער נאנט האָט איך נישט אפ [כנראה: because I don’t take what’s not mine]. ס’איז א ביסל פאני [funny].

ס’מאכט אַרויסל מער סענס צו זאָגן אז א צדק בעצם מיינט לייכקייט [כנראה: equality], העסט בעלאנס, און א מאזני צדק איז אין צו עס איז גוט קיין מזכן [כנראה: well-calibrated scales].

קושי במציאת מקורות

אזוי וואלט ער געזען טענה’ן, איך האָב נישט געקענט טראפן קיין אנדערע חוץ פון דעם פסוק. ווייס איך נישט וואָס דער אנדערער באקומען פאר דעם פסוק. ס’איז א גוטער פארשטעלטער [כנראה: it’s a good explanation], אבער דער עולם האָט געזאָגט אז ס’איז שטיצט [כנראה: it’s a stretch].

תלמיד חכם: איין יצחק פרעגט, ער זאָגט אז ס’איז גוט, ס’איז בטורי תורה, ס’איז זיכער גוט.

רס”ג והתרגום הערבי

מרצה: רעדנע ווי אז דער רבב [כנראה: רס”ג – רב סעדיה גאון] האָט אמת’דיג אזוי פארשטארן אליס אין דעם פסוק חוקים ומשפטים צדיקים, ווען דער חודש [כנראה: when the month – או: when the innovator] האָט עס אזוי פארשטארבן אמת’דיג, וועגן ער האָט געליינט על אסאך די גולן טרענסלעישן [the golden translation – התרגום הערבי המפורסם].

אמת זאָגט ער אסאך מאל אין די ראמע [כנראה: in the frame] פון א אזאקע ידיעה [כנראה: such knowledge], אסאך מאל מיינט ער פון די טרענסלעישן וואָס יעדער פלעגט לערנען אין חדר. און די עס א דעי טרענסלעשן [the translation] מיינט די עס, די עס אליינס איז א חידוש שלום פאר רבי [כנראה: is itself an innovation for the Rebbe], עס איז נישט פון די פריערדיגע פרישה [כנראה: earlier interpretation] פון אריתיג [כנראה: Aristotle], זיי האָבן נישט אזוי געלערנט.

און עס ווערט אויסגעלייגט צו האָבן צוטוהן מיט די אידעע וואָס איך האָב יעצט געזאָגט, פון די כוזרי פון פלאטו, פון די איזון, פון די בעלאנס.

הצעות תרגום ל”מעתדלה”

הקושי בתרגום

ממילא קומט אויס אז אויב מ’וויל טייטשן, איז נישט אזוי ווייד [wide – רחב]. אז אויב מ’וויל טייטשן, קומט עס אזוי. איבער’ן טובן [כנראה: over the good] וואָס האָט געטייטשט שווה, מ’האָט נישט געטייטשט די ווארט אינגאנצן.

אין גאנץ טייטשט אינגאנצן א די שורש שווה, ווייל ס’איז נישט א ביסל פאני. און אויב מ’וואלט געטייטשן בעלאנס אדער שקולה, וואלט עס שוין געוועסער געווען.

תלמיד: א שבא [כנראה: שווה] איז נישט קיין שייכות צו דעם וואָס מיינט ער עפעס אנדערש, איך בין נישט מסכים מיט זיין צושטאם [כנראה: assumption]. ער זאל צושטעלן לכאורה אן אנדערע סובדזשעקט.

מרצה: מען דארף זיך טייטשן אפילו אידנ’ע [כנראה: even in Yiddish], נישט אפילו זאקלי [exactly]. נישט נאר דעם. עס שטייט נישט דא די ווארט.

תלמיד: וואָס וואלט געוואלט שטיין שבים [כנראה: שווים]?

מרצה: מען קען שרייבן שבו אויף ערביש. דא א ווארט שבו אויף ערביש. מען דארף נישט אנקומען צו אזא פאני ווארט וואָס מיינט אמאל יא און אמאל נישט. עס איז דארט קעגן טויטש [against translation].

הכרח התרגום המורחב

דערפאר, ווייל מען וויל דא איבער-טייטשן, האָבן מען געדארפט איבער-טייטשן צדיקים. נא דער רמב”ם’ס טייט שוין זיי ברענגט פון… אויב מען וויל שרייבן נאר שוין א מקרא דארף מען טייטשן… מעשי מצדיקים… המעשה מצדיקים אפשר…

דאָס איז שוין פאני, אויב דו קענסט אז דו ווייסט נישט די טייטשן פון די פסוקים, ווייל דו האָסט נישט געלערנט רחצה דוגענטייט [כנראה: Greek philosophy]…

הצעות ספציפיות

די מעלה טאקע, האָב איך געטראכט אז מען קען שרייבן צוויי ווערטער. דער רמב”ם זאָגט אין אין זיין רענדער [כנראה: in his rendering]. איינמאל דארף מען שרייבן צוויי ווערטער פאר איין ווארט, מ’זאל בעסער פארשטיין.

דערפאר, מ’קען שרייבן א מעשה, א צדקה, א משכילה [כנראה: הפעולות הצודקות המשוכללות]. ווען דו פארשטייסט די פינקטליכע וואָס איך זאָג… און אין שקולה, וואָס ווערט פאר מיר א בעסערע ווארט, ווייל עס גיט אַרויס דער בעלאנס.

שקלול או איזון?

די אנדערע האָבן געשיינט [כנראה: suggested], איינער אנדערע איז שווארצער [כנראה: another scholar], האָט געשיינט לערנען מיזונים [מאוזנים]. אבער מיזונים מיין איך, איז אויף עברית. איך מיין נישט אז עס שטייט מועזן און ספרים הקדושים.

קען זיין נישטן אויזן [כנראה: או אוזן] וואָס קומט אסאך אריין. אויזן איז בעלאנס, because it’s inside the ear, and it’s the balance.

תלמיד: איך וויל זיין א פארוואָס צו עסטעסט מיט אזן [אוזן]. אפשר סטייט עס יא, אפשר האָב איך א עדזשי טעק [edgy take – גישה נועזת]. דו שטייט מיט אזן?

מרצה: יא, וואָס דו שטייט מיט אזן… נו, איך פרעג דיך.

תלמיד: זיי האָבן זיך געמזרח’ט [כנראה: they oriented themselves]. זיי האָבן געאדווערט [advertised – כנראה: העידו] אז מען זאָגט מיט אזן.

מרצה: ניין, פארוואָס זאָגט מען פאר אזן? אויב ווער איז די לשון, דעי ווארבס מוזן איז א זאך וואָס שטייט… איך מיין אז ס’שטיינט עיברע צו מיך [כנראה: it seems Hebrew to me]. מ’ווייסט נישט.

איך בין שקולים, עס איז זיכער מער טראדישענעל. סאוי [so], מילה, האָב איך געשריבן אזוי, און איך מיין אז ס’איז…

סיכום החידוש המרכזי

אבער וואָס טו איך אויף בעיקר די זאך, אז די ווארט צדק קאנעקט זיך מיט די ווארט הצדק? אדער אן אדם שקול – איך ווייס אז אדם שקול שטייט אין די תורה. לאזט עס סאונד בעסער צו מיך.

שוין אז דאָס איז מיין חידוש פון היינט, דאָס ווילסט מען לערנען. ווייל איך וויל נישט שרייבן, ס’וועט מען דארפן מיטשרייבן די גאנצע אור [כנראה: the whole light – או: the whole lesson], איינער באשטיינט [כנראה: one understands].

איך שרייב צו, איך שרייב צו די אגורה [כנראה: the letter/correspondence]. איינער… ווייל מיין איינעם ליינטער [כנראה: my one reader] איז צוגעלייגט, איך קען נישט אנהייבן מיט די מערסטע זון דא [כנראה: I can’t start with the main point here]. איך האָב געווארט עס לערנען אן איינעם.

ווייל ווייל איך טון, מיר זאָגן נאר מיט די בעסטע, ווייל דעמאלט מענטשן מייסן וואָס ער מיינט. מען ווערט זעהן, מען ווערט שוין, מען לייסט נישט [כנראה: one doesn’t read]. דא זענען געווארן איבערגעשטאנען איבער דעם גאנצע פרואוון אין ווינגער [כנראה: we’ve gone over this whole proof in detail], ווען דער פאנטס האָט געלאזט א געמייניג און א אפענס צווישן דאטאל [כנראה: when the point has left a common ground and openness between the details].

—

סיכום עיקרי הפרק:

1. השערה חדשה: המונח “מעתדלה” עשוי להיות מושפע מפלאטו ומתורת הבריאות היוונית

2. תורת הבריאות: מחלה = חוסר איזון בין היסודות; בריאות = מזיגה נכונה

3. הכוזרי ופלאטו: החסיד/הצדיק = מנהיג המאזן את כוחות נפשו, בדומה להגדרת הצדק ברפובליקה

4. שלושת התחומים: רפואת הגוף, רפואת הנפש והנהגת המדינה – כולם פועלים על פי אותו עיקרון

5. חידוש פרשני: צדק = איזון/שקלול; “מאזני צדק” = מאזניים מאוזנים

6. קושי התרגום: הצעות שונות – “שקולים”, “מאוזנים”, שימוש בשתי מילים

7. הקשר המרכזי: הקשר בין המושגים צדק, צדיק ואדם שקול