א) הקדמה
צווישען די מושגים וואס יעדער איינער ווייסט צו זאגען און ווייניג ווייסען צו פארשטיין, געפונט זיך דער געדאנק פון “נהמא דכסופא”, אדער ברויט פון בושה. אזויווי רוב געדאנקען אין עניינים העומדים ברומו של עולם, אינטרעסירט זיך יעדער איינער אין דעם לכאורה, און יעדער בחור’ל ווייסט איבערצוזאגען ווערטער וויאזוי ער האט דאס געכאפט. אבער רוב מענטשען נעמען נישט די מוה און צייט אדורכצוטראכטען און אדורכצוטוהן וואס זיי מיינען בעצם, אדער וואס זיי דארפן צו מיינען, קל וחומר אז מען פרעגט נישט פון ווי עס קומט דער געדאנק, איז עס א דבר מוסכם, שטימט עס, וכו’. אין דער ארטיקל וויל איך אביסעל דורכשמועסען דער נושא. נישט אז איך קום צו פארענטפערן אלע קשיות וואס מען קען פרעגן אין דער עומק הנושא, אדער צו ברענגען אלע מראי מקומות וואס איז שייך, ווייל נאך אלעס וועט בלייבען שוועריקייטן, און נישט יעדער איינער’ס קליטה איז די זעלבע לגבי די סארט נושאים, און אמאל א זאך וואס איז פאר איינער שטארק מתקבל על הדעת הערט זיך צו א צווייטער ווי א מאדנע נארישקייט. בסך הכל איז מיין ציל דא אז מען זאל ארויסקומען מיט א ברייטערע און טיפערע פארשטאנד וואס מיינט מען בעצם ווען מען הערט די ווערטער ‘נהמא דכיסופא’, און וואס ליגט אינטער דעם. ותן לחכם ויחכם עוד.
דער געדאנק, ווי עס קען עס יעדער איינער, גייט בערך אזוי. פארוואס האט דער אייבישטער באשאפן די וועלט? כדי צו געבן גוטס פאר נבראים. דער גוטס דאס איז דער שכר וואס מען באקומט אין עולם הבא אויף די עבודה וואס מען טוהט אין דער וועלט. אויב אזוי פארוואס פעלט אויס דער מיטעלסטע טרעפ, זאל ער פשוט געבן שכר און שוין. אויף דעם ענטפערט מען ווייל “נהמא דכיסופא” דאס הייסט אז א מענטש באקומט א טובה בחינם שעמט ער זיך, און דער אייבישטער האט געוואלט אז מיר זאלן האבן שכר מיט דער געפיל אז מיר האבן באצאלט דערפאר, און אן דער בושה, ממילא האט דער אייבישטער געמאכט קודם די וועלט ווי מענטעשן מוזן טוהן עבודה, און דערנאך קענען זיי באקומען די שכר, וואס איז בעצם די מטרה לכתחילה, אן עס זאל זיין נהמא דכסופא.
פארשטייט יעדער איינער אז דער געדאנק ווי עס איז קען מען פרעגן אן א שיעור פשוט’ע קשיות. ווער זאגט אז דער סיבה פארוואס עס איז דא די גאנצע וועלט איז פאר די פאר מענטשען דא אויף דעם פלאנעט זאלן טוהן אין עבודת השם? וואס מיינט דאס בכלל? וואס האט דער אייבישטער פון דער גאנצער שפיל? און וואס פעלט עס אויס בכלל? און ווער דען האט געמאכט דער טבע פון בושה אויב נישט עם? זאל ער פשוט באשאפן א וועלט אן דער טבע און עסו ועט נישט אויפעלן דער גאנצער אומוועג טאמער וויל ער פשוט גיבן שכר פאר מענטשען. איז לאמיר גיין צוביסלעך ברענגען אביסעל מער הבנה.
ב) פארוואס האט דער אייבישטער באשאפן די וועלט: ביאור השאלה
” שחקרו חכמים ראשונים ואחרונים, לדעת סיבת בריאת העולמות, לאיזה סבה היתה ” (עץ חיים שער עיגולים ויושר ענף א)
אריסטו האט אויסגעלערנט, (אין ספר המטאפיזיקה) און ווי עס ווערט געברענגט אין ספרים מיט א סימן חפצ”ת. אז יעדער זאך האט פיר סיבות, ח’ומר, צ’ורה, פ’ועל, ת’כלית. דאס הייסט אויף יעדער זאך פון דער וועלט קען מען פרעגן פיר שאלות. א)פון וואס איז עס געמאכט געווארען, למשל א טיש איז געמאכט פון האלץ. ב) וואס איז דער פארעם וואס מאכט דער זאך דאס וואס ער איז. למשל א טיש איז א ברעט מיט פיר פיס און נישט סתם א שטיק האלץ [דער סיבה האט צוטוהן מיט דער טעאריע פון פארעמס שאכ”מ]. ג) ווער האט דאס געמאכט, למשל דער סטאליער האט געבויט דער טיש. ד) פארוואס האט ער דאס געמאכט, אדער וואס איז דער תכלית דערפון. למשל א טיש איז געמאכט צו זיצען דערביי. איז אויב אזוי אז א מענטש, ווי יעדער מענטש וואס טרעפט זיך אויף דער וועלט פרעגט זיך דער שאלה וואס איז דאס, און ער וויל וויסען פון ווי קומט עס, און ווער האט דאס געמאכט, און וואס איז דער תכלית דערפון. דאס איז ממש א חלק פון די מערסטע פשוט’ע הבנה און ענטפער אויף די שאלה וואס טוהט זיך דא וואס עס פרעגט יעדער איינער ווי אברהם אבינו ווען ער איז געווארען דריי יאר.
יעצט אז מיר גלייבען אין מציאות הבורא, און אין חידוש העולם, מיינט דאס אין אנדערע ווערטער אז דריי פון די פיר שאלות האבען מיר שוין די תירוץ. דער חומר פון ווי דער וועלט קומט איז גארנישט, וויבאלד עס איז דאך יש מאין. (צורה וועלן מיר אפלאזן דא כנ”ל אז דאס האט מיט אריסטו’ס טעאריעס). דער פועל איז דאך דער גאט. בלייבט נאר איבער די פערדע שאלה, וואס איז דאס דער תכלית פון דער וועלט.
נאך מער ווערט שווער די שאלה, און דווקא נאכדעם וואס מיר גלייבען אין חידוש העולם. וואס דאס מיינט אז גאט האט באשאפן די וועלט פון זיין אייגן ווילן אין א געוויסע צייט. קודם איז עס נישט געווען און יעצט איז עס דא. ווערט נאך מער שווער, וויבאלד דער פשוט’ער הנחה איז קיינער מאכט נישט א זאך ברצונו אן עס זאל האבען א תכלית. (משא”כ טאמער וואלט דער וועלט געווען קדמון האט דאך עס קיינער נישט געמאכט איז דאך נישטא אויף וועם צו פרעגן פארוואס).
פאר א דריטע סיבה איז דער שאלה וויכטיג, וויבאלד דער תכלית פון א זאך דאס איז דאך דער תפקיד, און דער משמעות דערפון. ווי אין דער משל פון דער טיש, דער תכלית פון דער טיש איז אז מען זאל עס קענען נוצען צו עסן דערביי, און טאמער איז דא א טיש וואס מען קען נישט נוצען ווי מען נוצט א טיש, האט דער טיש קיין פשט נישט. די זעלבע ווען מענטשען פרעגן, ווי עס איז דער מער מאדערנע נוסח פון די יסודישע שאלה וואס עס פרעגט זיך ווען מען עפענט די אויגן אין א וועלט, וואס איז דער מיינונג פון דער עקזיסטענץ? וואס איז דער משמעות? וואס מיינט דאס אלעס? אין אנדערע ווערטער פרעגן זיי די שאלה וואס איז דער תכלית פון דער וועלט, וואס דאס איז דער פשט פון די וועלט. און לויט וויאזוי עס פארשטייט א מענטש די תירוץ אויף דער שאלה, אזוי ווער ער פראבירען צו פירען זיין לעבן אויב ער קען אויף אן אופן וואס עס האט א משמעות. אדער אויף אנדערע ווערטער ער זאל האבען א משמעוות אין זיין לעבן און אויספירען דער תכלית פארוואס ער לעבט. אין אנדערע ווערטער, דער שאלה איז נישט נאר א מופשט’דיגער פילאסאפישער חקירה, נאר א פראקטישע לעבעדיגע חקירה. און דער תשובה וואס א מענטש נעמט אן, אפילו טאמער איז זי נישט ריכטיג אדער ריכטיג אינגאנצן, איז משפיע אויף זיין גאנצער בליק און משמעות אין זיין לעבן.
ג) דברי חז”ל ודעת הרמב”ם : בריאת העולם למענו ית’.
אין דברי חז”ל טרעפן מיר אסאך מאמרים וואס רעדן ארום לכאורה וועגן דער סיבה פארוואס דער אייבישטער האט באשאפן די וועלט, ווי למשל “בראשית בשביל התורה שנקראה ראשית ובשביל ישראל שנקרא ראשית”, אדער אזוינע מאמרים בנוסח “כל העולם לא נברא אלא וכו'”. עס איז נישטא דער פלאץ צו מעיין זיין און חוקר זיין אין יעדער פסוק און מאמר חז”ל וואס עס מיינט און צו וועלכע שיטה עס שטימט בעסער, וואס דאס דארף אסאך עיון אינעווייניג און לויט אלע צדדים. איך וויל נאר מציין זיין א חשוב’ע מראה מקום וואס איז דער שענסטער עוסק אין דער נושא פון דער בחינה, וואס דאס איז הרב אריה קפלן ז”ל אין זיין ספר מורה אור, שער א’.
דער רושם וואס מיר האבען פון רוב מאמרי חז”ל, איז אז דער תכלית פון דער בריאה איז כדי עס זאלן זיין אידן אדער מענטשען וואס זאלן דינען דער אייבישטער. איין זאך קענען מיר אבער פארשטיין, לויט וואס מיר האבען מסביר געווען אין דער פריערדיגער אות, אז עס איז דא למעשה א חילוק אין וועלכע מדרגה מען רעדט. דהיינו עס קען זיין אז איינער זאל זאגען אז דער תכלית דהיינו דער משמעות פון דער מענטש איז צו טוהן עבודת השם. און אין דער מובן זאגט ער אז דאס איז דער תכלית פון דער וועלט. בשעת ער מיינט אבער נישט ממש אז דאס איז דער תכלית פון דער וועלט מצד דער בורא ווען ער האט באשאפן די גאנצע וועלט, ער רעדט אבער צו דער מענשט אין א געוויסער צושטאנד און זאגט אז דיין תפקיד פון עקזיסטענץ יעצט איז צו טוהן אזוי און אזוי, און בדרך הכללה זאגט ער דאס איז דער תכלית פון די בריאה. וויבאלד ווי דער מענטש זטייט יעצט איז דאס טאקע אין דער פרט דער תכלית. עס מיינט אבער נישט אז דאס איז דער תכלית האחרונה אדער תכלית הכי כללית פון דער בריאה. אזוי דארף מען לכאורה פארשטיין אסאך מאמרי חז”ל וואס לויפען אויף דער נוסח פון “כל העולם לא נברא אלא וכו'”.
מער דאס מסביר צו זיין, דארף מען ברענגען די ווערטער פון רמב”ם. דער רמב”ם (אין מורה נבוכים חלק א פרק ס”ט) איז מסביר, אז ווען מען ענטפערט אז דער תכלית פון א זאך איז אזוי און אזוי, קען מען גלייך פרעגן, נו, און וואס איז דער תכלית פון דעם. ווי ער גיט א משל, אז מען זעהט א שיינע שטיהל, פרעגט מען וואס איז דער תכלית פארוואס דער סטאליער האט דאס געמאכט, ענטפערט מען מען זאל קענען זיצען דערויף. און וואס איז דער תכלית פון זיצען דערויף? אז דער זיצער זאל אויסזעהן הויך און מכובד. און וואס איז דער תכלית פון דעם? כדי מענטשען זאלן עם מכבד זיין. און דער תכלית פון דעם? אז זיי זאלן עם פאלגן. און פון דעם? אז זיי זאלן זיך נישט מזיק זיין איינער די צווייטער. און פון דעם? אזוי קען מען פרעגן אויף יעדער זאך אין דער וועלט ביז אין סוף.
די זעלבע, זאגט דער רמב”ם (אין חלק ג פרק י”ג), אז מען וועט זאגן די גאנצער וועלט איז באשאפען צוליב דער מענטש. און דער מענטש? ער זאל זיין עובד השם? און דער תכלית פון דעם? קען מען דאך נישט זאגען אז דער אייבישטער האט עפעס פון דעם. וויבאלד דאס הייסט אז דער אייבישטער דארף צוקומען צו עפעס, איז ער דאך נישט שלם בתכלית השלימות נאר האט א חסרון, וועט מען מוזען זאגען דאס איז אז דער מענטש זאל צוקומען צו שלימות. נו און דער תכלית פון דעם? צו’ם תכלית פירט אויס דער רמב”ם, האבען מיר נישט קיין תירוץ נאר צו זאגן “אזוי האט דער אייבישטער געוואלט”. אדער “כך גזרה חכמתו”. אין אנדערע ווערטער מיר ווייסען נישט. מיר ווייסען נאר אז אזוי האט דער אייבישטער געוועלט, וויבאלד צום סוף קומט מען אלץ אן צו דעם.
קומט אויס שיטת הרמב”ם איז אז דער אייבישטער האט באשאפן די וועלט “ווייל ער האט געוואלט” און מער פון דעם קען מען בהכרח נישט זאגן. [אן אינטרעסאנטע מעשה פארציילט מען אין בריסק, אז ווען ר’ חיים בריסקער האט געלערנט דער תניא, און האט געזעהן דארט שטייט אז דער טעם הבריאה איז ווייל נתאווה הקב”ה להיות לו דירה בתחתונים, האט ער זיך אנגערופען ניין, דער טעם הבריאה איז נישט פאר דעם, אדער למען טובו ווי אנדערע זאגען, נאר ברצונו. דאס הייסט ר’ חיים האט אנגענומען דער רמב”ם’ס שיטה אויף למעשה.]
עס איז אבער דא א טיפע קנייטש מוסיף צו זיין דא, איז אז אין א טיפערע זין, שטימט דווקא יא דער רמב”ם מיט דער פשטות פון דברי חז”ל אז דער וועלט איז באשאפן צוליב עבודת השם. וויבאלד וואס זאגט דען דער רמב”ם? אז צו’ם סוף האט די וועלט איין תכלית. און דער תכלית איז גאט. ווי זיין לשון אין ח”א ס”ט: “שהוא יתעלה הוא התכלית האחרונה של כל דבר”. וואס אויב ליינט מען דאס אויף מער א פאעטישער אופן, איז דאס ממש דער טיפער מכוון פון עבודת השם. דהיינו עצמותו יתעלה. אן צולייגען קיין ווארט. נאר נישט באופן פשוט אז גאט האט עפעס פון מענטשען וואס דינען עם. נאר טאקע גאט אליינס. און ווי מיר וועלן מסביר זיין ווייטער האט דאס נאך א טיפערע באדייט וואס מען קען דא אריינלערנען. דער רמב”ם אליינס זאגט אז דאס איז טייטש אין פסוק “כל פעל השם למענהו”. פאר עם – דער פועל דער אייבישטער- אליינס.
א צווייטער פשט זאגט דער רמב”ם אין דער פסוק כל פעל השם למענהו, אז למענהו גייט גאר אויף דער פעול – דער נברא וואס איז באשאפן געווארען. דאס איז ווייל דער רמב”ם איז מאריך דארט מוכיח צו זיין, אז מען קען נישט זאגען אז קיין שום נברא איז באשאפן געווארען צוליב אן אנדערע נברא, וויבאלד דער אייבישטער וואלט דאך געקענט פונקט אזוי מאכען דער נברא אן וואס ער זאל דארפן דער צווייטער, איז דאס דאך נישט קיין גוטער טעם. נאר דער מטרה פון יעדער זאך איז עם אליינס. און דאס איז טייטש למענהו, פאר עם דער פעול. נישט פאר קיין צווייטער. לויט דער טייטש זאגט זיך אז דער סיבה פארוואס דער אייבישטער האט באשאפן דער גאנצער וועלט, איז וויבאלד עס זאל זיין די גאנצער וועלט. דהיינו ווייל דאס האט ער געוואלט. אבער נישט לצורך דבר אחר. נאר דאס טאקע האט ער געוואלט. און דאס איז אויך א הקדמה פאר א טיפערע פארשטאנד וואס מיר וועלן מסביר זיין ווייטער. (ועיין באר הגולה למהר”ל באר רביעי בד”ה הרי לך מצוות תפילין).
ד) דעת רס”ג: להיטיב הטבה גמורה
רב סעדיה גאון, אין זיין ספר אמונות ודעות, מאמר ראשון פרק ד, נאך וואס ער איז מוכיח חידוש העולם, גיט דריי מעגליכקייטן וואס קען זיין דער סיבה דערפאר. א) אן א סיבה. דאס איז בעצם דער זעלבער ווי שיטת הרמב”ם. רס”ג איז מסביר אז דאס מיינט נישט דער וועלט איז באשאפן לבטלה, ווייל אנדערש ווי א מענטש וואס ווען ער טוהט א זאך אן וויסען א סיבה איז דאס לבטלה , אבער דער אייבישטער וייסט דאך פארוואס ער וויל. ב) צו באווייזען זיין מעגליכקייט און שטארקייט פאר מענטשען, ווי עס שטייט להודיע לבני האדם גבורותיו. ג) כדי צו מיטיב זיין צו די נבראים מיט זיינע מצוות.
אין דער פתיחה צו מאמר שלישי, איז רס”ג מרחיב אויף דער דריטער טעם וואס איז להיטיב לבריותיו. מען דארף פרעגן פארוואס נעמט ער דארט אן דער דריטער טעם דווקא. בשעת אין מאמר ראשון האט ער געגעבן דריי אפציעס. דער תירוץ אויף דעם קען זיין וויבאלד דער דריטער מאמר איז עוסק אין די תורה ומצוות, און דער טעם איז זיך מתייחס צו דעם. אין אנדערע ווערטער, דאס איז אמאל זיכער פון די תורה, אז עס איז א חלק פון די הטבה וואס דער אייבישטער גיט פאר מענטשען. און אפילו דאס איז נישט דער כלל טעם הבריאה, איז נאכאלץ וויכטיג צו פארשטיין דער הטבה. ענליך צו וואס מיר האבען מסביר געווען אויוון, קען לעולם זיין אז רס”ג האלט נישט דווקא אז דאס איז דער גאנצער טעם הבריאה, וועגן דער רמב”ם’ס קשיא ווי מען קען גלייך פרעגן וואס איז דער טעם פון דעם, אבער דאך מצד דער תורה גופא קומט ער מסביר צו זיין דער חלק פון סיבת הבריאה וואס איז למען ההטבה. ודו”ק.
רס”ג זאגט דארט, אז גלייך ווי מען זאגט פאר דער מענטש דער טעם, פרעגט ער גלייך די קשיא פארוואס גיט נישט דער אייבישטער גלייך שכר. און וואס דארף מען אנקומען צו די תורה אינצווישען. אויף דעם גיט ער דער תירוץ וואס וועט שפעטער ווערן באקאנט אלץ “נהמא דכיסופא”. ובלשונו ” שהשכל מחייב, שכל מי שהשיג טוב על מעשה שעשה מגיע לו כפלים ממה שמגיע מן הטוב, למי שלא עשה כלום, אלא שנתנו לו בחסד”. און פאר דעם האט דער אייבישטער אויסגעשטעלט דער סדר, כדי מיר זאלן האבען דער בעסטער הטבה וואס איז דווקא ווען א מענטש באקומט דאס וואס עס קומט זיך עם בדין און נישט בחסד.
אסאך ראשונים ואחרונים האבען אנגענומען דער טעם אלץ דער עיקר טעם, און האבען מרחיב געווען און דן געווען און דעם. פון די אחרונים איז בראשם דער רמח”ל וואס האט מרחיב געווען אין דעם אין דעת תבונות און דרך השם. דער ערשטער וואס איך האב געטראפן וואס נוצט די ווערטער “נהמא דכיסופא” איז דער מגיד מישרים פון בית יוסף פרשת בראשית ד”ה אור ליום השבת י”ד לטבת. דער זוהר און אריז”ל האבען מרחיב געווען בעיקר אין דער גאנג פון דער צווייטער טעם פון רס”ג, אז עס איז כדי להודיע גבורותיו אדער להוציא לאור שלימות פעולותיו, און עוד חזון למועד עוסק צו זיין יענער טעם.
ה) נהמא דכסופא
אדורכצוגיין אלע ספרים וואס ברענגען דער טעם און פארשטיין יעדער איינער’ס הבנה און דעם און די קשיות און תירוצים וועט זיין צו א גרויסער אריכות און פעלט נישט אויס לעניינו. וויל איך נאר פראבירען מסביר צו זיין א מהלך, וואס איז געבויט מלוקט פון דברי רמח”ל און הרב אשלג ז”ל בעל הסולם און אנדערע, בתוספת הבהרה. באופן וואס גיט דער הסבר אן הבנה און פארענטפערט די פשוט’ע קשיות וואס איז דא אויף דעם. איך ווייס נישט וויפיל מען קען דאס אריינלערנען אין דער רס”ג אליינס, אבער דאס איז לכאורה דער מכוון פון די אחרונים און מקובלים וואס ברענגען דער טעם.
דער ערשטער הקדמה, אז לגבי דאס וואס עס שטייט אין די ספרים דער לשון בושה, אדער ווי דער רמח”ל איז מסמיך צו דעם דער לשון הריושלמי אין ערלה א, ג “מאן דאכיל דלאו דיליה בהית לאסתכולי באפיה”. ווי דער ירושלמי זאגט אז א בוים וואס איז יונק פון א צווייטער בוים דרייט זיך אויס דער פנים, וויבאלד ווער עס עסט פון א צווייטער בחינם שעמט זיך עם צו קוקען אין פנים. און דאס איז גורם א סאך פון די חוסר הבנה אין דעם. וויבאלד אוודאי טאמער רעדט מען פשוט פון די תכונת הבושה וואס מענטשען האבען פון איינער וואס זיי זענען מקבל פון זיי, איז די גרינגסטע זאך זאל דער אייבישטער מבטל זיין דער מידת הבושה און שלום על ישראל. און בכלל וואס איז שייך אז א מענטש זאל צו’ם סוף זיך נישט שעמען, דער אייבישטער איז דאך באמת קיינעם גארנישט שולדיג אפילו נאך אלעס, און טאקע צדיקים מבקשים מתנת חנם, איז בכל אופן דארף מען זיך אן עצה געבן מיט דער בושה. נאך מער איז שווער, דער בושה איז שייך ביי א מענטש וואס ער וואלט געקענט האבען אליינס און ער איז א לא יוצלח מוז ער אנקומען צו א צווייטער שעמט ער זיך כלפי יענער. אבער כלפי דער בורא וואס איז שייך דער בושה, אלע נבראים מוזן בהכרח צוקומען צו עם און עס איז נישטא קיין מעגליכקייט אנדערש, איז וואספארא בושה איז דא אין דעם בכלל?
דער תירוץ אויף דעם איז אז אין הכי נמי, דער בושה דא איז נאר א שם המושאל אדער א משל צו מאכען דער מושג פשוט’ער צו פארשטיין. אבער בעצם רעדט מען נישט פון דער מידת הבושה בכלל. אלא מאי וואס מיינט מען דא. דא מיינט מען דער עצם מציאות פון דער נברא אין דעם וואס ער איז א נברא און איז אפגעטיילט פון דער בורא בתכלית הפירוד וויבאלד עס איז נישטא קיין גרעסערע צוויי הפכים פון בורא מיט נברא. דער פראבלעם וואס רופט זיך נהמא דכיסופא, איז דער עצם פראבלעם וואס א נברא וועט אייביג זיין א נברא און א בורא וועט אייביג זיין א בורא, און די תהום צווישען זיי איז נאכנישט דא קיין שום בריק וואס קען זיי פארבינדען. דאס הייסט אז דער בורא איז א בורא און דער נברא איז א נברא, אדער אין אן אנדערע משל דער בורא איז א משפיע און דער נברא איז א מקבל. וואס דאס איז דער מהוות פון בורא אז ער איז דער מקור ער גיט דער מציאות פאר דער נברא, און דער נברא האט נישט קיין קיום אין זיין עקזיסטענץ מצד עצמו, נאר מצד דער בורא. און דאס איז דער מערסטע יסודישע בושה וואס איז שייך אין דער וועלט. וואס בושה איז נאר א משל אויף דעם. דאס הייסט אז קיין שום נברא קען קיינמאל נישט האבען דער עצמיות, דער מציאות, דער קיום, דער זיכערקייט אין זיין מציאות, וואס איז בדומה צו דער בורא. זיין מציאות איז אלעמאל חסר. עס איז בעצם קיין מציאות נישט. ער איז א נצרך צו דער בורא אין דער טיפסטער זין פון ווארט. דער נצרכות פון נברא צו בורא איז באין ערוך פון די נצרכות פון אן ארימאן פאר דער עושר. ווייל דער ארימאן דארף בסך הכל ברויט פון דער עושר, מציאות זעלבסטס שטייט שוין אבער זעלבסשטענדיג פאר זיך, דער נברא ווי ער איז א נברא כלפי דער בורא, האט אבער ממש גארנישט פאר זיך, ער איז אין כפשוטו. און זיין גאנצער קיום איז אזא סארט קיום וואס דארף אנקומען צו בורא. הייסט עס זיין גאנצער קיום וועט אייביג זיין פעלעריג, חסר, נישט אמת’דיג, נישט שלימות’דיג, ביחס צו דער מציאות הבורא.
פארוואס און פאר וועמען איז דאס בכלל א פראבלעם? ווער פונקטליך שטייט אויף אינדערפרי טרויעריג אז ער איז נישט קיין מציאות עצמית אזויווי דער בורא? איז קודם כל פאר דער נברא. דאס איז טאקע דער שטוינענדע חידוש פון די מקובלים, אז א נברא האט נישט וואס צו זוכען נאר גאט. אין אנדערע ווערטער איז דאס פשוט וואס יעדער ווייסט און וואס שטייט אין אלע ספרים, אז אלע תענוגים וואס מען קען גיבען פאר א מענטש אין עולם הזה זענען אלע בטל ומבוטל כאין וכאפס, יפה שעה אחת של קורת רוח בעולם הבא מכל חיי העולם הזה. דער איינציגער תענוג און הטבה וואס איז באמת שייך איז גאט אליינס. דהיינו עם אליינס כפשוטו. וואס זיין מציאות איז אמת ויציב וקיים וכו’. און ווי חז”ל זענען שוין מסביר אז וואס איז עולם הבא, נאר נהנים מזיו השכינה, דהיינו אז נבראים באקומען א חלק אין דער מציאות הבורא. וממילא כל זמן וואס א מענטש קען נישט האבען דער סארט מציאות, וואס רופט זיך על שם המושאל שכר, פון זיין א בורא, האט ער גארנישט. דאס איז ווי דער נחש האט געזאגט “והייתם כאלהים”. דאס איז געווען דער פיתוי און תאווה פון אדם הראשון אין גן עדן. דהיינו פון דער מענטש ווי ער איז מענטש. ער האט נאר איין בקשה און איין תאווה, והייתם כאלהים. דארט איז געקומען פון דעם א חטא (כפי שנבאר), אבער אין תיקון איז אויך אזוי, ווי דער תכלית שטייט ושכנתי בתוככם והייתי לכם לאלהים, און והלכת בדרכיו מה הוא אף אתה. אדער בלשון האריז”ל (ע”ח שער הכללים פרק א) “כשעלה ברצונו וכו’ ויזכו להיות מרכבה למעלה להדבק בו ית'”.
צווייטענס, אזי דאס די זעלבער פראבלעם מצד דער בורא (נישט אז מיר רעדן וועגן דער טעם פון דער בורא אליינס, ווייל דאס איז נישט שייך כנ”ל, נאר דא מיינט מען נאכדעם וואס מיר רעדן וועגן דער טעם להיטיב). ווייל ווען דער בורא וויל געבן א הטבה פאר נבראים, מוז דאס דאך זיין אן אמת’ער הטבה. א פאלשער הטבה איז דאך גארנישט ווערד. און אן אמת’ער הטבה איז דאך נישט מעגליך אין דער עולם הנבראים, וויבאלד אלע נבראים כולם כאחד זענען גארנישט כלפי דער בורא, און אפילו דער בורא זאל געבן פאר יעדער נברא אלע עולמות, וועט דאס נישט אנפאנגען צו זיין בכלל א הטבה. ממילא דער איינציגסטער הטבה וואס ער קען געבן איז עם אליינס, זיין אייגענער מציאות ווי דער לשון הרמח”ל אין דרך השם חלק א פרק ב “ובהיותו הוא לבדו ית’ הטוב האמיתי, לא יסתפק חפצו הטוב אלא בהיותו מהנה לזולתו בטוב ההוא עצמו שהוא בו ית’ מצד עצמו”. און דא שטויסט זיך דער בורא אן מיט דער פראבלעם פון נהמא דכיסופא.
וועט מען ווייטער פרעגן דער אלטער קשיא, דער בורא איז דאך א כל יכול, זאל ער זיך אן עצה געבן מיט דער פראבלעם און מאכען אזא מציאות ווי דאס קען יא זיין און שלום על ישראל. איז דער תירוץ אויף דעם צווייפאכיג, איינס, אז כל יכול האט א גבול. דאס ברענגט אונז צו דער סוגיא וואס מען רופט “נמנעות”. [שאכמ”ל בשלימות] און ווי דער רמב”ם און אנדערע זענען מסביר, אפילו אז דער בורא איז כל יכול, מיינט דאס נישט אז ער קען מאכן איינס זאל זיין צוויי. ווייל דאס איז פשוט א לאגישער סתירה מיניה וביה. און אפילו לויט די שיטות וואס דינגען זיך אויפ’ן רמב”ם און זאגן היפלא מהשם דבר, דער אייבישטער קען מאכן א סתירה אויך. איז דאס נאר אויף זאכן וואס זענען נבראים. אבער צו זאגען אז דער אייבישטער זאל מאכן א נברא וואס איז דער בורא, איז דאך א נארישקייט [וכן כתב הצמח צדק]. ווייל אפילו זאל ער מאכן א נברא וואס האט אלע מעלות פון דער בורא, איין זאך וועט עם פעלן בהכרח, און דער זאך דאס איז דער עיקר פראבלעם אונזערע, אז ער וועט בלייבען א נברא און ער וועט בלייבן א בורא. ממילא אפילו דער כל יכול קען זיך נישט ספארווען כביכול מיט דער פראבלעם פון נהמא דכיסופא.
צווייטענס, איז נאר וואס, אין הכי נמי, דער אייבישטער קען זיך טאקע אן עצה געבן מיט דער פראבלעם, נישט ממש בשלימות באמת לאמיתו ווייל אייביג בלייבט ער דער בורא און דער נברא נברא, אבער דאס גופא איז טאקע דער טריק און דער סיבה פארוואס דער וועלט איז באשאפן געווערן אזויווי עס איז מיט א מענטש א בעל בחירה, טאקע עס זאל זיין א נברא וואס קען זיין בדרגת בורא און עס קען זיך זאגען אויף עם אז ער ווערט נדבק אין דער בורא דהיינו ער ווערט מאוחד מיט עם און ער האט אזא סארט מציאות וואס איז נישט נצרך אפילו צו דער בורא.
ו) הן האדם היה כאחת ממנו
און דאס איז דער מציאות פון דער בריאה, וואס דער בורא האט געמאכט א צמצום, דאס הייסט א מציאות ווי עס (זעהט אויס ווי) איז נישט נמצא זיין מציאות בכלל. נאר די נבראים שטיין ווי א מציאות פאר זיך ממש. ווי כאילו זיי זענען נישט נצרך במציאותם פאר קיינער (ענליך ווי דער רמב”ם’ס צווייטער פשט אויף למענהו). און נישט נאר דעם נאר ער האט געגעבן פאר א מענטש בחירה. וואס אויף דעם, זאגט דער רמב”ם, שטייט “הן האדם היה כאחת ממנו לדעת טוב ורע”. דער בחירה וואס א מענטש האט איז דאס וואס מאכט עם ווי א גאט. וויבאלד דאס איז די הגדרה פון בחירה. אז א מענטש קען טוהן א זאך וואס הייבט זיך אן פון עם, וואס עס איז נישטא קיין שום סיבה וואס איז עם מכריח צו טוהן אזוי צו אזוי. אפילו דער אייבישטער אליינס קען נישט צווינגען דער בעל בחירה וואס צו טוהן. קומט אויס דער מציאות, און די מעשים, פון דער בעל בחירה וואס ער לעבט אין אן עולם נפרד לגמרי מאלוהות. איז ממש א געטליכער מציאות. דער מענטש ווי ער איז א בוחר איז ער ממש א בורא. און האט ממש די הטבה בלתי אפשרית וואס דער בורא וויל געבן פאר א נברא ער זאל זיין ווי בורא.
קומט אויס אז די שכר וואס מען רעדט פון וואס איז אן נהמא דכיסופא, איז נישט (נאר) די שכר וואס מען באקומט נאך דער עולם המעשה אויף יענער וועלט, נאר דער שכר איז גופא דאס וואס א מענטש שטייט זעלבסטשטענדיג און איז א בוחר. דא קען אפילו אויסזעהן אז ווי ווייניגער א מענטש טוהט רצון השם, אלץ מער באווייזט ער זיין זעלבסשטענדיגקייט, און אלץ מער ווייזט ער אז זיין מציאות און זיין בחירה זענען נישט תלוי און גארנישט חוץ זיך אליינס, אלץ מער ווייזט ער אז ער איז ווי א גאט. און דאס איז טאקע געווען דער פיתוי פון דער נחש וואס האט געזאגט פאר חוה והייתם כאלהים. אז איר וועט עובר זיין אויף גאט’ס מצווה ערשט דעמאלטס וועט איר זיך שפירען ווי א גאט וואס האט נישט קיינער זאל עם זאגען וואס צו טוהן. און טאקע זייט דעמאלטס זענען זיי נתגרש געווען פון גן עדן און עס שפירט זיך מער און מער דער פירוד פון דער נברא און דער בורא. וואס איז אבער דער טעות זייערע, דער טעות איז אז פאר דעם זענען זיי אויך געווען כאלהים. און בפירוש שטייט בצלם אלהים ברא אותם. און נישט נאר דעם נאר זיי האבען נישט געהאט קיין נהמא דכיסופא, ווי עס שטייט ולא יתבוששו. וויבאלד זיי האבען נישט געזוכט דער גראבער געפיל פון זיין פירוד, פונקט ווי דער אייבישטער אליינס איז דאך דער גאט באמת לאמיתו, און ער זוכט נישט צו באווייזען איבעראל זיין זעלבסשטענדיגקייט אדרבה במקום גדולתו שם אתה מוצא ענוותנותו און ער האט טאקע געמאכט די וועלט באופן וואס ווייזט דאס נישט, און וייזט דווקא ווי כאילו ער קען נישט אליינס.
דורך דעם וואס א מענטש שטייט אין דער וועלט, ווי א עומד לעצמו אן דארפן אנקומען אפילו צו דער בורא, און אזוי, פון זיך אליינס, זיכט ער געטליכקייט, אזוי באקומט ער ממש געטליכקייט וואס באלאנגט פאר עם, וואס הייבט זיך אן פון עם. און אזוי, אפילו ווען עס ווערט עולם הבא, וואס דאס איז א וועלט ווי עס איז נישטא אזא שטארקע הסתרה, און עס איז יא ניכר אז אלעס דארף אנקומען צו גאט, בלייבט ער נאכאלץ מיט א כח מקבל צו זיין דער מציאות אלוהות. וויבאלד ער האט שוין ביי זיך א מציאות וואס איז זעלבסשטענדיג. דער מציאות וואס איז געווען אין עולם הזה איז ווי א כלי וואס דווקא דורך דעם וועט ער ווייטער מקבל זיין מציאות אלוהות בעולם הבא. און דאס איז דער נמשל פון די לבושים וואס מען האט געמאכט פאר אדם וחווה נאכ’ן חטא, דאס הייסט נאכדעם וואס זיי האבען געכאפט אז אויב וועט זיי זיין קלאר געטליכקייט ווי אין גן עדן וועט דאך זיין א שרעקליכע בושה, ווייל א נברא איז נישט קיין בורא אפילו ווען ער וויל. האבען זיי באקומען לבושים, וואס דאס איז די מעשים וואס א מענטש טוהט בעולם הזה, וואס פונקט ווי אין דער משל גשמי א לבוש היט א מענטש פון דער בושה פון זיין נאקעדיגקייט. אזוי די בחירה וואס א מענטש טוהט מיט דעם אין עולם הזה איז ווי א לבוש און כלי פון זעלבסשטענדיגקייט וואס מיט דעם איז מען נהנה מזיו השכינה לעולם הבא. דאס איז וואס עס שטייט “אלא צדיקים יושבים ועטרותיהם בראשיהם ונהנים מזיו השכינה” וואס די עטרות דאס מיינט דער כוח הרצון והבחירה וואס די צדיקים האבען מיט דעם בוחר געווען בעולם הזה, דווקא דורך זיי קענען זיי נהנה זיין מזיו השכינה להיות כמותו.
דאס איז וואס די גמרא זאגט (ברכות ח, א) “גדול הנהנה מיגיע כפיו יותר מירא שמים, שעל ירא שמים כתיב אשרי כל ירא השם, ועל נהנה מיגיע כפיו כתיב יגיע כפיך כי תאכל אשריך וטוב לך. אשריך בעולם הזה וטוב לך לעולם הבא”. א ירא שמים איז דער וואס איז מכיר אז ער איז א נצרך לשמים. ער דארף אנקומען צום באשעפער. עם איז טאקע אשרי. אבער נישט פאר דעם האט מען באשאפען דער עולם הזה און עולם הבא. דווקא דער נהנה מיגיעו, אפילו ער איז נישט דער גרעסטער ירא שמים, האט ער אבער א מציאות לכשעצמו, וואס איז דומה לו דער מציאות הבורא לכשעצמו, און טאקע וועגן דעם גדול הנהנה מיגיעו איז דא דער עולם הזה. [און אזוי איז אויך פארענטפערט די קשיא אז אויב איז די וועלט באשאפן צוליב דער שכר, וואס טוהט מען מיט דעם אז רוב וועלט זענען לכאורה רשעים און באקומען נישט קיין שכר, ווייל די שכר מיינט מען נישט די שכר נאר דער כח הבחירה, און אפילו רשעים טוהן מיט דער כח, און אדרבה ביי רשעים איז דאס מער ניכר, הוא שהכתוב אומר כל פעל השם למענהו וגם רשע. און יעדער באקומט מציאות אלוהות לפי מעשיו הבחיריים]