אן איבערקוק אויף חלק א
אין דער פריערדיגער חלק האבן מיר אויסגעשמועסט די עיקר פראגעס וואס מען דארף פרעגן אויף צו פארשטיין דער ענין פון ‘ירידת הדורות’. מיר האבען געזעהן אז מען דארף פרעגן בעיקר פיר שאלות 1) וואס דער געדאנק מיינט 2) אויף וועלכע דורות ער רעדט פון 3) וואס פארא ראלע דער געדאנק שפילט אין די געדאנקען און לעבן פון די וואס גלייבען אין דעם, און 4) וואס זאגען די מקורות פון חז”ל און ספרים וועגן דעם.
דערווייל האבען מיר גערעדט כמעט נאר אויף די ערשטע שאלה, און כדרך הדברים אויך אביסעל אויף די פערדע שאלה וואס איז נוגע צו דעם. אויף דער פראגע וואס דאס איז האבען מיר מקדים געווען אן הקדמה אז דא רעדט זיך פון א נושא פון היסטאריאסאפיע און נישט פון היסטארישע פאקטן, באזירט אויף א שטיקל חזון איש.
מיר האבען אויך צונומען איינע פון די מהלכים וואס קענען זיין אין דעם, וואס דאס איז אז דער מענטש ווערט פיזיש שוואכער ווי ווייטער עס ווערט פון בריאת העולם, און מיר האבען געוויזען אז לכאורה איז דער געדאנק א מחלוקת ראשונים ואחרונים. נאנט צו דער געדאנק איז דער געדאנק אז דער מענטש ווערט פיזיש נארישער ווי ווייטער ער ווערט פון אדם הראשון. איך האב נישט ממש געברענגט מקורות אויף דעם, הגם עס איז מסתמא כלול אין דער ערשטער געדאנק. אן אינטרעסאנטע וועג צו ווייזען אויב די וואס רעדן וועגן ירידת הדורות מיינען דאס איז צו זעהן אויב זיי זענען כולל אין די טעזע פון ירידת הדורות, וואס רעדט געווענטליך וועגן די חכמים שבכל דור, אויך די חכמי אומות העולם. וואס אויב זעהן מיר אז מען זאגט דאס נאר אויף חכמי התורה קען זיין אז דאס איז אן ענין סגולי אדער עפעס אנדערש וואס האט דווקא מיט די תורה, ווי מיר וועלן ווייטער שמועסען. אבער טאמער איז דאס אן ענין כללי אז דער מענטש ווערט נארישער דארף דער זעלבער געדאנק האלטן אויף די חכמי אומות העולם אז זיי זענען אמאל געווען קלוגער ווי היינט. ווייטער וועלן מיר דאס אויסשמויעסען.
אין דער מהלך אליינס האבען מיר אויך קלאר געמאכט די צווייטע שאלה, וואס דאס איז אז אפילו די מקורות וואס רעדן וועגן ירידת הדורות בגשמיות מימות אדם הראשון, וואס דאס איז דער רמב”ן, רעדט בעיקר פון די גאר ערשטע דורות פון אדם ביז אברהם אבינו, אבער ווייטער פון דעם זעהן מיר נישט אז ער זאל זאגען אזא זאך און פארקערט עס זעהט אויס ווי ער האלט אז פון זמן התורה און משה רבינו איז דאס געבליבען די זעלבע, און ער איז זיך אפילו מדחיק אביסעל דאס צו זאגען. זעהט אויס עס איז עם וויכטיג געווען צו טראכען אז פון זמן מתן תורה ביז היינט איז נישט געשעהן קיין גרויסע שינויים. דער נודע ביהודה זעהט אויס רעכנט יא אז דער ירידה דארף ממשיך זיין אפילו פון זמן הגמרא ביז היינט וואס צוליב דעם נעמט ער אן אז נתקטנו הביצים און נישט נתגדלו בני אדם. דער נודע ביהודה איז בעצם גאר שארף אין דער ריכטונג ווייל ער נעמט אן אז דאס גייט אן אפילו אויף די בהמות און עופות.
חולשת הדור לגבי תענית
נאך א פלאץ ווי מיר טרעפן אזא געדאנק אז דער מענטש ווערט פיזיש שוואכער וואס איך האב נישט געברענגט קען מען טרעפן אין פוסקים און אנדערע ספרים לגבי תעניתים, דאס טרעפן מיר סיי לגבי תעניתים וואס זענען נישט קיין חיוב להלכה נאר מצד תיקוני תשובה וואס ווערט געברענגט אין פריערדיגע ספרים, זעהן מיר למשל דער תניא אין אגרת התשובה פרק ג’ זאגט “ולפי שמספר הצומות המוזכרי’ בתקוני תשובה הנ”ל רבו במאד מאד לכן נהגו עכשיו כל החרדים לדבר ה’ להרבות מאד מאד בצדקה. מחמת חלישות הדור דלא מצו לצעורי נפשם כולי האי”.
און סיי לגבי אנדערע תעניתים און סיגופים וואס ווערן געברענגט וואס זענען נישט ממש קיין הלכה נאר לכפרה. ווי ווען א ספר תורה פאלט אויף דער ערד, טרעפן מיר פארשידענע תשובות ספרים וואס נעמען אן אז מען דארף מיקל זיין אין דעם מחמת חולשת הדור.
מער פון דעם, זעהן מיר אז דער סברא איז אפילו מכריע להלכה, און זיי זענען נוטה מיקל צו זיין אין פארשידענע פרטים אין תענית וועגן דער זעלבער ‘חלישות הדור’. למשל דער ערוך השולחן אין הלכות פסח סימן ת”ע זאגט אז דאס איז דער סיבה וואס מען איז מיקל אין תענית בכורים. און פארשידענע לעצטיגע פוסקים זענען דן לגבי חולים און מניקות און מעוברות אז זיי זאלן זיין פטור פון תעניתים אפילו אז פשטות ההלכה איז זיי זענען מחויב מצד חולשת הדור.
און נישט נאר אין הלכות תענית וואס איז סוף כל סוף תלוי אין דער הלכה ווייל א חולה איז פטור, נאר אפילו בהלכות בדיקת נדה החמורות טרעפן מיר שוין אין פארשידענע פוסקים אז דער מושג ‘חלישות הדור’ איז גורם זיי זאלן מקיל זיין אין פארשידענע בדיקות אז מען דארף זיי נישט מאכן און זיי זענען מצרף אלץ א סניף דער קאנסעפט חולשת הדורות (כמו”כ נקטו שנשי דידן אין להם הרגשה כחלק מחולשת הדורות ויש בדבר נפקותא עצומה להקל בהלכה).
די אלע מקורות, וואס אזויווי אין דער גאנצער נושא, נעמען אן דער ‘חולשת הדור’ פאר א דבר פשוט, און זענען קיינמאל נישט מגדיר וואס פונקטליך זיי מיינען מיט דעם (וואס וועגן דעם האב איך זיך נישט באמיט צו ברענגן פילע מקורות און ציטוטים וועגן דעם הגם עס איז דא אסאך), נעמען הפנים אן אז אמאל בזמן הגמרא אדער הראשונים זענען דורכשניטליכע מענטשען געווען שטערקער און האבען געקענט פאסטן, און עס איז היינט נשתנה געווארען ווי א חלק פון ירידת הדורות, און וועגן דעם דארף מען מיקל זיין מער.
דארפן מיר דא אוודאי מערקן דער צווייטער שאלה אונזערע, אז עס קען אוודאי זיין אסאך פון די זאכן זענען נישט קיין כלל תמידי נאר זענען תלוי במקום וזמן. און אזוי טענה’ן פארשידענע היינטיגע פוסקים טאקע אז די קולות וואס מיר טרעפן אין אחרונים אין הלכות תענית מצד חולשת הדור זענען געזאגט געווארן בימיהם וואס מחמת רוב עניות האט דער עולם נישט געהאט נארמאל גענוג צו עסן א גאנץ יאר און עס האט טאקע געהערשט א חולשה, אבער נישט היינט וואס עס איז ברוך השם דא א שפע פון עסן און רפואות איז דאס נישט געזאגט געווארן.
גאר אן איטרעסאנטע מציאה האב איך געטראפן וועגן דער נושא אין די שמועסען פון ראחמיסטריווקע רבי’ן פון בארא פארק זאל זיין געזונט (אמרות טהורות ויקרא עמוד מה). ער ברענגט דארט א שמועס פון רוזינער (עירין קדישין פרשת ויקרא) בשם דער אפטא רב, אז ער פלעגט אסאך פאסטן, און ווען ער איז געקומען צו דער רבי ר’ אלימלך האט ער עם געזאגט אז ווען ער וועלט געהאט מיט זיך נאך צוויי פאר א בית דין וואלט ער מבטל געווען אלע תעניתים בכלל. אין די הערות דארט ברענגען זיי א מסורה מכתב יד הרבי, אז מען האט געזאגט פאר ר’ יוחנן ראחמיסטריווקער בשם דער רבי ר’ אלימלך אז טאמער וואלטן חז”ל געוואוסט ווי שווער עס וועט זיין צו פאסטן אין די דורות האחרונים וואלטן זיי דאס קיינמאל נישט מתקן געווען. און הר’ יוחנן האט צו דעם מגיב געווען אז ער גלייבט נישט דער רבי ר’ אלימלך האט אזוי געזאגט אויף חז”ל, נאר ער האט געמיינט צו זאגען אז היות א תענית איז תלוי אין דער רצון פון דער מענטש, איז טאמער וואלטן זיי געוואוסט אז מען האט נישט קיין רצון צו פאסטן וואלטן זיי דאס נישט מתקן געווען[1].
וואס דער מציאות זאגט – הבהרה
למעשה האבען מיר דערציילט אז דער פאקט ווייזט לכאורה אז בפשטות ווערט דער מענטש נישט שוואכער אדער קלענער ווי די דורות גיין ווייטער. על כל פנים אוודאי נישט אויף דער שארפער אופן וואס דער נודע ביהודה רעדט אז דער דורכשניטליכער ביצה זאל האבען געפאלן מיט האלב, און המוציא מחבירו עליו הראיה. די היסטאריע וואס די עוסקים בעינייני השיעורים ברענגען פון ארכיאלאגיע וכדומה ווייזט אויך בפשטות אז דער נודע ביהודה איז נישט גערעכט און אז דער דורכשניטליכע זית אדער ביצה איז נישט גרעסער געווען בזמן חז”ל. און דווקא פארקערט ווי דער נודע ביהודה, דער דורכשניטליכער מענטש איז היינט דווקא יא גרעסער בגשמיות ווי בזמן חז”ל.
נאך שטארקער האבן מיר געטענה’ט אז דער עוואלאציע לויטעט אז דער מענטש זאל דווקא ווערן שטערקער און קלוגער ווי די דורות גיין ווייטער. איך מוז אבער קלארער אנמערקן אז דער טענה איז מסופק. איך בין נישט גענוג קיין סייענטיסט צו וויסען. אבער פון וואס איך האב געליינט זענען דא צוויי עיקר ספיקות אין דער טענה. איינס ווייל עוואלאציע איז נשיט די הגדרה אז אלעס ווערט בעסער דווקא נאר אז אלץ בלייבט דאס וואס איז מער אויסעעשטעלט איבערצולעבן. און עס קען לעולם זיין אז אין די אמושטענדן איז בעסער צו זיין שוואכער אמאל אדער נארישער. עטליכע שטודיעס טענה’ן אז אין געוויסע פרטים זענען די אמאליגע מענטשען טאקע געווען שטערקער און גרעסער, ווי א מאלפע למשל איז שטערקער ווי א מענטש, נאר פאר דער מענטש’ס איבערלעבניש זענען אנדערע כוחות בעסער אויסגעשטעלט. די צווייטע עיקר פראבלעם מיט דער עוואלאציע געדאנק איז אז דער צייטשניט פון וואס מיר רעדן דהיינו די עטליכע טויזנט יאר פון אדם הראשון אדער זמן התורה איז נישט לכאורה גענוג אז עוואלאציע זאל קענען מאכן גרויסע שינויים אין דער מענטשהייט. דאך איז יא אמת וואס איך האב געשריבען אז דער געדאנקענגאנג פון עוואלאציע וואס לויטעט אז אלעס פארט ווייטער כסדר איז אין דערעקטער קעגנזאץ צו דער געדאנקענגאנג פון ‘ירידת הדורות’. דאס האט צוטוהן מיט דער דריטער שאלה אונזערע וואס איז וואספארא מהלכי מחשבה זענען גורם אדער נובע פון ירידת הדורות.
אויף דער ענין פון אינטעלעגענץ איז אויך א גרויסע מבוכה אויב איז אמת אז דער מענטש ווערט קלוגער אדער נישט, דאס ווערט שווערער געמאכט וויבאלד עס שווער צו מעסטען אינטעליגענץ סייענטיפיש, און נאך שווערער דאס צו מעסטען אויף פריערדיגע דורות. הגם ווי דערמאנט איז דער איי קיו ארויף אין די לעצטע הונדרעט יאר אסאך, קען דאך זיין אז דאס איז צוליב א בעסערע חינוך אדער אנדערע עפעקטן און באדייט נישט אז דער מענטש במהותו ווערט קלוגער. עס איז אבער נאכאלץ ריכטיג מיין מסקנה אז טאמער קוקט מען אויף די מציאות איז זיכער נישטא קיין הנחה פשוטה אז מענטשען פאלן. נאר די הנחה דארף זיין אז עס בלייבט די זעלבע אדער ווערט גאר בעסער, און אז איינער וויל טענה’ן ירידת הדורת איז המוציא מחבירו עליו הראיה.
מסורת התורה
אין דער ערשטער חלק האבן מיר ווייטער געמערקט צווי אופנים וויאזוי ירידת הדורות איז לכאורה יא ריכטיג. איינס איז אין דעם אליינס וואס די ערשטע מענטשען זענען געווען די ערשטע אויסצוטרעפן און צו טוהן פארשידענע זאכן זענען זיי שוין אליינס חשוב אלץ די ערשטע. און צווייטענס אז עזס זענען דא חכמות וואס זענען במהותם חכמות מקובלות און נישט מחודשות און לגבי דעם דארף מען האבן א דרך ארץ פאר די פריערדיגע.
מיר האבן שוין מרמז געווען דארט אז חכמת התורה איז לכאורה בחלקו הגדול טאקע א חכמה מקובלת, וויבאלד עס רעדט זיך בעיקר פון וואס א מענטש דארף טוהן, און ממילא איז טאקע חל אויף דעם דער דין אז מען דארף זיך רעכענען מיט די פריערדיגע. אלזא לאמיר דאס צונעמען און ברענגען די עיקרי הסוגיות אין דעם ווי עס איז נוגע צו די תורה.
יעדער איינער וואס האט אמאל געלערנט א שטיקל תורה ווייסט אז דער גענצער דיון אין אלע דורות פון תורה איז געבויט אויף א הנחה אז פריערדיגע מקורות זענען על כל פנים באיזה אופן די יסודות אויף וואס די שפעטערדיגע דורות און מקורות בויען זיך. די משנה איז געבויט אויף די פסוקים, די גמרא איז געבויט אויף די משנה, די ראשונים אויף די גמרא, די אחרונים אויף די ראשונים, און אזוי ווייטער. אין פארשידענע רינגען פון דער קייט זעהן מיר אפילו א שארפער חלוקה, ווי אין די גמרא טאמער צוויי אמוראים קריגען זיך און איינער ברענגט א משנה אדער א ברייתא צו זיין צד, ווערט דאס גערעכנט פאר א פירכא פאר דער אמורא און ער קען נישט זאגען איך האלט נישט ווי דער משנה. עס זעהט אויס צו זיין אן אומגעשריבענע כלל אין גאנץ תלמוד אז אמוראים קריגען זיך נישט אויף תנאים, און צומאל אפילו אז שפעטערדיגע אמוראים אדער תנאים קריגען זיך נישט אויף פריערדיגע תנאים אדער אמוראים.
עס איז גאר מערקוועדיג אז דער שאלה פארוואס טאקע פארנעמט גאר א קליינער ארט אין ספרי הלכה פון אלע דורות. עס איז אלעמאל אנגענומען ביי יעדער איינער אז אמוראים דינגען זיך נישט אויף תנאים למשל, אבער ביז דער כסף משנה אין הלכות ממרים פרעגט קיינער נישט קלאר די שאלה אבער פארוואס טאקע. ער אליינס פרעגט עס אויך נישט לכשעצמו נאר כמעט אלץ א קשיא אויף שיטת הרמב”ם דארט. מען קען אפשר ברענגען פריער אגרת רב שרירא גאון אבער דאס איז געווידמעט אויף צו דערציילען די היסטאריע און נישט אזויפיל מסביר זיין די הלכה אדער סברא דערפון. דער עצם התעלמות פון דער שאלה בכלל וייזט מיר אז רוב דיונים וואס מיר טרעפן אין אחרונים געבויט אויף דער כסף משנה, ווי ר’ אלחנן וואסערמאן אין קונטרס דברי סופרים און דער חזון איש וואס דינגט זיך אויף עם, פארפאסען עפעס וואס איז געווען פשוט פאר אלע דורות פריער.
היינטיגע מפרשים האבען שוין פארגאסען אסאך טינט אויף דער חקירה, און עס איז נישט אונזער נושא בעצם זיך אריינצולייגען איןן די אלע פרטים דערפון. איך וועל נאר פראבירען ארויסצונעמן וואס מען קען פון דעם לגבי דער שאלה פון ירידת הדורות, און בעיקר אויף צוויי אופנים. אייינס, איז פשוט צו ברענגען די עיקרי הדעות וואס זאגען טאקע אז דער טעם איז ירידת הדורות. און צווייטענס, און מער ברייטער, צו ווייזען וויאזוי ירידת הדורות איז ווייט פון דער הנחה פשוטה אין דער סוגיא, און אנצומערקען אויף פארשידענע וועגן מסביר צו זיין דער ענין אן צו זאגען דער געדאנק פון ירידת הדורת. אין אנדערע ווערטער, אויב איז ירידת הדורות ריכטיג און איז ממש א כלל במציאות, הייבט זיך כמעט דער שאלה נישט אן, און אזוי לערנט מען טאקע לפום ריהטא אין רוב היינטיגע ישיבות. עס איז פשוט און מוסבר אז אן אמורא קען נישט זיך קריגען אויף א תנא וואס איז פון א פריערדיגע דור. און די זעלבער פאר אלע דורות פריער און שפעטער. דאס גופא אז דער כסף משנה איז שווער געווען דער שאלה פארוואס טאקע נישט ווייזט לכאורה אז ער האט נישט אנגענומען מיט א פשטות אזא הנחה. און דאס אז עס זענען דא אנדערע הסברים אויף דעם קענען ווייזען אז עס פעלט נישט אויס דער הנחה.
נבואת משה רבינו, ותורה שבעל פה
לאמיר אבער אנהייבן אביסעל פריער. איך האב דאס נישט אליינס געכאפט אבער א חבר אויפ’ן קאווע שטיבל האט מיר געשריבען וועגן דעם און איך האב געכאפט אז דא ליגט א גרויסער שאלה אדער שליסל צו דער נושא. דער ערשטער מקור און ענדגליטיגע סמכות פאר די גאנצע תורה איז פארשטייט זיך דער חומש, וואס ווי די י”ג עיקרים פונעם רמב”ם לויטען, זענען געשריבען בנבואה פון משה רבינו מפי הגבורה. קיינער פרעגט נישט און פארוואס קען מען זיך נישט דינגען אויף משה רבינו, וויבאלד זיין נבואה מפי הגבורה איז דער גרעסטער מקור וואס קען נאר זיין. לעולם איז יא דא א שאלה פארוואס קען נישט קומען א צווייטער נביא מפי הגבורה און זיך דינגען אויף משה רבינו. נאר אויף דעם האט דער רמב”ם טאקע זיך באמיט אוועקצושטעלן די אנדער עיקרים וואס זאגען אז קיין שום נביא קומט נישט צו די מדרגה פון משה רבינו, און אז די נבואה פון משה אליינס זאגט פאר אז דער אייבישטער וועט נישט קומען טוישען זיין תורה דורך א צווייטער נביא.
דא דארפן מיר נאכאמאל מערקן אז דאס איז נישט דער יסוד פון ירידת הדורות. ווייל לעולם משה רבינו איז טאקע געווען א גרעסערער נביא אויך פון הקודמים לפניו. און די סיבה פארוואס שפעטערדיגע נביאים קומען נישט צו זיין מדרגה איז נישט וויבאלד זיי זענען שפעטער נאר וויבאלד זיי זענען נישט משה. און וויבאלד תורת משה איז מבטיח אז עס וועט בלייבן די זעלבע תורה אויף אייביג[2]. דאס איז די גאנצער סיבה פארוואס א פסוק חומש איז אלעמאל דער שטערקסטער ראיה און קיינער קען זיך נישט דינגען אויף דעם. מען דארף אבער בכלל נישט האבען דער ענין פון ירידת הדורות צו דעם.
און ווי מיר לערנען אז משה רבינו האט מקבל געווען נישט נאר די תורה שבכתב נאר אויך די תורה שבעל פה, וואס דאס הייסט פירוש המצוות. ווי דער רמב”ם שמועסט אויס באריכות אין הקדמת משנה תורה און הקדמה לפירוש המשנה. איז פארשטייט זיך אז אויב דאס איז אויך פון משה רבינו איז דאס אויך בכלל דער זעלבער דין אז עס קען נישט זיין קיין צווייטער נביא זאל דאס טוישען. אויב פארשטייט מען דאס ווערט כמעט תמוה דער קשיא פון די אחרונים פארוואס מען קען זיך נישט דינגען אויף די משנה. ווארום די משנה איז דאך ברובה נישט מער ווי דער סיכום פון תורה שבעל פה הנמסר ממשה ליהושע וכו’. איז אוודאי קען מען זיך נישט דינגען דערויף פונקט ווי מען קען זיך נישט דינגען אויף נבואת משה. און מען דארף נישט קיין שום הסבר פון נבואה אדער קבלו עליהם[3].
ביטול הנבואה
עס איז אבער יא דא דא אן ענין, וואס אפילו אויב מען וויל עס נישט כאראקטיזירן ווי א ירידה, איז זיכער א ריזיגע שינוי פון אין דור ביז’ן צוויטען, און דאס איז וואס ווערט אנגערופען ביטול הנבואה, ווי חז”ל זאגען (סוטה מח עמוד ב, אין א סוגיא וואס רעדט באופן כללי פון עפעס וואס זעהט זייער שטארק אויס אן ענין פון ירידת הדורות) “משמתו חגי זכריה ומלאכי נסתלקה רוח הקודש מישראל, ואעפ”כ היו משתמשים בבת קול. שפעם אחת היו מסובין בעליית בית גוריא ביריחו נתנה עליהם בת קול מן השמים, ואמרה יש בכם אדם אחד שראוי שתשרה שכינה עליו אלא שאין דורו ראוי לכך. נתנו עיניהם בהלל הזקן, וכשמת הספידוהו הי חסיד הי עניו, תלמידו של עזרא.ושוב פעם אחת היו מסובין בעלייה ביבנה. נתנה עליהן בת קול מן השמים ואמרה להן, יש בכם אדם אחד שראוי שתשרה שכינה עליו אלא שאין דורו זכאין לכך”. דא איז געווארען א ריזיגע שינוי אין דער וועלט, ווי א וועלט וואס האט אמאל געהאט נבואה האט שוין נישט, און עס זענען געזאגט געווארן פארשידענע טעאריעס וויאזוי דאס איז געשעהן און וואס דאס מיינט. וואס אויף דאס מברר זיין ריכטיג דארף מען אריינגיין אין דער גאנצער נושא פון נבואה, אבער מען קען נישט מכחיש זיין אז דאס איז א ריזיגע שינוי און לכאורה א ירידה עצומה.
דווקא דא איז נאך וויכטיגער אנצומערקן אז אין פשטות פון חז”ל איז דאס דייקא נישט קיין גרויסער שינוי וואס איז געשעהן אין דער וועלט, ווי פיל פון די טעאריעס טענה’ן, נאר א פשוטע’ר ענין פון זכות. און ווי זיי זאגען אויך אין שפעטערדיגע דורות זענען געווען יחידים וואס זענען געווען ראוי לנבואה נאר שאין דורם ראוי. דאס הייסט אז פשוט מען האט געזינדיגט און מען איז שוין נישט ראוי צו הערן נבואה. דאס איז אוודאי א ירידה אבער נישט א ירידה במהות אז עפעס טוישט זיך אין דער וועלט נאר א פשוט’ע ירידה במעשים, וואס איז אויך נישט מוכרח אויף יעדער פרט נאר באופן כללי אזויווי מיר זעהן מיר זענען נאך אין גלות איז דער דור נישט ראוי און האט נישט תשובה געטוהן. און עס איז טאקע מובטח אז צו’ם סוף וועט די נבואה צוריקקומען אין א שפעטערדיגע דור וואס וועלן תשובה טוהן.
אפילו טאמער וועט מען וועלן דאס זעהן ברייטער און אנקוען דער ריזיגער שינוי ווי א שינוי מהותי, איז דער ריכטיגער הגדרה על פי תורה נאכאלץ נישט ירידת הדורות נאר גלות. אין אנדערע ווערטער אמת די דורות הגלות זענען אין א גאר נידעריגע צושטאנד לערך די דורות הנבואה. אבער דאס איז א צייטווייליגע פראבלעם פון גלות. נישט א יסוד פון ירידת הדוורת. און מיר קוקען דווקא ארויס אויף די גאולה וואס איז חזרת הנבואה און אפשר אפילו ניצוצות דערפון וואס זענען זיך מתעורר שוין בגלות. דאס איז ווייטער די הגבלה פון די צווייטער שאלה אונזערע אויף אויך ירידת הדורות לגבי נבואה, אז עס איז נישט קיין כלל פון בריאת העולם ביז היינט נאר א זאך וואס איז תלוי אין א געוויסער זמן און מקום.
מחלוקת תנאים ואמוראים.
פון דא קומען מיר צו די פלאץ ווי עס איז מערסטע קלאר די חילוק פון איין דור ביז א צווייטער און די מערסטע מוסכם דער הלכה אז איין דור אדער קבוצה פון דורות דינגט זיך נישט מיט א פריערדיגע. דאס איז טאקע דער נושא פון תנאים ואמוראים. עס איז אויך דער מערסטע רעלעוואנט צו דער פערדע שאלה אונזערע. וויבאלד מיר זענען אידען פון דער תלמוד און לויט די כללים וואס דער תלמוד שטעלט אוועק זענען מיר מכריע אלע הלכות. כדרכנו וועלן מיר נישט ברענגען יעדער מקור און מדייק זיין יעדער דיוק נאר פראבירען אוועקצושטעלן צורתא דשמעתתא, גיבן די כללים מיט וואס מען קען פארשטיין רוב מקורות, און צוברענגען פון די עיקרי מקורות אין דער ענין.
צו’ם ערשטנס לאמיר מחלק זיין צווישען צוויי באזונדערע שאלות וואס זענען אמת און סמכות אדער אוטוריטעיט. אין הלכה זענען דא כללים און וועגן פון מוכיח זיין ווער עס איז גערעכט, ווי למשל א ראיה אדער א סברא. און באזונדער זענען דא כללים וואס זענען מכריע וויאזוי מען דארף זיך פירען. ווי דער באווסטער מעשה פון רבי יהושע און רבי גמליאל אין מסכת ראש השנה פארציילט, ‘אתם אפילו שוגגים אתם אפילו מזידים’. אמאל איז דא א זאך וואס אפילו ווען איינער ווייסט אז דער בית דין איז זיך טועה דארף ער אננעמען זייער פסק וויבאלד זיי האבען דער כח הכרעה און דער קיום התורה איז מחייב אז מען זאל פאלגן דער בית דין אפילו זיי האבען א טעות. דער זעלבער איז דער חינוך מסביר אין מצוות לא תסור אפילו על ימין שהוא שמאל, דאס הייסט אפילו ווען דו ווייסט אז דער בית דין שבימיך איז נישט גערעכט איז נאכאלץ ענדערש מען זאל האבען א כלל אז מען מוז פאלגן דער בית דין ווייל אנדערש תיעשה תורה כשתי תורות[4].
יעצט רוב כללי הלכה זענען מער כללי סמכות ווי כללי אמת. למשל אפילו יחיד ורבים הלכה כרבים מוז נישט זיין אז דער רבים איז גערעכט, עס קען גאר זיין דער יחיד איז גערעכט ווי רבי מאיר שלא עמדו על סוף דעתו. אבער די הלכה מוז נאכאלץ זיין ווי די רבים. לאמיר אויב אזוי טראכטען, טאמער איז דא כללי הכרעת ההלכה צווישען דורות. ווי למשל א כלל אז די הלכה איז אלעמאל ווי תנאים קעגן אמוראים. אדער פארקערט הלכתא כבתראי אז די הלכה איז אלעמאל ווי דער שפעטערדיגע. איז מסתבר אז דאס זענען לאו דווקא כללים וואס זאגן אז די תנאים זענען אלעמאל גערעכט. זיי זענען אבער פשוט כללים וואס זאגען אז זיי האבען אלעמאל דער אוטוריטעיט צו מכריע זיין די הלכה.
אויב אזוי איז פשוט אז אפילו טאמער איז דא אזא כלל אז הלכה כתנאים נגד אמוראים, מוז דאס נישט האבען צוטוהן מיט ירידת הדורות מער ווי הלכה כרבים האט צוטוען מיט ירידת היחיד. אין דער רובריק גייט בפירוש אריין דער דיון פון דער רמב”ם אין הלכות ממרים (פרק ב הלכה א). וואס דער רמב”ם פסקנ’ט אז יעדער בית דין אין יעדרע דור האט דער רעכט צו דרשנ’ען אין די תורה אנדערש פון פריערדיקע בתי דינים און די הלכה איז אין לך אלא שופט שבימיך. און ווי ער זאגט ווייטער, דער כלל פון אין בית דין יכול לבטל דברי בית דין חבירו אלא כן גדול ממנו בחכמה ובמנין איז דווקא ביי תקנות חכמים. אבער ביי א מחלוקת אין גוף ההלכה אפילו דער בית דין איז קלאר קלענער ווי דער פריערדיגע איז דער הלכה נאכאלץ כדעתו וויבאלד אין לך אלא שופט שבימיך. אויף דעם רמב”ם פרעגט דער כסף משנה זיין באוואוסטער קשיא, “ואם תאמר אם כן אמאי לא פליגי אמוראי אתנאי?”. און זיין תירוץ “ויש לומר ואפשר לומר שמיום חתימת המשנה קיימו וקבלו שדורות האחרונים לא יחלוקו על הראשונים, וכן עשו גם בחתימת התלמוד שמיום שנחתם לא ניתן רשות לשום אדם לחלוק עליו”. דער תירוץ זיינער איז לכאורה ווייטער א כלל פון סמכות, אז מאיזה סיבה האט מען מקבל געווען נישט חולק צו זיין אויף די תנאים, און פאר דעם איז א ראיה פון א תנא אלעמאל א פירכא אויף אן אמורא. און די זעלבע זאגט ער האט מען מקבל געווען בחתימת התלמוד און פארדעם פירען מיר זיך אלע אז דער תלמוד איז דער לעצטער מכריע אין יעדער מחלוקת.
דעת הרמב”ם – תוקף הצרות ופשיטות התלמוד בכל ישראל
עס בלייבט אבער שווער פארוואס איז טאקע געשען דער חתימת המשנה והתלמוד? וואס איז עפעס פונקט געשעהן אין יענער דור אז מען זאל מאכן אזא קבלה? אז מען קוקט אריין אין הקדמת הרמב”ם צו ספר היד זעהט מען אז לכאורה רעדט ער פון דער שאלה, און איז מסביר פארוואס דער משנה און דער תלמוד זענען מחייב כל ישראל. ואלו דבריו:
והוא (רבינו הקדוש) קיבץ כל השמועות וכל הדינין וכל הביאורין והפירושין ששמעו ממשה רבנו, ושלמדו בית דין של כל דור ודור, בכל התורה כולה; וחיבר מהכול ספר המשנה. ושיננו ברבים, ונגלה לכל ישראל; וכתבוהו כולם, וריבצו בכל מקום, כדי שלא תשתכח תורה שבעל פה מישראל.
ולמה עשה רבנו הקדוש כך, ולא הניח הדבר כמות שהיה, לפי שראה שהתלמידים מתמעטים והולכים, והצרות מתחדשות ובאות, וממלכת הרשעה פושטת בעולם ומתגברת, וישראל מתגלגלים והולכים לקצוות: חיבר חיבור אחד להיות ביד כולם, כדי שילמדוהו במהרה ולא יישכח; וישב כל ימיו הוא ובית דינו, ולימד המשנה ברבים.
דא זעהן מיר לכאורה קלאר אז דער סיבת חיבור המשנה איז נישט געווען וויבאלד עס איז געשעהן עפעס א חילקו בחכמה בין הדורות. נאר פשוט מחמת שרבו השמדות האט רבינו הקדוש געזעהן אז טאמער וועט נישט זיין איין ספר וואס איז כולל רוב תורה שבעל פה וועט די תורה נשכח ווערן. ווייטער איז דער רמב”ם מסביר דער זעלבער זאך לגבי חתימת התלמוד.
נמצא רבינא ורב אשי וחבריהם, סוף גדולי חכמי ישראל המעתיקים תורה שבעל פה, ושגזרו גזירות והתקינו תקנות והנהיגו מנהגות ופשטו גזירותם ותקנותם ומנהגותם בכל ישראל, בכל מקומות מושבותיהם.
ואחר בית דינו של רב אשי, שחיבר התלמוד בימי בנו וגמרו, נתפזרו ישראל בכל הארצות פיזור יתר, והגיעו לקצוות ולאיים הרחוקים; ורבתה קטטה בעולם, ונשתבשו הדרכים בגייסות. ונתמעט תלמוד תורה, ולא נתכנסו ישראל ללמוד בישיבותיהם אלפים ורבבות כמו שהיו מקודם.
אלא מתקבצים יחידים השרידים אשר ה’ קורא בכל עיר ועיר ובכל מדינה ומדינה, ועוסקים בתורה, ומבינים בחיבורי החכמים כולם, ויודעים מהם דרך המשפט היאך הוא.
וכל בית דין שעמד אחר התלמוד בכל מדינה ומדינה וגזר או התקין או הנהיג לבני מדינתו, או לבני מדינות–לא פשטו מעשיו בכל ישראל: מפני רוחק מושבותיהם, ושיבוש הדרכים; והיות בית דין של אותה המדינה יחידים, ובית דין הגדול של שבעים בטל מכמה שנים קודם חיבור התלמוד.
… ודברים הללו, בדינים וגזירות ותקנות ומנהגות שנתחדשו אחר חיבור התלמוד. אבל כל הדברים שבתלמוד הבבלי, חייבין כל בית ישראל ללכת בהם; וכופין כל עיר ועיר וכל מדינה ומדינה לנהוג בכל המנהגות שנהגו חכמים שבתלמוד, ולגזור גזירותם וללכת בתקנותם.
הואיל וכל אותן הדברים שבתלמוד הסכימו עליהם כל ישראל, ואותן החכמים שהתקינו או שגזרו או שהנהיגו או שדנו דין ולמדו שהמשפט כך הוא הם כל חכמי ישראל או רובן, והם ששמעו הקבלה בעיקרי התורה כולה, איש מפי איש עד משה רבנו.
ווי עס זעהט אויס צו’ם סוף, איז זיך דער רמב”ם בפירוש מתייחס צו די שאלה פארוואס דער תלמוד איז מחייב אלע אידען און די הלכות ותקנות שאחרי התלמוד נישט. און זיין תירוץ איז פשוט טעכניש. אז דער תלמוד איז דער לעצטער חלק פון תורה שבעל פה וואס אלע חכמי ישראל האבען מסכים געווען דערצו, אבער שפעטער איז נתגבר געווארן פיזור הגלות און עס איז נישטא קיין איין ישיבה וואס אלע זענען דארט, ממילא איז נישטא קיין איין הלכה וואס איז מחייב אלע אידען חוץ וואס עס שטייט שוין אין תלמוד. דער כסף משנה’ס קשיא וואס איז מיט א בית דין שיכול לבטל דברי בית דין חבירו איז לכאורה בכלל נישט שווער, וויבאלד דער בית דין מוז לפחות זיין מקובל על כל ישראל. און מזמן חתימת התלמוד, און אפשר אפילו פריער, איז פשוט נישטא אזא בית דין.
אויב איז מיין פשט אין רמב”ם ריכטיג, איז דער ענין פון מחלוקת אויף די משנה און תלמוד א פשוט’ער זאך וויבאלד זיי זענען די מסורת תורה שבעל פה פון משה רבינו, און אויך די נייע הלכות וואס זיי האבען געלערנט זענען זיי די לעצטע בתי דינים וואס זענען דא ביי כלל ישראל עד שיהיה לנו עוד בית דין מקובל על כל ישראל. עס האט אבער גארנישט צוטוהן מיט די חכמת התנאים מול חכמת האמוראים אדער חכמת אמוראים מול חכמת הגאונים והראשונים.
עס איז אויך וויכטיג צו פארשטיין אז די אלע גלויות און צרות און שמדות זענען טאקע אויך א סיבה פאר מיעוט חכמת התורה, און לויט דער רמב”ם אפשר אפילו דער סיבה פאר ביטול הנבואה. וויבאלד דער טבע איז אז א מענטש איז אין גלות האט ער נישט די יישוב הדעת צו לערנען און צו מאכן די הכנות הנצרכות לנבואה. ממילא איז אוודאי די סיבה גשמית וואס דער רמב”ם גיט האט אויך גורם געווען צו א מיעוט רוחני. אבער דאס איז ווייטער אן ענין פון גלות זמנית נישט אן ענין פון ירידת הדורות, און עס איז אוודאי געווען אפילו אין גלות תקופות וואס עס איז געווען הרחבת הדעת עוסק צו זיין בתורה אזויווי בזמן הבית.
מחלוקת רבי אלחנן וואסערמאן והחזון איש
ר’ אלחנן וואסערמען האט געשריבען א קונטרס דברי סופרים (געדרוקט אין קובץ שיעורים חלק ב) ווי ער איז מפלפל אין דער סוגיא געבויט אויף הלכות ממרים און דער כסף משנה. דא איז דער ערשטער פלאץ ווי עס ווערט בכלל דערמאנט די ירידת הדורות אלץ א מעגליכע הסבר פאר דער נושא. ר’ אלחנן מוטשעט זיך דארט וואס העלט דער קבלה פון דער כסף משנה טאמער קען מען זיך דינגען אויף דער קבלה זעלבסט. ער זאגט אז אין הכי נמי עס איז עם פשוט אז רוב אמוראים זענען נישט צוגעקומען צו תנאים. און אויב אזוי איז עם פשוט אז ער קען זיך נישט דינגען[5], דאך זאגט ער קען זאך זיין א יוצא מן הכלל, ווי למשל ר’ חיים וואלאזינער זאגט אויף דער ווילנער גאון אז ער האט זיך געקענט דינגען אויף ראשונים. און אויב אזוי איז דער ירידת הדורות נישט גענוג צו מצדיק זיין פארוואס קיין שום אמורא דינגט זיך נישט אויף קיין שום תנא. כדי דאס צו פארענעטפערן איז ער מחדש א נייער דין פון קבלת כבית דין הגדול בקיבוץ כל ישראל וואס אויף דעם קען מען זיך נישט דינגען.
דער חזון איש האט געשריבען הערות אויף דער חיבור. און ער איז שארף חולק אויף ר’ אלחנן וואס האלט אז בעצם וואלטן אמוראים געקענט חולק זיין אויף תנאים. ער זאגט אזוי:
האמת בזה שדור שאחר המשנה ראו את מיעוט הלבבות נגד בעלי המשנה וידעו לבטח שהאמת לעולם עם הראשונים, ואחרי שידעו אמיתת הדבר שאי אפשר שישיגו הם האמת מה שלא השיג אחד מן התנאים, לא היו רשאים לחלוק והיו רק שונים את כל דברי התנאים שקדמו . וגם מחתימת התלמוד בטלו דברי אמורא שאמר מחמת העלמת דברי התנא, ורק רב ברוחב לבבו לא נתבטלו דבריו… ומש”כ מרם שקבלו כו’ לא טובה וחסד עשו עם הראשונים, אלא האמת חייב אותם, כי אי נעשה על דעתנו אנו ידענו שדעתנו קצרה והאמת אינו אתנו.
ווי מיר האבן שוין געזעהן פריער, איז דער רמב”ם בפירוש נישט מתאר דער דור שאחרי המשנה והגמרא אז ‘ראו מיעוט לבבם וכו’, נאר פשוט עס איז געווען צרות און שמדות. נאך מער, פרעגט ר’ שלמה פישר שליט”א אין בית ישי סימן ט”ו, וויאזוי איז דאס געשעהן פונקט אין איין דור אזא מיעוט הלבבות, אז אלע דורות פון תנאים קענען זיך דינגען אפילו אויף פריערדיגע דורות נאר פונקט פון תנאים ביז אמוראים נישט.
ער ברענגט אויך מערערע פלעצער אין ש”ס ווי מיר טרעפן בפירוש אמוראים דינגען זיך אויף תנאים בדברי דרוש ואגדה. עד כדי כך אז דריי מאל זאגט די גמרא אויף דברי אמורא כנגד הרבה דרשות תנאים טבא חדא פלפלא חריפתא ממלא טנא דקרי. פאר דעם און נאך איז ער מוכיח אז לעולם איז דער ענין נישט דער גדלות פון תנאים לגבי אמוראים, נאר עס איז יא אן ענין פון א קבלה וואס מען האט מקבל געווען זיך נישט צו דינגען כדברי הכסף משנה, ועיי”ש הסברו בזה.
מימרות הגמרא על ירידת הדורות
בלייבט איבער אין דער חלק זיך מתייחס צו זיין צו עטליכע מימרות אין ש”ס, וואס דער באוווסטער צווישען זיי איז אם הראשונים כמלאכים אנו כבני אדם ואם הראשונים כבני אדם אנו כחמורים ולא כחמורו של רבי פנחס בן יאיר. אין אנדערע פלעצער טרעפן מיר דווקא אז די גמרא זאגט אז דורות האחרונים האבן מעלות איבער דורות הראשונים און זיי לערנען בעסער, אדער אנדערע מעלות. כאמור וועלן מיר נישט דורכגיין אלע מימרות בפרטיות איך וועל נאר מקדים זיין עטליכע הקדמות מיט וואס מען קען פארשטיין די אלע מאמרים.
- די אלע מאמרים זענען דברי אגדה. מיר אלע ווייסען שוין אז מפרש זיין אלע דברי אגדות כפשוטם איז א נארישקייט. נאר יעדער דבר אגדה האט א פנימיות אדער א סוד אדער איז אמאל א מחלוקת ודעת יחיד און עס איז שווער עומד צו זיין פונטקליך וואס יעדער מיינט, און מען איז נישט מחוייב אנצונעמען יעדער דבר אגדה אין תלמוד כפשוטו למעשה.
- די הקדמה פון מיין שאלה ב’. די אלע מימרות זענען נישט קיין כללים. עס איז נישטא קיין איין מימרא ווי עס שטייט כל דור ודור ירוד מדור הקודם לו. נאר די אלע מימרות ידועים זענען מימרות פון געוויסע אמוראים אדער תנאים וואס האבען געזאגט אויף א געוויסע דור אדער מצב די מימרא. קען דאך אוודאי זיין אז אין יענער תקופה איז פונקט געווען א ירידה לעומת א צווייטער פריערדיגע תקופה. דאס איז נישט שולל אז אין א דריטער תקופה איז געשעהן פארעקרט אן עליה און די גמרא גיט בפירוש אזעלכע דוגמאות ווי למשל דורו של חזקיה וואס איז געווען בעסער פון אסאך דורות פאר עם.
- עטליכע פון די מימרות זענען זיך מתייחס צו מצבים פון חורבן. מיר דארפן געדענקן אז די משנה און די גמרא זענען געשריבען געווארען אין גאר שווערע מצבים פאר כלל ישראל. און ווי דער רמב”ם זאגט, די צרות זענען אפילו געווען דער גורם צו כתיבת התורה שבעל פה ווייל אנדערש וואלט גארנישט געבליבען. איז פארשטענדליך אז אין די ספרים וועט מען טרעפן אסאך קינות אויף די שווערע מצב לעומת די גלארייכער אמאל. דער משנה און סוגיה בסוף סוטה איז דער בעסטער דוגמא פאר א זאך וואס ווערט גענוצט אלץ א ראיה פון ירידת הדורות אבער איז נישט מער ווי א סארט קינה אויפ’ן חורבן בית המקדש און מיתת הצדיקים. דער געמיט פון כלל ישראל אין די תקופות איז געווען גאר א שווערער און עס פארשטייט יעדער אז מען קען נישט ברענגען קיין ראיה פון דעם וואס עס איז געווען א דור פון חורבן בית המקדש אויף א כלל פון ירידת הדורות.
- אסאך מימרות זענען דאך נישט מער ווי מימרות פון ענווה פון א געוויסער צדיק לעומת זיין רבי אדער זיין רבי’ס רבי. עס פארשטייט יעדער בר דעת אז ווען דער רבי זאגט איך בין גארנישט גלייבט מען עם נישט.. דאס איז נאר זיין ענווה. דארף מען נישט מער גלייבען ווען דער ענווה שטעלט זיך אויס אין זיך פארגלייכע לרעה לגבי זיין רבי אדער פריערדיגע דורות. דאס איז אוודאי דער דרך פון ענווה זיך צו האלטן אסאך קלענער פון די רבי און פון פריערדיגע רביס. דער אמת לגבי אונז בלייבט אבער אז ביידע קענען זיין די זעלבע גרויס אדער פארקערט. עס איז אזוי נאריש צו ברענגען פון דברי הענווה של אביי ורבא א ראיה צו א ירידה אין דורות ווי א חוקר וואס וואלט געברענגט א ראיה פון דער רבי ר’ אלימלך זאגן אז ער טוהט אסאך עבירות אז ער איז געווען אין א שוואכע מצב אין יידישקייט.
- אנדערע מימרות זענען נישט מער ווי דברי מוסר. ווי די גמרא זאגט, תוכחה איז גאר א שווערער און האקעלער זאך. און צו קומען דירעקט שרייען אויף א מענטש דו טוסט נישט גוט איז על פי רוב א נארישע מהלך. זוכען מוכיחים פארשידענע קונסטליכע וועגן וויאזוי מעורר צו זיין א מענטש אן דירעקט עם אטאקירען. איינע פון די וועגן וואס מיר טרעפן שוין אין די נביאים איז צו רעדן וועגן די אבות און די פריערדיגע. ווען מען זאגט פאר איינער קוק אויף דיינע זיידעס ווי ביי האבען זיך געפירט איז דאס אסאך מאל מער מתקבל ווי ווען מען זאגט עם סתם דו פירסט זיך נישט ריכטיג. אסאך מאל ווען די גמרא וויל מוסר זאגען אז א געוויסער זאך דארף חיזוק איז דער וועג וויאזוי זי איז עס מלביש אין א מימרא דורות הראשונים האבען געטוהן אזוי און דורות האחרונים טוהן אזוי. דער מטרה פון דער מימרא איז נישט קיין היסטארי לעסאן נאר איז א דבר מוסר אז מען זאל זיך טוהן אזויווי מען איז מתאר די דורות הראשונים. אסאך מאל איז אפילו נישט אמת אז די ראשונים זענען געווען בעסער נאר עס לוינט זיך פאר דער מוסר צו פארציילען אזוי כי היכי דלקבלוהו מיניה.
[1] מען קען עטליכע זאכען לערנען פון דאם. איינס אז דער רבי ר’ אלימלך האט נישט מורא געהאט צו זאגען אז טאמער חז”ל וואלטן עפעס געוואוסט וואלטן זיי געטוישט א הלכה. צווייטנס אז ר’ יוחנן ראחמיסטריווקער איז נישט ניחא געווען אזא מימרא און האט דאס געמוזט מפרש זיין אויף א זאך וואס איז תלוי בבחירה, וואס דאס האט ער עפעס יא פארשטאנען. דריטענס אז ער האט נישט געהאלטן אז עס איז דא באמת א שינוי גופני לגבי תענית נאר אז דער ירידת הדורת איז ברוחניות.
[2] די פרטים פון די יסודות זענען נישט מוסכם און אנדערע ראשונים דינגען זיך אויף דער רמב”ם אבער לאמיר רעדן לפי דעתו וואס איז עכ”פ ריכטיג לגבי ווי די הלכה ארבעט.
[3] לעולם דער קשיא פון כסף משנה איז טאקע נישט אויף דעם, נאר אויף די אנדערע חלקים פון די משנה וואס זענען דן אין שאלות וואס זענען נולד געווארען נאך משה רבינו, אדער אנדערע פרטים שנחלקו בהם בתי דינים שלאחר משה רבינו, וואס ווי דער רמבם איז מסביר אין הקדמת פירוש המשניות זענען נישט קיין חלק פון תורה שבעל פה הנמסר למשה נאר די הלכה ווערט מוכרע דורך די בית דין שבכל דור. מען קען אבער נאכאלץ זאגן פשוט אז טאמער וועלן מיר אנהייבן צו פרעגן אויף יעדער משנה איז דאס טאקע א דין מקובל אדער איז דאס א דין מחודש וועלן מיר צומישט ווערן מיט גרויסע מבוכות וויבאלד דאס איז כמעט נישט מעגליך מברר צו זיין, האט מען אנגענומען א פשוט’ער כלל אז מען דינגט זיך נישט אויף די משנה וויבאלד רובה איז תורה שבעל פה ממשה. ווייטער וועלן מיר צולייגען צו דעם.
[4] אין די אלע עניינים זענען דא פארפלאנטערטע סוגיות און חקירות, איך ברענג דאס נאר שארף צו מאכן די הבחנה צווישען אמת און סמכות.
[5] און דער רמב”ם וואס זאגט בפירוש אז קלענערע מעג זיך דינגען אויף א גרעסערע איז ער מדחה אז עס מיינט נאר בקרובים בערכם.