י”ג עיקרים – מידת הרחמים או מידת הדין

בית מדרש עיון למחשבה

אין אונזער בית מדרש האבן מיר געמאכט א נייער שידוך. פארהאן מענטשען וואס לערנען סוגיות בעיון. בפרט אויפ’ן וועג וואס איז רגיל היינט אין ישיבות, וואס איז א מורא’דיגער שכל’דיגע אנאליטישער וועג פון דורכטוהן זאכן. מען לערנט א זאך פון די ערשטע מקורות, פון די גמרא און ראשונים, מען טוהט דורך די שכל און סברא פון יעדער זאך. און מען פראבירט צו פארשטיין אלע צדדים פון דער סוגיא פארוואס האלט דער אזוי און יענער אזוי, וואס איז זיין מקור, וואס טוהט דער אנדערע שיטה מיט דער מקור און דער סברא. מען נעמט נישט קיינעם אויפ’ן ווארט נאר מען איז מברר יעדער זאך צו פארשטייט מען דאס אבער נישט.

ווייטער איז פארהאן מענטשען וואס האבען א געשמאק אין מער פנימיות’דיגע עניינים פון תורה. זיי באגנוגען זיך נישט מיט’ן לערנען הלכות מוקצה און תפילין. זיי ווילן אויך וויסען וואס מיינט דאס תפילין, ווער איז דאס דער אייבישטער, און פארוואס היטען מיר שבת. געווענטליך הערן זיי פון פארשידענע משפיעים און ספרים וואס זענען מסביר זאכן אויף א טיפערער אופן און זענען מקרב די עניינים אל השכל ואל הלב.

אין אונזער בית מדרש לערנען מיר די עניינים פון מחשבה המושכים את הלב, אבער מיר טוהן דאס דורך פונקט ווי מען טוהט דורך סוגיות אין ישיבה. נישט מען לערנט עפעס א חסידיש ספר פון אן אחרון און מען גלייבט אלעס וואס ער זאגט. נאר יעדער נושא וואס מיר לערנען פון די ערשטע מקורות, וואס שטייט אין פסוק וואס שטייט אין גמרא וואס שטייט אין רמב”ם, מען לערנט דאס אינעוויניג, און מען פראבירט צו פארשטיין די סברא פון יעדער שיטה און מען איז בודק טאמער שטימט דאס אין די מקורות אוון אין די סברא.

דעם זמן האבן מיר אנגעהויבען מיט לערנען דער נושא פון עיקרים. וואס דאס איז. פאלגענד שרייב איך איבער א בירור און א חידוש וואס מיר האבן מחדש געווען צו פארשטיין שיטת הרמב”ם והחולקים עליו אין דער נושא. וואס איז א זאך וואס וויפיל איך האב געזעהן רירט נישט קיינער פון די מפרשים אן. די סוגיות זענען אין א געוויסער זין א פרישער פעלד ווי ווייניג לערנען אזוי און עס איז דא אסאך פלאץ להתגדר בה.

דער בית מדרש זוכט פרישע חברים וואס האבן א טעם אין די נושאים און וואס זענען למדנים צו לערנען בעיון און פארשטיין. אויף זיך איינשרייבען פארבינדט זיך מיט מיר.

הקדמה

יעדער איינער האט אוודאי געהערט פון די י”ג עיקרים, עס שטייט דאך אפילו אין סידור און טייל זאגן דאס יעדן טאג. יעדער איינער ווייסט אויך אז דאס קומט פון דער רמב”ם, וואס האט גערעכנט די דרייצן עיקרים אין פירוש המשניות מסכת סנהדרין פרק חלק. אסאך מאל הערט מען רעפערענסירט די עיקרים ווען מען וויל שרייען אז איינער איז פסול אדער נישט קיין חלק פון אידישקייט זאגט זיך אזא נוסח ‘ער גלייבט דאך נישט אפילו אין י”ג עיקרים’. וויבאלד דאס ווערט באטראכט ווי דער עיקר און גדר פון אידישקייט נאכ’ן שיטה פון רמב”ם.

פאר ווייניג פאלט אבער אן צו טראכטען וואס עס טוהט זיך דא. די דרייצן עיקרים רופט מען דאך די עיקרי הדת, דאס הייסט דאס איז דער עיקר פון אידישקייט. דער גאנצער גדר אדער מהות פון וואס אידישקייט איז. ביז אז איינער וואס גלייבט נישט אין איינער פון די דרייצן עיקרים איז ער אן אפיקורס, אזוינס וואס געהערט גארנישט צו די אידישע רעליגיע. קען דען אבער זיין אז אזא וויכטיגע זאך זאל דער מקור זיין נאר פון דער רמב”ם? אפילו לאמיר שוין זאגען מען קען אפשר טרעפן צו דעם א מקור אדער א רמז אין גמרא אדער אין פסוקים. איז נאכאלץ נישט פארענטפערט געווארען ריכטיג דער שאלה. אויב איז טאקע דער עיקר יסוד פון אידישקייט די דרייצן זאכן וואלט געפאסט אז דאס זאל זיין קלאר געשריבען אין חומש ‘ואלה הם העיקרים’, אדער לפחות אין משנה און גמרא. מיר טרעפן אבער אין ערגעץ נישט אזא סארט זאך. דאס הייסט אז דער רמב”ם אליינס דארף מען דא פארענטפערן וויאזוי האט ער געמאכט די עיקרים און וואס האט ער געמיינט דערמיט.

אויף דעם צו פארשטיין וועלן מיר מוזען מער גרינטליך חוקר זיין וואס אייגענטליך האט גורם געווען פאר דער רמב”ם צו פארמירען דער ליסטע פון עיקרים. און וואס האט ער בעצם געמיינט דערמיט. אין אנדערע ווערטער, עס איז אוודאי ריכטיג אז דער רמב”ם שרייבט אין פירוש המשניות אז דער וואס גלייבט אין די דרייצן זאכן ער איז בכלל ישראל און ווער נישט נישט. נאכאלץ דארפן מיר פארשטיין וואס דער תפ

אין דער ארטיקל וועלן מיר אביסעל אדורכשפאצירען די פארשידענע מהלכים און חלקים וואס עס זענען דא אין דעם, און מיר וועלן דורך דעם קענען פארשטיין בעסער ווי דער ליסטע פון י”ג עיקרים איז נישט בלויז קיין ליסטע וועם דארף מען ארויסווארפען פון כלל ישראל, נאר האט אין זיך אסאך תועלת חוץ פון דעם. ווי אויך וועלן מיר פארשטיין דער אויפטוה פון דער רמב”ם און די שורש פון זיין סברא ווי אויך די וואס דינגען זיך אויף עם.

י”ג עיקרים חידש הרמב”ם

לאמיר צום ערשט באפעסטיגען אונזער הנחה אז י”ג עיקרים דאס איז א חידוש פון דער רמב”ם.  טאקע ווייל דאס באציעט זיך צו ‘עיקרים’, אוון צוליב דעם וואס דער נוסח פון רמב”ם איז צוליב זיין גרויסער כח און השפעה האט זיך אזוי טיף אריינגעווארצעלט אין דער געדאנקענגאנג פון כלל ישראל, איז שווער צו פארנעמען דער פאקט אז דער גאנצער זאך איז ממש אן אויסטרעף פון דער רמב”ם, און ביז דעמאלטס האט קיינער נישט געהערט פון דעם. דארפן מיר ברענגען צו דעם קלארער ווערטער. “הראשון אשר התחיל בהנחת עיקרים ויסודות התורה האלהית הלא הוא הרב הגדול הרמב”ם” (לשון אברבנאל, ראש אמנה פרק א’)  “י”ג עקרים שהמציא הרמב”ם שהוא הי’ הממציא הראשון בזה ואשר לפנים לא ידענום” (לשון שו”ת חתם סופר חלק ד’ סימן קמ”ח). און אזוי איז טאקע אנגענומען ביי אלע וואס טוהן אין דער נושא אז דער רמב”ם איז דער מתחיל און דער מחדש פון דער גאנצער נושא.

מיר דארפן נאך אבער בעסער מברר זיין וואס דאס מיינט פונקטליך, וועלכער חלק פון דער געדאנק פון עיקרים קען מען אפשר טרעפן פריער. לאמיר פארדעם קלאר מאכן אונזער נושא. ווען מיר זאגן אז דער רמב”ם האט מחדש געווען דער ליסטע פון י”ג עיקרים אדער בכלל דער געדאנק אז אידישקייט האט ‘עיקרים’. מיינען מיר כפשוטו, אז דער זאך פון גיין און מאכן א ליסטע פון אמונות און זאגן דער ליסטע דאס איז דער עיקר אמונה פון אידישקייט. דאס האט דער רמב”ם דער ערשטער געטוהן. אוודאי האבען אידען שוין פאר דעם געגלייבט פארשידענע אמונות און האבן אפשר אפילו געזאגט אז ווער עס גלייבט נישט אין פארשידענע זאכן איז א גרויסער שייגעץ. עס האט אבער קיינער נישט פאר דער רמב”ם געמאכט א ליסטע פון אמונות און געזאגט ‘דאס זענען עיקרי דת ישראל’. דאס איז נישט קיין שאלה פון סברא וואס מען קען מעיין זיין אויב פריערדיגע האבען געהאלטען אדער נישט. דאס איז א שאלה פון פאקט. טאמער וועט מען טרעפן א מקור אין חז”ל אדער תנ”ך ווי עס איז דא אזא ליסטע פון עיקרי הדת וואלט דער מימרא אז דער רמב”ם האט דאס מחדש געווען נישט געווען ריכטיג. דערווייל האט מען נאכנישט געטראפן אזא זאך.

(עס זענען דא וואס ווילן אנצייכענען פארשידענע ליסטעס אין דברי ראשונים שקדמו לרמב”ם ווי רס”ג אדער רבינו חננאל ווי כאילו זיי מאכן אזא ליסטע. דאס איז אבער א טעות. וויבאלד אוודאי קען מען טרעפן אמאל איינער מאכט א ליסטע פון אמונות וואס אידען גלייבען. מיר טרעפן אבער נישט קיינער זאל מאכן אזא ליסטע און זאגן “דאס זענען עיקרי הדת”. ממילא האבן די מקורות נישט צוטוהן מיט דער רמב”ם’ס חידוש. הגם נאכדעם וואס דער רמב”ם האט מחדש געווען אזא זאך קען מען צוריקגיין און טראכטען אז טאמער וואלט מען געפרעגט דער רס”ג למשל צו מאכן אזא ליסטע וואלט ער געגעבן זיין ליסטע, דאס איז אבער נישט וואס ער טוהט. די זעלבע איז דא שוין ראשונים וואס טרעפן פארשידענע רמזים אדער מקורות פאר דער ליסטע אין דברי חז”ל. א טייל פון זיי זענען דברי דרוש בעלמא. אבער אפילו די וואס זענען נענטער צו זיין א מקור, קומען נאכנישט צו בכלל צו זיין א מקור ווי עס שטייט “ואלו הם עיקרי הדת”. נאר אז נאכדעם וואס מיר האבען דער קאטאגאריע פון עיקרי הדת קען מען אפשר מוכיח זיין פון חז”ל וואס זייערע עיקרים וואלטן געווען. אבער דער געדאנק אז עס איז דא אזא ליסטע פון עיקרי הדת עקזעסטירט נישט פאר דער רמב”ם אין קיין שום אידישער מקור. און דער מקור צו דעם איז פשוט אז עס שטייט נישט אזא זאך אין ערגעץ)

הרמב”ם עצמו לא חזר על י”ג עיקרים

נאך א מערקוועדיגער זאך מערקן שוין די מפרשים. אפילו דער רמב”ם אליינס חזר’ט נישט איבער די ליסטע פון עיקרי הדת קיין איינמאל אין זיינע אלע ספרים נאכדעם וואס ער האט דאס געשריבען אין פירוש המשניות. דאס צו באפעסטיגען דארף מען איבער’חזר’ן אונזער הגדרה פון פריערדיגע שטיקל. עיקרי הדת מיין איך עס זאל שטיין אזא זאך ‘ואלה הם עיקרי הדת י”ג דברים הללו’. דער זאך שטייט אין רמב”ם איין מאל אין פירוש המשניות חלק “שעיקרי דתינו ויסודותיה י”ג עיקרים” און קיין שום מאל מער נישט. אמת, דער רמב”ם נוצט נאך אסאך מאל דער נוסח עיקרי הדת אויף פארשידענע זאכן. אמת, דער רמב”ם פסקנ’ט נאך אלץ אין הלכות תשובה פרק ג’ א ליסטע פון מינים ואפיקורסים וואס האבן נישט קיין חלק לעולם הבא וויבאלד זיי גלייבען נישט פארשידענע זאכן. ער חזר’ט אבער נישט איבער קיין איין מאל נישט דער ליסטע אז עס זאל זיין די עיקרי הדת. נישט אין ספר משנה תורה (הגם ער שרייבט דארט ‘הלכות יסודי התורה’, און ‘ספר המדע’ בכלל וואס דארט רעדט ער די אלע נושאים פון עיקרי הדת, שרייבט ער נישט דארט קיינמאל דער ליסטע), און נישט אין מורה נבוכים וואס איז ממש געשטעלט אויף מסביר זיין עניינים פון אמונה. עס איז שווער צו זאגן אז דער רמב”ם האט חוזר געווען פון דעם, וויבאלד הגם אז דער פירוש המשניות איז טאקע זיין ערשטער ספר, ווייסען מיר אז ער האט דאס כסדר מגיה געווען כל ימיו, און אפילו אין די עיקרים איז דא אן הגהה פון כתב יד הרמב”ם געשריבען נאך דער מורה. ממילא מוז זיין אז דא ליגט עפעס אנדערש.

סידור התורה

לאמיר אויב אזוי צוריקגיין צו אונזער ערשטער שאלה, וויאזוי קען דאס זיין אז דער חשוב’סטער זאך אין אידישקייט ווערט נישט פורמאלירט ביז עס קומט אן דער רמב”ם. קען מען טענה’ן, ווי עס טענה’ן טאקע חולקים אויף דער רמב”ם, אז דאס איז א סימן אז דאס איז נישט דער חשוב’סטער זאך. אדער אפשר איז בכלל נישטא אזא מושג ווי א חשוב’ערע זאך אין אידישקייט, נאר אלע מצוות זענען די זעלבע חשוב. איך מיין אבער אז דא ליגט עפעס מער פון דעם. ווען מיר פרעגן אזא שאלה, דארפן מיר דאך צו טראכטען אויף וועמען מיר פרעגן עס. ווען עס וואלט געווען דער סדר פון די תורה און חכמים אין אנדערע נושאים צו רעדן באופן מסודר, פון א כלל ביז א פרט פון אן עיקר ביז א טפל, אויף דער לאגישער סדר וואס מיר זענען צוגעוואוינט. וואלט טאקע געווען דא א גרויסער קשיא, הייתכן אז זיי זענען נישט מסדר קודם כל דאס וואס איז דער כלל פון אלע כללים אדער דער וויכטיגסטער יסוד, דהיינו די אמונות עיקריות וואס זענען מגדיר אידישקייט. וואס דאס איז אוודאי דער גרעסטער כלל פון אלע כללים, וואס פאר מען לערנט הלכות מוקצה דארף מען דאך לערנען וואס הייסט א איד. און עסו ואלט געווען מער שווער דער קשיא אז דארט ווי מען טרעפט שוין יא חז”ל רעדן פון טעאלאגישער עניינים, זענען זיי נישט מגדיר דורך זיי וואס איז דער עיקר פון יהדות און וואס איז דער גדר פון איינער וואס האלט מיט די אידישע רעליגיע.

ווען מיר לערנען אבער דברי חז”ל ביז’ן רמב”ם, טרעפן מיר אבער נישט אזא סארט זאך אין קיין שום ענין. ווען חז”ל לערנען הלכות מוקצה הייבען זיי אויך נישט אן מן הכלל אל הפרט. זיי זאגען נישט דאס איז דער גדר עיקרי פון מוקצה און פון דעם קומען זיי אן צו לערנען אלע פרטים וואס קומען ארויס פון דעם. נאר, ווי יעדער איינער וואס האט אמאל געלערנט משנה און גמרא ווייסט. דער משנה הייבט זיך געווענטליך אן מיט א פראקטישע שאלה וואס איז שכיח, און רעכנט אויס וואס מען טוהט. און די גמרא פארט פון אן ענין צו א צווייטער דור אויף אן אסאציאטיבער אופן. עס איז נישטא קיין שום סדר ווי מען פראבירט צו פארשטיין אויף א לאגישער סדר מן הכלל אל הפרט, ווי די גמרא זאל אנפגאנגען א סוגיא און זאגן לאמיר קודם פארשטיין דער גדר פון מלאכת הוצאה און דורך דעם פארשטיין דער דין פון פשט העני וכו’. אויב עפעס געשעהט פארקערט. מען האט עפעס א פראקטישע שאלה, און מען פרעגט אויב די הלכה איז אזוי וויבאלד די סברא איז אזוי אדער פארקערט.

דער רמב”ם איז דער ערשטער בעל הלכה וואס שטעלט אוועק זיינע הלכות אין א לאגישער סדר. יעדער נושא הייבט ער אן קודם פון דער כלל, ביז ער קומט אן צו די פארשידענע פרטים. דער שינוי איז נישט נאר א פראקטישער וויאזוי מסדר צו זיין א ספר, נאר איז א שינוי אין דער גאנצער דרך המחשבה. פאר די משנה און די גמרא איז גוט געווען אן אסאציאטיבער סדר, אזוי האבן זיי פארשטאנען זאכן און אזוי האבן זיי געלערנט. אין דער רמב”ם’ס קאפ אבער איז דאס נישט גוט, פאר עם צו לערנען א נושא מוז ער לערנען אלעס מן הכלל אל הפרט, פארשטיין דער גדר און דערנאך די פרטים.

אויב אזוי, ווען מען טראכט פון ענייני אמונות ודעות, אדער אפילו ווען מען טראכט פון גאנץ אידישקייט, איז נישט באמת דא א קשיא אויף חז”ל פארוואס רעדן זיי קיינמאל נישט פון עיקרים. זייער קאפ לויפט בכלל נישט אויף דער מושג פון עיקרים און יסודות. אויב עפעס נאך א גאנצער שמועס פון פארשידענע פרטים און זייטיגע זאכן וועלן זיי אויפירען והלכתא כך וכך, אדער זה הכלל כך וכך. דאס איז אבער נישט דער זאך ארום וואס זייער קאפ דרייט זיך. ממילא איז נישט ריכטיג צו עקספעקטן אז חז”ל זאלן בכלל טראכטן פון דער שאלה וואס זענען עיקרי הדת, און אוודאי נישט צו עקספעקטן אז זיי זאלן מאכן א מסודר’דיגע ליסטע פון די עיקרים. ווען זיי טראכטען וואס א איד איז טראכטען זיי נישט אויף אזא סארט לאגישער אופן נאר זיי טראכטן פון אלע פרטים און מעשיות און זייטיגע זאכן. ווען עס קומט אבער דער רמב”ם, וואס זיין קאפ לויפט אויף אזא סארט לאגישער וועג. מוז ער אריינשטעלן די אלע הלכות און מאמרים פון חז”ל אין א מסגרת פון פרטים און כללים. פונקט ווי דער רמב”ם האט גענומען גאנץ מסכת שבת און דאס מסכם געווען אויף אן אופן מסודר לפי שכלו. אזוי אויך האט דער רמב”ם גענומען אידישקייט בכללה און איר מסכם געווען אויף אן אופן וואס זי האט כללים און פרטים, און האט מקדים געווען די כללים צו די פרטים.

דרך הרמב”ם לכתוב שיוכלו לקיים

אז מיר הייבען אן צו פארשטיין וואס דער גאנצער פראייעקט פון דער רמב”ם איז, קענען מיר גיין מיט א טריט ווייטער און צולייגען נאך אז זאך. דער רמב”ם שרייבט אין עטליכע ערטער (זעה הקדמת משנה תורה און אנפאנג איגרת תחיית המתים) פארוואס האט ער געמאכט אלע זיינע ספרים. מען דארף פארשטיין אז די ראשונים האבען נישט געשריבען ספרים ווי מענטשען שרייבען היינט, סתם ווייל זיי האבן געהאט חידושים אויפ’ן סוגיה פון כבתה און האבן זיך געמוזט ארויסגעבן. אמאל פלעגט א מענטש נאר שרייבען א ספר ווען ער האט עפעס געוואלט  מיט דעם עפעס אויפטוהן.  ווען מען לערנט א פריערדיגע ספר דארף מען אלעמאל האלטן אין באטראכט נישט נאר וואס עס שטייט אין דער ספר נאר אויך וואס דער מחבר וויל מיט’ן שרייבען און מפיץ זיין א ספר. אסאך מאל פרעגן מענטשען שאלות אויף ספרים ווי למשל פארוואס זאגט ער נישט אן אנדערע תירוץ, און זיי כאפן נישט אז אוודאי דער מחבר האט פארשטאנען אז עס איז דא אן אנדערע תירוץ, ער האט אבער געוואלט אויפטוהן עפעס מיט זיין ספר און יענער תירוץ וואלט דאס נישט אויפגעטוהן.

דער רמב”ם האט נישט געשריבען משנה תורה וויבאלד ער האט געדארפט שטארק ארויסגעבן די שיטת הרמב”ם אין יעדער הלכה. ער האט דאס געשריבען וויבאלד ער האט געזעהן אז די מקורות פון וואס מיר לערנען הלכה, דהיינו גמרא, זענען מורא’דיג קאמפליצירט, און עס איז דא אין זיי אן א שיעור ספיקות און מחלוקות. ביז אז א פשוט’ער מענטש, אפילו ער זאל זיין א שטיקל תלמיד חכם, איז כמעט נישט מעגליך ער זאל וויסען וויאזוי זיך צו פירען על פי הלכה פון די גמרא אליינס. אסאך מאל ווייסט א מענטש בכלל נישט וועלכער מסכת צו זיכען דער שאלה וואס ער האט. צוליב דעם שרייבט דער רמב”ם האט ער גענומען אויף זיך א פראייעקט מסכם צו זיין גאנץ תורה שבעל פה, און ער האט דורכגעלערנט אלע מקורות פון חז”ל, און פון דעם מסכם געווען די הלכה למעשה פון יעדער זאך מחולק אויף הלכות און פרקים לפי די נושאים, אזוי אז יעדער איינער זאל דאס קענען לערנען און וויסען די הלכה. אלץ א הכנה צו דעם, כדי צו וויסען אז ער פארפעלט נישט קיין הלכות, האט דער רמב”ם געמאכט ספר המצוות וואס איז א רשימה פון אלע תרי”ג מצוות. און האט אנפאנג יעדער הלכה געשריבען וועלכער מצוות זענען נכלל אין דעם. אזוי האט ער גהאט א קלארער ליסטע פון אלע מצוות און האט געקענט מאכן זיכער אז ער פארפעלט נישט קיין שום וויכטיגע הלכה אין זיין ספר.

שרייבט דער רמב”ם אין אגרת תחיית המתים. פונקט ווי ער האט געזעהן דער עולם איז אזוי צומישט אויף ענייני הלכה. אזוי האט ער אויך געזעהן איז געשעהן אין ענייני אמונות ודעות. פארהאן אזויפיל פסוקים אזויפיל מדרשים, מיט פארשידענע אמונות און געדאנקען וואס שטימען נישט אלעמאל איינס מיט’ן צווייטען, וואס א חלק פן זיי זענען אפילו נישט ריכטיג להלכה. און מענטשען לערנען די מקורות און קומען נישט ארויס בכלל קלאר וואס דארף א איד גלייבען. דאס איז גורם סיי א גרויסער פראבלעם מצד עצמו, אז א מענטש קען למשל מיינען אז דער אייבישטער איז א גוף צוליב דעם וואס עס איז אזוי משמע אין פסוקים און מדרשים. און דאס איז נישט ריכטיג און לויט דער רמב”ם א סארט עבודה זרה. און סיי מצד אידישקייט בכלל. קומען פארשידענע אנדערע אמונות ווי קראים און נוצרים און מוסלמים און פארקויפען זיך זייערע אמונות, און זיי בויען זיך אויף אויף סברות און פסוקים און מדרשים. און א מענטש וואס האט נישט קיין קלארקייט וויאזוי איז די הלכה אין ענייני אמונות ווערט זייער צומישט און ווייסט נישט זאל זיך זיין א איד אדער א נוצרי אדער א קראי.

איבער דעם קומט דער רמב”ם, און פונקט ווי ער טוהט לגבי הלכה, טוהט ער די זעלבע לגבי אמונה. ער נעמט צאם פון אלע פסוקים און מאמרי חז”ל המפוזרים בלי סדר הגיוני, און מאכט קודם כל א ליסטע פון די אלע וויכטיגע אמונות וואס זענען נוגע פאר א איד צו וויסען און נישט ווערן צומישט. דער ליסטע דאס איז דער ליסטע פון י”ג עיקרים וואס שטייט אין פירוש המשניות. אזוי האבן מיר שוין א התחלה פון א קלארער פסק וואס ווען איינער איז צומישט אין אן ענין פון אמונה קען ער דארט אריינקוקען און זיך אויסקלארען. דערנאך ווען ער שרייבט ספר המדע, לייגט ער דארט אריין אויך די הלכות פון ענייני אמונה וואס א איד דארף גלייבען, לויט דער סדר וואס איז עם אויסגעקומען דארט מסודר לויט די מצוות און עניינים ווי גאנץ משנה תורה. און אזוי וועט יעדער איד קענען לערנען דעם ספר און וויסען וואס א איד דארף גלייבען.

העיקרים הם הטבה ולא צעקה

טאמער זענען מיר גערעכט מיט דער מהלך, קומט אויס אז דער עיקר אויפטוה פון די י”ג עיקרים איז נישט אז מען זאל קענען שרייען אויף איינער וואס גלייבט נישט אין איינער פון זיי אז ער איז א שייגעץ אן אפיקורס. פונקט ווי דער עיקר אויפטוה פון הלכות שבת איז נישט אז מען זאל קענען שרייען אויף איינער וואס איז זיך טועה אדער עובר אויף איינער פון די הלכות אז ער איז א מחלל שבת. דער אויפטוה פון דער עיקרים איז דער זעלבער געוואלדיגער אויפטוה פון דער רמב”ם אין הלכה. אז יעצט ווען איינער האט א ספק וואס צו טוהן וועט ער גלייך קענען נאכקוקען אין רמב”ם און באקומען א קלארקייט אין דער ענין.

דאס איז וויכטיג צו באטאנען וויבאלד מאיזה סיבה קוקען מענטשען אן דער חידוש פון עיקרים ווי אזא מין גבורה און שלעכטסקייט. כאילו דער תכלית זייערע איז דער שארפער געשריי אז ווער עס גלייבט נישט דאס איז נישט קיין איד. דאס איז אבער א טעות. אמת דער רמב”ם שרייבט ביים סוף פון די עיקרים מדגיש צו זיין זייער חשיבות און גדלות אז מיט דעם איז גענוג צו הייסען א איד און ווער עס גלייבט נישט איז נישט קיין איד. דאס דארף מען אבער ליינען פונקט ווי אין הלכות שבת איז דער רמב”ם מסביר די גדלות פון שבת פונקט אזוי אין הלכות אמונה איז ער מסביר די גדלות פון עיקרי אמונה. עס איז אבער נישט געשריבען געווארן כדי צו זיין א שטעקן פאר ווער עס וויל איינער דוחה זיין פון כלל ישראל צו שרייען שייגעץ ארויס. עס איז געשריבען געווארן מתוך הטבה וואס דער רמב”ם וויל מטיב זיין מיט צומישטע אידען און זיי אויסקלארען די ריכטיגע אמונה על פי תורה. (ויש עוד הסברים בענין זה ואכמ”ל)

תדע לך שכן הוא, ווייל ווי דער רמב”ם אליינס פארציילט אנפאנג הלכות עבודה זרה, און מער באריכות אין אגרת השמד. זענען שוין געווען פארשידענע תקופות אין כלל ישראל וואס רוב כלל ישראל האט געדינט עבודה זרה. ווי אין די צייט פון אידען אין מצרים, אדער אין די צייט פון אליהו הנביא. אדער שפעטער וואס עס זענען געווען אנדערע בלבולים, ווי די צייט פון חנוכה וואס רוב אידען אדער א גרויסער חלק זענען געווארען גוייש, אדער אפילו די צייט פון דער רמב”ם אליינס וואס אסאך זענען געווען קראים, און מוסמלמענער האבן גוזר געווען שמדות און אסאך זענען געווארן אזוי, און אפילו די ערליכע האבען אסאך געהאט טעותים אין עיקרי אמונה ווי אין הגשמה אדער אנדערע אמונות. און וואס זאגט דער רמב”ם מען זאל טוהן וועגן דעם, נישט אנפאנגען צו שרייען הויך שייגעץ ארויס. נאר ווי דער אייבישטער האט געטוה מיט די אידען ווען זיי זענען געווען עובדי עבודה זרה אין מצרים, מאהבתו האט ער געשיקט משה רבינו און ער האט זיי אויסגעלערנט די ריכטיגע אמונה. די זעלבע טוהט זיך דער רמב”ם אליינס, ווען ער זעהט אידען זענען זיך טועה אין ענייני אמונות, נעמט ער צייט און שרייבט באריכות עיקרים און מורה און אנדערע מאמרים און הסברים, כדי זיי צו מסביר זיין און קלאר מאכן ענייני אמונה.

(לויט דעם קען מען פארענטפערן דער ראב”ד’ס קשיא אויפ’ן רמב”ם פארוואס ער רופט איינער וואס גלייבט אין הגשמה מין ווען גדולים וטובים ממנו טעו בזה. אז אוודאי דער רמב”ם אליינס פארשטייט די גדולים וטובים. און ער קומט נישט דא צו שרייען אויף זיי און זיי ארויסווארפען. נאר פארקערט, ער איז זיך מטריח און שרייבט לאנגע הסברים אויף די אלע פסוקים און מאמרים, אלעס לתועלת די ‘מינים’ וואס טראכטען אז דער אייבישטער איז א גוף. ווען דער רמב”ם וואלט ווען געהאלטן כפשוטו אז זיי זענען מינים און דינם כגוים, וואלט ער דען אוועקגעגעבן אבויפיל צייט און מיה זיי מסביר צו זיין און מוכיח זיין? ער איז דאך א שייגעץ אן אפיקורס וואס האב איך מיט עם. נאר דער רמב”ם וואס זאגט אז ער איז א מין רעדט לגבי די עצם אמונה, וואס לפי שיטת הרמב”ם איז דאס מינות צו טראכטן אזוי. דאס מיינט אבער נישט אז דער רמב”ם האלט אז דער וואס האט א טעות אין דעם דארף מען באלד ארויסווארפען כדין מין. פארקערט פאר די ‘מינים’ האט דער רמב”ם געשריבען אלע זיינע ספרים און הסברים בענייני אמונה.)

הרמב”ם הועיל מכל מקום

אז מיר פארשטיין אזוי. פארשטיין מיר שוין גלייך אז פונקט ווי אין ענייני הלכה איז געקומען דער ראב”ד און געשריגען חי וקיים אז מען קען נישט בלינדערהייט אננעמן די שיטת הרמב”ם אן לערנען אליינס די גמרא. און האט געשריבען השגות זיך צו דינגען אויף יעדער הלכה וואס איז עם אויסעגעזהן נישט איכטיג. אז פונקט אזוי איז אין דער חלק פון עיקרי אמונה. ווי נאר דער רמב”ם האט געמאכט זיינע פסקים אין עניינים פון עיקרים זענען באלד געקומען אנדערע און האבען זיך געדינגען אויף פארשידענע זאכן וואס ער האט געזאגט.

מוז מען אבער פארשטיין, אז דאס איז כמעט נישט נוגע דער עיקר פראייעקט פון דער רמב”ם. אמת דער ראב”ד דינגט זיך אויף אסאך הלכות. בלייבט עס נאכאלץ גרינגער צו זיכען א הלכה למעשה אין רמב”ם ווי עס זוכען אין גמרא. און אפשר פארקערט, נאכדעם וואס דער ראב”ד האט געשריבען זיינע השגות אויפ’ן רמב”ם, קען מען שוין אפילו טרעפן אין דער רמב”ם אליינס אויך דער שיטת הראב”ד. ביידע אבער גיין אויפ’ן סדר פון דער רמב”ם, און לויט די הלכות וואס ער האט אויסגעשטעלט.  קומט אויס אז דער עיקר אויפטוה וואס דער רמב”ם האט אויפגעטוהן האט ער אויפגעטוהן אפילו לחולקים עליו.

ענליך דארף לכאורה צו זיין אין דער נושא פון עיקרים. אפילו דער ראב”ד למשל וואס דינגט זיך אז הפשטה איז אן עיקר, דאך האט אונז אויפגעטוהן דער רמב”ם אז עס איז דא א מסודר’דיגע ליסטע ווי צו קוקען די עיקרים. און מען קען נאר צושרייבען ביי דער דריטער כאן חולק הראב”ד. דאס איז למעשה דער סיבה פארוואס, טראץ די אלע מחלוקות וואס איז דא אויף דעם, איז געבליבען סוגיין דעלמא די עיקרים פון דער רמב”ם. וויבאלד אז ער האט דאס מסדר געווען.

החולקים שאין עיקרים בתורה כלל

דא איז אבער געשעהן עפעס אנדערש ווי ביי די הלכות. ווייל אין הלכה אפילו דער וואס דינגט זיך אויף א פרט אין הלכות שבת איז מסכים אז עס איז דא א קאטאגאריע פון הלכות שבת. און אפילו טאמער ער וואלט נישט געטראכט אזוי מסודר’דיג לאגיש שטערט עם נישט דאס וואס דער רמב”ם האט יא אזוי געטראכט וויבאלד דאס מאכט לכאורה נישט קיין חילוק לגבי די פרטי ההלכות. אין דער נושא פון עיקרים איז אבער אנדערש. וויבאלד דער עצם געדאנק אז עס עס זענען דא עיקרים פאר די תורה איז אליינס תלוי אין דער געדאנקענגאנג וואס טראכט אויף אלע עניינים לאגיש. קומען אנדערע און טענה’ן אז אויב אין חז”ל איז נישטא אזא מהלך המחשבה, איז נישט שייך בכלל צו מאכן א ליסטע פון עיקרי אמונות פון די תורה. דאס הייסט עס איז נישט שייך צו טראכטען וואס איז דער עיקר הכללי וואס פון דעם קומען ארויס די פרטים.

אזויווי דער געדאנק פון עיקרים איז געווען א חידוש פון דער רמב”ם, איז אפילו עס זענען געווען גרויסע פולמוסים שוין בזמן הרמב”ם וועגן פארשידענע זאכן וואס ער האט געזאגט. האט דער ליסטע פון עיקרים זעהט אויס נישט געמאכט אזא גרויסער רושם ווי מיר וואלטן געמיינט. בערך צוויי הונדרעט יאר נאך דער רמב”ם האט זיי געשריבען טרעפן מיר נישט קיין שום דיון וועגן זיי. און אויך די גרויסע חסידים און חולקים פון דער רמב”ם ווי דער רמב”ן ברענגען דאס בכלל קיינמאל נישט. עס איז שווער מוכיח זיין עפעס פוןא שתיקה אבער זעהט אויס אז זיי האבן נישט אנגענומען די רשימה בכלל פאר דער ענדגילטיגע רשימה פון עיקרי הדת ווי מיר קוקען דאס אן. ערשט אסאך שפעטער אין דער צייט פון תלמידי הר”ן בערך הייבן מיר אן צו טרעפן א דיון איבער די עיקרים פון דער רמב”ם. דער גרעסטער מסכם פון דער דיון איז דער אברבנאל וואס האט געשריבען דערויף א גאנצער ספר ראש אמנה, און דארט קען מען טרעפן רוב סברות וואס באלאנגען אין דער ענין.

דער אברבנאל איז אויך דער ערשטער וואס, נאכ’ן מאריך זיין מסביר צו זיין שיטת הרמב”ם און פארענטפערן אלע קשיות אויף עם, זאגט ער אז לפי דעתו איז בכלל נישטא אזא זאך ווי עיקרים אין אידישקייט! נאך עם קומען שוין פארשידענע אחרונים וואס גיין אין דער זעלבער שיטה ווי דער רדב”ז, דער מהרש”ל, דער מהרי”ל, און דער חתם סופר. דער שיטה איז לכאורה שווער צו פארשטיין. האלטן דען די אלע אחרונים אז עס איז נישטא קיין זאכן וואס א איד מוז גלייבן? אוודאי יא. נאך מער פון דעם, האלטן זיי דען נישט אז עס זענען דא זאכן וואס אויף זיי שטייט גאנץ אידישקייט. למשל, טאמער גלייבט מען נישט אין גאט, האט דאך נישט קיין זין צו טוהן קיין שום מצוה. עס איז זיך נישט מעגליך צו דינגען אויף דער פאקט.

אבער נאך וואס מיר האבן אראפגעלייגט דער חידוש פון דער רמב”ם, קען מען פארשטיין וואס ווילן פון דעם די מתנגדים עליו. דער אברבנאל שרייבט דאס קלאר אזוי. דער רמב”ם האט געזעהן אז אלע חכמות בוין זיך פון הנחות, דהיינו אקסיומות. ווען מען לערנט סיי וועלכער חכמה חיצונית הייבט מען אן מיט פארשטיין די פשוטע הנחות און יסודות אויף וואס דאס איז געבויט, און וואס פון זיי קען מען מוכיח זיין אלע אנדערע חלקים פון דער חכמה. די הנחות זעלבסט ווערן אדער אליינס אויפגעוויזען אין אן אנדערע חכמה, אדער זענען זיי מושכלות ראשונות וואס דארפן נישט קיין הוכחה. וועגן דעם האט דער רמב”ם געוואלט אז די תורה אליינס זאל אויך זיין געבויט אויף אזא לאגישער סדר, אז פון געוויסער הנחות בויט זיך ארויס די גאנצע תורה. אבער, זאגט דער אברבנאל, דער צושטעל איז א טעות. די תורה איז נישט קיין חכמה וואס מען דארף אויפווייזען. די תורה איז אמת וויבאלד יעדער פרט שבה איז מפי הגבורה. ממילא איז נישט שייך צו זאגן אז דער מצווה איז א פרט וואס קומט ארויס פון א צווייטער מצוה. נאר יעדער מצוה און יעדער אמונה פאר זיך איז אמת וויבאלד זי איז געקומען פון דער אייבישטער.

דער ווארט פון דער אברבנאל איז נישט נאר אז די תורה איז נישט קיין חכמה וואס דארף עיקרים איר אויפצוווייזען וויבאלד זי איז מפי הגבורה. נאר עס גייט אסאך טיפער. לויט עם איז די תורה נישט אזא סארט חכמה וואס בויט זיך בכלל פון אן עיקר און א טפל. עס זענען טאקע פארהאן חכמות וואס ארבעטן אזוי. אבער די חכמת התורה ארבעט נישט אזוי. די וועג וואס די חכמת התורה ארבעט איז נישט מיט א לאגישע הירארכיע וואס זאגט מען דארף לייגען תפילין וויבאלד דער אייבישער האט געהייסן. דאס הייסט נישט עס איז דא איין הנחה וואס זאג עס איז דא א באשעפער. נאך א הנחה וואס זאגט ער האט געגעבן א תורה. נאך א הנחה וואס זאגט אין דער תורה שטייט לייג תפילין. קומט אויס דער מסקנה מען דארף לייגען תפילין. נאר דער תפילין לייגן אליינס איז גלייך ריכטיג וויבאלד זי איז א מצווה אלוהית. דאס איז אייגענטליך נענטער צו די מהלך המחשבה פון חז”ל וואס טראכטן נישט מיט לאגישע כללים. וויבאלד ביי זיי איז דער חשיבות און ערך פון איסור הוצאה בשבת נישט עפעס א פועל יוצא פון א הנחה אז עס איז דא שבת וואס איז א פועל יוצא פון דער הנחה אז מען דארף היטען מצוות וכו’. נאר דער מעשה פון נישט טראגן שבת האט שוין אין זיך אלינס דער גאנצער חיות און קיום פון דער זאך, עס מוז נישט אנקומען צו נאך א הוכחה.

כל התורה כולה שמותיו של הקב”ה

פאר אונז מענטשען וואס זענען געוואוינט צו טראכטען אלעס אין לאגישע הנחות איז דאס אלץ זייער שווער צו פארשטיין. בסופו של דבר איז דאך ווייטער ריכטיג אז עס איז דא א הנחה און א מסקנה. וואס העלפט עס מיר צו זאגן אז די תורה ארבעט נישט אזוי אויב עס ארבעט יא אזוי.

קענען מיר דאס אביסעל בעסער מסביר זיין מיט דער קבלה’דיגער תפיסה פון די תורה, ווי דער רדב”ז איז מסביר דער ענין. קבלה זאגט אויף דער תורה א ווארט ‘כל התורה כולה שמותיו של הקב”ה’. דער טייטש פון דער ווארט איז, אז נישט ווי עס זעהט אויס אין פשט אז אין תורה איז דא סתם פשוט’ע ווערטער און מעשיות, און דערנאך איז דא ווערטער וואס זענען שמות ה’ ווי הויה און אלקים. נאר יעדעס ווארט אין די תורה איז אליינס א נאמן פון גאט.  ווען מען זאגט דאס אביסעל מער שורש’דיג, הייסט דאס אז ווען דער מקובל זאגט אז כל התורה מן השמים, איז נישט פשט עס איז דא א גאט, און ער האט געגעבן די תורה. נאר דער תורה איז אליינס פון אנפאנג ביז’ן סוף א חלק פון גאט, דער נאמן פון גאט.

אויב אזוי, פאסט נישט בכלל צו זאגן אז עס איז דא אין אידישקייט עיקרי אמונה, דהיינו עניינים פון געטליכקייט. און פון דעם קומען ארויס עניינים וואס זענען נישט עיקרי אמונה ווי סתם לייגען תפילין. נאר דער תפילין אליינס דאס איז א טייל פון גאט. יעדער מצוה אין די תורה און יעדער מעשה אין די תורה זענען אליינס חלקים און גילויים פון געטליכקייט. אין אנדערע  ווערטער, דער מקובל איז אוודאי מודה אז דער מציאות פון גאט איז חשבו’ער פון די פרטי המצוות, פונקט ווי דער רמב”ם זאגט. אבער ווען דער רמב”ם פירט אויס אז אויב אזוי זענען די אלע מצוות נאר ענפים, שרייט דער מקובל ניין, ווי קען מען זאגן חילוקים אין געטליכקייט. יעדער פרט אין די תורה איז אן עיקר, דהיינו זי איז א גילוי פון געטליכקייט זעלבסט.

יג עיקרים אדר ניסן תשעט