אריינפיר: ווען היסטאָריע קלאַפּט ביים טיר

נישט אלע זמנים זענען היסטאריש. נישט אלע מענטשן שפילן באמת א ראלע אין היסטאריע. אין זמנים פון שלום און רואיגקייט קען דורכגיין צענדליגער אדער הונדערטער יארן פון וועלכע די היסטאריע ביכער ווייסן נישט קיין סאך צו דערציילן, א שטייגער ווי די ליסטעס פון ‘תולדות’ סוף פרשיות בראשית און נח. דער האט געבוירן יענעם און יענער האט געבוירן א דריטן. ויחיה וימלוך וימות, און געגאנגען ווייטער. דאס איז דאס – נישטא וואס צו דערציילן.

אין אזא תקופה שטייט נישט דער דורכשניטליכער מענטש פאר קיין שום ריכטיגע שאלות. ער דארף נישט באמת מחליט זיין וואס צו טון וויבאלד זיין לעבן איז מער-ווייניגער מסודר; ער טוט מער-ווייניגער וואס זיין טאטע, ברודער און שוואגער טוען, און דאס איז דאס. דאס מערסט-גורל’דיגע באשלוס וואס ער קען מאכן איז וועלכער פלעיווער אייזקרעם איינצוקויפן אויף שבת. נו, ערשטע-וועלט-פראבלעמען, ווי מ’זאגט. אפילו דער קעניג, דער מנהיג, האט נישט באמת קיין היסטארישע באשלוסן צו פאסן. ער קען מער-ווייניגער ממשיך זיין אלעס ווי אזוי עס איז.

היסטארישע תקופות ווערן על פי רוב פאררעכנט למפרע אלס היסטאריש דורך היסטאריקער. צו וויסן לכתחילה אז מען לעבט אין א תקופה וואס וועט האבן אן איינפלוס אויף דער היסטאריע איז אַן ארבעט פאר נביאים. א סימן אז עס קומט פאָר א היסטארישער זמן איז אז פלוצלינג טרעפן זיך מענטשן מיט א סארט שאלה מיט וועלכער זיי האבן זיך קיינמאל געדארפט ספראווען, נישט נאר זיי, נאר אויך זייערע רבי’ס, זייערע פאליטיקאנטן, זייערע ביזנעסלייט און זייערע רבנים, זעען זיך פארלוירן. נישט נאר וואס זיי האבן צום ערשטן מאל אין לעבן אן אמת’ן ספק וואס איז טאקע שווער צו ענטפערן און פאדערט דרייסטע החלטות, נאר זיי ווייסן בכלל נישט ווי אזוי מען גייט צו צו מאכן אזעלכע סארט החלטות. זייער גאנצער חינוך און הרגל איז געבויט געווארן אויף די סארט הכרעות וואס מען דארף אין פרידנסצייטן. קעניגן און גענעראלן פון פרידנסצייטן זענען אפטמאל שוואך מצליח ווען עס קומט צו א מלחמה. אפט נעמט דאס א שטיק צייט אז זיי זאלן דורכפאלן און ביז עס שטעלט זיך א פירער וואס איז געאייגנט פאר א שעת מלחמה.

די נאָך-מלחמה דרייסטקייט

מיר אלע זענען געבוירן אין א תקופה און אין א געזעלשאפט וואס האט זיך אין א געוויסן זין געבויט אויפ’ן זיין נאך, ארויס, אדער העכער היסטאריע. די לעצטע היסטארישע געשעעניש וואס איז אנערקענט אין אונזער חינוך איז דאס וואס מען האט גערופן ביי אונז אין חדר “די מלחמה”. די מלחמה סתם, דאס איז די צווייטע וועלט-מלחמה, און דייקא ווי עס איז נוגע אידן – וואס ווערט אין אלגעמיין אנגערופן דער ‘האָלאָקאָסט’, אדער ‘שואה’. אפילו דאס קוקט דער היימישער בליק נישט ריכטיג אָן ווי אַן אמת’ן חלק פון היסטאריע וואס מען קען פארשטיין און דערציילן. אונזער גרעסטע היסטארישע אריענטאציע איז אז מיר זענען “נאך דער מלחמה”, און די היימישע אידישע היסטאריע ענדיגט זיך דארט.

דער מציאות פון “נאך דער מלחמה” ווערט איבערהויפט נישט דערציילט ביי אונז ווי א היסטארישע תקופה וואס מיר דארפן זיך שטעלן און נעמען די אחריות דערויף. אין דער היימישער היסטאריאגראפיע איז אונזער דור אזא מין מפּיל-קינד וואס איז נישט צו שפייען און נישט צום עסן. מיר שטיין אין א ‘לימבאָ’ ערגעצוואו צווישן דער מלחמה און משיח’ן.

מיר דערציילן ווי אונזערע רבי’ס זענען געקומען קיין אמעריקע אדער קיין פאלעסטינע און ‘צוריק’ אויפגעשטעלט דאס אידישקייט ווי עס איז געווען ‘אינדערהיים’. דאס איז די מעשה וואס זיי האבן בוחר געווען צו דערציילן, און מיט דעם מחנך צו זיין. אבער מיר האבן נישט געהערט די מער אמת’דיגע – און לדעתי מער אינספירירנדע – מעשה: אונזערע רבי’ס נאכ’ן קריג זענען געווען א באנדע דרייסטע פירער, וואס קומענדיג ארויס פון קאלעך-אויוון, אין א צייט ווען עס זענען געווען מערערע דרכים וואס מען האט געקענט נעמען, און פיל פון זייערע ברידער האבן טאקע גענומען אט די אנדערע וועגן, האבן זיי גענומען די ווילדע קוראזשפולע שריט פון טון דאס וואס זיי האבן געטון, מאכנדיג צענדליגער לעבנסוויכטיגע החלטות און פּשרות רוחניות וגשמיות דורכאויס דעם וועג. די אלע וואס האבן זיך געצווייפלט און זיך נישט גענומען אין דער האנט אריין מיט א דרייסטקייט, נישט קיין חילוק צו וועלכער וועג, זענען געפאלן צו דער זייט. מיר דארפן נישט דווקא מסכים זיין מיט די הכרעות וואס אונזערע רבי’ס האבן גענומען זיי צו אנערקענען פאר די שארפע הכרעות וואס זיי זענען געווען און די פרייזן וואס זיי זענען געווען גרייט צו צאלן פאר זיי, פרייזן ברוחניות און בגשמיות.

דער קומענדיגער דור פון בעלי-בתים און יונגווארג, בני-תורה און בעלי- מלאכה, האט ארויסגעוויזן א הצלחה רוחנית וגשמית וואס קיינער פונעם ערשטן דור האלאקאסט-ארויסגעקומענע מנהיגים וואלט נישט גע’חלומ’ט אין זיין גרעסטער פאנטאזיע. דאך האבן מיר כמעט נישט געטוישט די רעטאריק זייערע, וואס האט זיך אלעס געדרייט איבער וואספארא שווער נידריג דור מיר זענען, און ווי מיר קענען נישט מער ווי זיך מחזק זיין מיט אביסעלע גיין בדרכי אבות, מיט זייערע גארטלעך, קאפּלעך און כל נדרי דרשות.

אנשטאט ארויסלערנען פון אט דער וואונדערליכער הצלחה דעם כח פון דרייסטער פירערשאפט, א פירערשאפט וואס איז גרייט צו פאסן באשלוסן, און צאלן דעם פרייז פאר די באשלוסן, האבן מיר זיך געלערנט א פארקערטן מעסעדזש פון פּאסיווקייט און דאס קיינמאל נעמען די דרייסטקייט צו מאכן החלטות. דאס איז נאך א תוצאה פון דערציילן די גאנצע היסטאריע ווי א גראָדער המשך פון אברהם אבינו’ס קאַפּאָטע ביז דעם רבינ’ס גארטל, און פארווישן די פילע פּרשות דרכים וואו יעדער איינער פון די היסטארישע שפילער האבן זיך געטראפן, און וואו די תוצאה איז נישט קיין מחויב המציאות כי לא תשכח מפי זרעו נאר א דירעקטער איינפלוס פון די הכרעות וואס זיי האבן גענומען.

פעאיגקייט צו נעמען ריזיקעס

מיין דור איז אויפגעוואקסן אונטער דעם צווייטן דור פון מנהיגים נאכ’ן חורבן, דער האלאקאסט. אמת, א טייל פון זיי האבן זוכה געווען צו זען און אפשר הערן פונעם ערשטן דור, אבער די למעשה’דיגע מחנכים, מדריכים און מורי דרך זענען געווען דער מיטלסטער דור – דער דור וועמענ’ס עלטערן זענען אריבער די מלחמה און געפאסט די באשלוסן לחיים ולמוות, אבער האבן אין זייער אייגענעם לעבן דאס קיינמאל געטון. די רבי’ס אונזערע זענען שוין אליין אויפגעוואקסן אין דער מערסט-רואיגער און שלומ’דיגער צייט, אפשר זאגאר זינט די וועלט שטייט, אין דעם לאנד וואס פירט א האלבע וועלט, און אויף דער גוטער זייט פון די הערשער פון דעם לאנד. ארץ-ישראל האט זיך איר אייגענע דינאמיק, אבער אין אמעריקע סיי בכלליות און סיי ביי אידן, און ביי מזרח-אייראפּעאישע אפשטאמיגע בפרט, געדענקט זיך נישט אזא גוטע צייט. מען דארף צוריקגיין צו דער האלב-מיטאלאגישער צייטן פון שלמה המלך זיך פארצושטעלן בכלל אזא הרחבה. מיר דאנקען נישט גענוג אויף דעם. טענק יו השם.

ווי א תוצאה פון דעם אלעם (און מסתמא נאך סיבות וואס איך האב נישט גערעכנט), איז נאך נישט געווען א דור פון מנהיגים וואס איז אזוי אומבאהאוונט ווי אזוי זיך אומצוגיין אין א צייט פון קריזיס און נויטווענדיגקייט, ווי דעם דור פון היינטיגע מנהיגים. דאס רוב פון אונזערע רבי’ס האבן אין זייער לעבן נישט גענומען קיין גרויסע ריזיקעס, אדרבה, זייער גאנצער לעבנסשטייגער בגשמיות, און בפרט ברוחניות, איז געבויט אויפ’ן נישט נעמען קיין איבעריגע ריזיקעס. דאס זאג איך נישט אלס קריטיק נאר אלס א דעסקריפּציע, פשוט צו דעפינירן דעם מציאות. דאס זוכן גארנישט משנה צו זיין און נישט נעמען די ריזיגע פון שינויים איז אוודאי א פעאיגקייט וואס דינט דעם מנהיג גוט אין פרידנסצייטן ווען רוב שינויים האבן מער אויסזיכטן צו מזיק זיין ווי צו העלפן.

זייער מהלך-המחשבה – איבער’ן באוואוסטזיין צי אונטערן – זאגט אז עס גייט דאך אזוי גוט אז מען דארף נישט צורירן צופיל. א קהילה וואס איז פאר זעכציג יאר צוריק באשטאנען פון הונדערט משפחות יראים ושלמים וועט היינט באשטיין פון טויזנטער משפחות, און מיט דער גאנצער הצלחה און כח וואס קומט מיט דעם. זיי האבן גע’ירש’נט די געמיינדע אין אַן אידילישן צושטאנד און די וואס האבן שוין זוכה געווען צו שיבה און גבורה וועלן מעגליך אוועקגיין פאר’ן זען דעם סוף דערפון.

די שפּאלטן אין דער אידיליע זעען זיך שוין אָן אפשר א צוואנציג יאר. איך בין נישט קיין גרויסער סאציאלאג זיי צו ציילן און דערציילן דא, אבער הדברים גלוים וידועים. איך בין אויך נישט קיין נביא אדער אן אנדער סארט פאראויסזאגער וואס מאכט חשבונות וואס וועט זיין און וואוהין דאס וועט פירן. איך וויל נאר עומד זיין אויף וואס מען קען זען בפירוש, און בעיקר אויף וואס מיר האבן צו טון. דער דריטער דור איז נישט דער זעלבער ווי דער צווייטער דור. ער וועט נישט געבן דעם זעלבן נחת פאר זיינע רבי’ס און עלטערן ווי דער מיטלסטער דור. דער נס, וואס איז אונזערע עלטערנ’ס דור, וועט זיך נישט איבער’חזר’ן, און די מנהיגים וועמענ’ס גאנצע זאך איז אז זיי זענען קינדער אדער ממשיכים פונעם ערשטן דור אָן זיין בויגזאם און זיך טוישן לויט די צרכים און מצבים פון דעם דריטן – און באלד פערטן און פינפטן – דור, זיי זענען נישט די קוראזשפולע מנהיגים וואס דער יעצטיגער דור דארף.

קאָראָנאַ-ווירוס האָט געוויזן דעם מציאות

דער קאראנא-ווירוס קריזיס איז אריינגעקראכן אין די שפאלטענס, אריינגעשטעלט דארט א צווענגל, און אויפגעבראכן דעם טויער מיט געוואלד. ביז היינט טרעט איך אויף די שטעכעדיגע שטיקלעך וואס דער אויפרייס האט ארומגעשיקט. איך וועל נישט רעדן פאר קיינעם נאר פאר מיר און מיינע באקאנטע. מיר האבן געזען קלאר וואס און ווער אונזערע מנהיגים זענען. די פארשידענע סארטן דיון לכף חובה אדער לכף זכות וועל איך איבערלאזן פאר אנדערע. איך וועל זיך שטעלן נאר אויף וואס איז מיר מעורר למעשה. עס איז נישט אזויפיל וואס זיי האבן געטון אומריכטיג, ווי אז זיי האבן נישט געטון.

מען קען שרייבן ביכער מיט תורות לאחר המעשה מסביר זיין פארוואס דער האט זיך געפירט אזוי און דער אזוי, און אפשר וועט זיך גאר ארויסווייזן אין א יאר ארום אז זיי זענען גאר געווען די מערסטע גערעכט. דער פאקט איז אבער אז כמעט אלע פון זיי – אפילו די וואס האבן געמאכט שכל’דיגע החלטות – זענען פשוט געווען משונה’דיג פארלוירן. היסטאריע איז זיי געקומען קלאפן ביי דער טיר און זיי זענען נישט געווען אינדערהיים.

אויף מחליט זיין וועלכער שבת מען זאגט אב הרחמים אדער וועלכער צדיק איז געווען גענוג גרויס אז ביי זיין יארצייט דארף מען נישט זאגן קיין תחנון, דארף מען בכלל נישט קיין מנהיג. אין יעדן שטיבל זענען פארהאן מענטשן וואס זענען גאנץ גוט מצליח זיך צו צעשלאגן איבער אזעלכע שאלות. איבער אנדערהאלבן מיליאן מענטשן איבער דער וועלט ליגן טויט פון א מגיפה, נישט בימים ההם נאר טאקע בזמן הזה, און דער רבי פארשטייט אז מען זאל מעורר זיין מען זאל אויפשטיין פאר זמן קריאת שמע אדער נישט רעדן ביים ליינען. דאס הייסט נישט געקענט ליינען קיין עברי פון היסטאריע. צו וויסן אז צינדן לעכט שבת מיט כוונה איז א גוטע זאך דארף מען נישט דעם רבי’ן און נישט די פּאַנדעמיע. דאס הייסט נישט אז מיר האבן נישט קיין גוטע מנהיגים. זיי זענען ניטאמאל שלעכט. זיי טוען דאס וואס זיי זענען מחונך געווארן, און טוען דאס גאנץ גוט. אבער ווען היסטאריע קלאפט אויפ’ן טיר, ווייסן זיי זיך נישט וואו אהינצוטון.

ס’איז דאָ אַרבעט צו טון

דאס פאראויסזאגן און צענעמען וואס איז געווען און וואס וועט זיין וועל איך לאזן פאר די וועמענ’ס פאך דאס איז און האבן צייט דערפאר. איך האב ארבעט צו טון; ארבעט וואס מוז געטון ווערן אינעם פינסטער מיט איין אויג פארמאכט. יעדער איינער וועמען מיר זענען שולדיג אונזער עקזיסטענץ האט אזוי געפירט און מיר וועלן מוזן אויך אזוי פירן. אלע מנהיגים האבן אין צייטן פון קריזיס זיך ארויפגעשארצט די ארבל און האבן גענומען ריזיקעס איינע נאך דער צווייטער. זיי האבן מחדש געווען, אויפגעפאדערט, און געפירט צאן מרעיתם מיט נייע מהלכים און נייע וועגן וואס אדרעסירן די ניי-געשאפענע מצבים און וואס קענען פירן בשלום אין די שטורעמישע וואסערן.

אמת, אויך די וואס זענען נזכר לשמצה ולדראון עולם האבן אויך אזוי געטון, און גענומען ריזיקעס וואס האט זיי שפעטער אפגעזיגלט לשמצה. אבער בשעת א מענטש לעבט נאך, ווייסט ער קיינמאל אויב ער האט געטון ריכטיג. דאס ווערטל אז די היסטאריע וועט משפט’ן איז ריכטיג אינעם זין אז נאר היסטאריע קען משפט’ן, און אפשר דעמאלט אויך נישט. אבער צו ליגן אין דער טונקל און שלאפן, אדער ערגער פון דעם – שרייען אז עס איז ליכטיג! דאס קענען מיר זיך נישט ערלויבן.

אין כוחנו אלא בפה. אין אלע יארן זענען די ערשטע שורשים פון א התעוררות לטובה, ולאידך גיסא, געלעגן ביים פעדער. אז הערצל האט געוואלט מאכן א מדינה האט ער געשריבן א ספר. אז סאטמארער רבי האט זיך געוואלט מתנגד זיין דערצו האט ער געשריבן א ספר. מיר פארמאגן ברוך ה’ א תורה וואס איז תורת חיים, א תורה וואס אנטהאלט כוח אין אונזער וועלט. דער שכל איז דער מנהיג פון דעם גוף, און דער שכל איז – נאך א געוויסן השתלשלות – אויך דער מנהיג פון דער געזעלשאפט. אמת, לא המדרש עיקר אלא המעשה, אבער גדול תלמוד שמביא לידי מעשה. פון פארשטיין און מסביר זיין קלאר קומט ארויס די בעסטע און קלארסטע מעשה.

דעריבער בין איך עוסק בייטאג און ביינאכט צו ברענגען נייע געדאנקען אויף דער וועלט, געדאנקען פון תורה וואס שטימען מיט דער מציאות, און שטעלן זיך נישט אנטקעגן דעם רצון ה’ וואס באווייזט זיך אין דער רעאליטעט; געדאנקען וואס שטעלן זיך אפן פאר ביקורת און בעטן פאר קריטיק; רעאקציעס און פידבעק פון חברים און חכמים פון אלע סארט; געדאנקען געבויט אויף די בעסטע מחשבות פון אונזערע רבי’ס, און פון יעדן וואס האט עפעס קלוג און נוצליך צו זאגן, ווי אונזערע רבי’ס האבן אונז געלערנט, לקבל את האמת ממי שאמרו. איך זוך יעדן וועג צו אנטוויקלען א גרופע דענקער וואס קענען זיך ספראווען מיט די פראבלעמען וואס קומען פאר אונז פאָר, מחשבה’דיגע פראבלעמען, הלכה’דיגע פראבלעמען און למעשה’דיגע פראבלעמען, נישט מתוך זיין אנגעווייטאגט און אנטי עפעס, נאר דווקא מתוך שמחת התורה ושמחת היצירה.

מיר לייגן פאָר דעם דרייסטן פארשלאג אז די תורה און די חכמה האט אונז באמת עפעס צו פארקויפן (נישט נאר אויפצובויען מויערן העכער און העכער, אונז אפזונדערן פון דער רעאליטעט כדי אפשר מצליח צו זיין, היטן עפעס אביסעלע תורה ערגעץ ווייט ווייט אוועק). איך ווייס אז דאס איז א ריזיקע. אפשר זענען די צינישע אפיקורסים צוזאמען מיט די צינישע ערליכע אידן גערעכט אז עס איז נישטא קיין לייזונג, אז מען ברויך צומאכן די אויערן און די אויגן כדי אונזערע קינדער זאלן זיין ערליכע אידן, אז די תורה און די חכמה האבן נישט קיין האפט ווי זיי זענען אין אונזער וועלט. איך נעם אן די ריזיקע.

די קאראנא תקופה האט מיך אויפגעפאדערט מעיין צו זיין טיף אין דער תורה וואס איז נוגע צו דעם ענין. איך האב געגראבן און געפארשט אין תורה נביאים וכתובים, אין משנה וגמרא, אגדה ומדרש, אין ראשונים ואחרונים, פילאזאפן און מקובלים, הלכה און דרוש, ביז היינטיגע מחברים מלקטים און מחדשים וואס האבן אלעס צוצוגעבן מראי-מקומות אדער רעיונות. איך מיין אז איך בין אנגעקומען צו געוויסע קלארקייטן אין תורה וואס איך האב נישט געהאט פריער, און וואס קען זיין א תועלת פאר אונזער וועלט זיי צו פארשטיין, און איך וויל דא איבערגעבן די עיקר רעיונות.

איך וויל נישט צופיל אריינגיין אין ברענגען מראי-מקומות און ראיות דא, נאר אראפלייגן דעם עיקר ענין, ווי עס איז ביי מיר געווארן קלאר, בלשון בני אדם. עס איז אוודאי מעגליך מעורר צו זיין אויף יעדער נקודה מצד ההלכה, און א טייל זאכן וועל איך זאגן באופן מחודש מאד און אפילו אמאל אויסשארפן א פונקט מער וויפיל מען קען ווייזן בפירוש אין די מקורות. דאס טו איך דייקא אויסצונוצן די פרייהייט וואס עס גיט דער אויסדרוק אויף פשוט מאמע-לשון, נישט אין קיין הלכה’דיגער זשורנאל ווי מען דארף יעדעס ווארט מעסטן כלפי די מקורות.

***

‘מסירת-נפש אויף אידישקייט’ קעגן ‘הלכה’

די ערשטע זאך וואס איך האב זיך געלערנט פון דעם גאנצן היימישן שמועס ארום וואס זאל מען טון איבער קאראנא, איז אז דער דין אז פּיקוח-נפש איז דוחה כל התורה כולה איז א ריזיגער חידוש – א חידוש אזוי ראדיקאל אז עס איז ווייזט אויס נאכאלץ נישט אנגענומען ביי אלע אידן, און אפילו אין די פוסקי ההלכה זעלבסט זעט מען ווי זיי ראנגלען זיך נאך דערמיט.

אז דאס איז א ריזיגער חידוש קען מען שוין זען פון דעם וואס מיר ווייסן היסטאריש אז די צדוקים האבן נישט אנגענומען דעם היתר. די צדוקים האבן זיך נישט געזען ווי א באנדע פּורקי עול וואס זוכן זיך גרינגער צו מאכן דאס לעבן דורך נישט גלייבן די חכמים, די פּרושים. אדרבה, אין זייערע אויגן זענען זיי געווען גאר די פרימערע, און די פּרושים זענען געווען די קלים וואס האבן אויף יעדער זאך געטראפן א היתר. לדוגמא, זאגט א צדוקי: וואס איז דאס אז שבת איז מען מטמין עסן פון פריער. עס שטייט דאך בפירוש, “לֹא תְבַעֲרוּ אֵשׁ בְּכֹל מֹשְׁבֹתֵיכֶם בְּיוֹם הַשַּׁבָּת.” די פּרושים האבן זיך סתם פארגלוסט א ווארעמען טשאלנט, האבן די צדוקים גע’טענה’ט. און דערפאר האבן זיי ארויסגעקראצט אז “לא תבערו אש” מיינט נישט אהער און עס מיינט נישט אהין. אונזער עסן טשאלנט שבת צופרי איז ווי דער בעל המאור זאגט, אַן עדות אז מיר גייען מיט די חכמים און נישט מיט די צדוקים מיט זייער פאלשער פרומקייט. אז די חכמים זאגן אז אין אזא אופן איז מותר, און אדרבה עס איז א מצווה פון עונג שבת, עסן מיר טשאלנט מיט’ן פולסטן אפּעטיט.

די דוגמה איז נישט די איינציגסטע. עס ווייזט אזוי אויס אז צו זיין א צדוקי איז געווען פיל שווערער הלכה למעשה ווי צו זיין א פּרושי. דער היתר פון עובר זיין על כל התורה, און בפרט עובר זיין אויף שבת אדער יום כיפּור וועלכע זענען עיקרים בתורה, וועגן פּיקוח-נפש, איז אפשר די גרעסטע ראיה דערפאר. אין ספר חשמונאים שטייט אז מתתיהו האט מחדש געווען דעם היתר זיך צו שלאגן אין א מלחמה שבת און אז דערפאר זענען עטליכע קבוצות פון חסידים גע’הרג’עט געווארן, וויבאלד זיי האבן זיך נישט געוואלט שלאגן מיט די יוונים אום שבת.

וואָס איז דער באַדייט פון אַן ערליכער איד?

די מחלוקת ווייזט אויף א טיפערן מחלוקת. דאס איז נישט נאר א מחלוקת צווישן חכמים און טיפשים, אדער מער פרומע און ווייניגער פרומע מענטשן, נאר טאקע א מחלוקת וואס דאס מיינט צו זיין אן ערליכער איד, א רעליגיעזער מענטש, א מאמין בה’ ובתורתו, א פרומער איד, א חסיד, וכל שום וחניכא דאית ליה. דער צדוקי שרייט א געוואלדיגע פרומע טענה, א טענה וואס כלשונה האבן מיר געהערט אין די לעצטע מאנאטן: “ווי קען אן ערליכער איד מעדיף זיין חיי העולם הזה איבער עבודת ה’? א מענטש איז נישט באשאפן געווארן צו האבן א גוט לעבן, נאר אויף צו טון עבודת השם. אויב אזוי, וואספארא מין שיקול איז דאס בכלל דאס גשמיות’דיגע לעבן ווען מען רעדט פון טון מצוות ה’?!” דאס הערט זיך ווי א גאר פרומע און רעליגיעזע טענה, און טאמער וואלטן מיר דן געווען טענות לויט וועלכע עס הערן זיך מער ‘פרום’ – אזוי ווי פיל מענטשן זענען מחליט החלטות – וואלט דער צדוקי אוודאי געווען גערעכט.

וועסטו וועלן ענטפערן, אוודאי איז דער צדוקי אפילו גערעכט, אזוי איז טאקע די הלכה אז דאס זיין אַן עובד ה’ וועגט איבער דאס לעבן אויף דער וועלט. די הלכות אז פּיקוח-נפש איז דוחה כל התורה איז טאקע נאר אין אזוינע קליינע הלכות וואס מאכן נישט קיין מענטש אויס עובד ה’, נאר פארקערט. יעדעס אינגל ווייסט די חילוקי דינים פון די שלש חמורות מיט שעת השמד וכו’. קיינער זאגט נישט באמת אז פּיקוח-נפש איז נישט דוחה שבת. מען זאגט נאר אז בעצם איז עבודת ה’ חשוב’ער. דאס הייסט, “מ’זאגט נאר,” אבער יעדער פארשטייט אז ס’איז דאך נישט באמת אזוי, און פּיקוח-נפש איז יא דוחה שבת. 

איז אויב אזוי פארוואס זאגן די היינטיגע היימישע אידן ממש די רעטאריק אז מען טאר נישט מוותר זיין אויף א טאג גיין אין בית מדרש וועגן א חשש מגיפה, און זיי שרייען אז די שמירת התורה איז וויכטיגער פון דער שמירת הגוף? ווייסן זיי דען נישט די חילוקי דינים? רעדן זיי ממש פאר פייער און פאר וואסער? האט דען איינער באמת א הוה אמינא אז תפילה בציבור איז דוחה סכנת נפשות?

נאר דא ווערט מען א ציניקער אז דער גאנצער ענין ווערט א פשט’ל. מיט א געלעכטער רופט מען דעם ביהמ”ד ‘עסענשעל’ און ממילא איז לויט דער רעגירונג חל א היתר, נישט ערגער ווי גיין אין געשעפט קויפן עסן. אבער לאמיר אויפריכטיג פרעגן: איז דען נישט עסן טאקע מער פּיקוח-נפש על פי תורה ווי דאווענען מיט מנין? מען קען דא דרייען דאס רעדל ווייטער מיט פּלפּולים וחילוקים, לאמיר אבער זאגן דעם אמת לענ”ד.

דאס רעליגיעזע געפיל וואס שרייט אז מען מוז זיך מוסר נפש זיין פאר עבודת ה’ און זיך נישט לאזן פון גארנישט, איז ממש דאס: א געפיל. א הייליג געפיל אפילו. אזוי ווי אנדערע געפילן, פארשטייט ער נישט קיין לאגישע פלפולים מיט חילוקים. דאס רעליגיעזע געפיל איז אַן עם-הארץ. ביי אים איז נישט קיין שום חילוק מצוות נטילת ידים מיט מצוות תענית יום-הכיפורים מיט איסור עבודה-זרה – עס איז אלעס איין זאך. און ער איז אפילו גערעכט – אי אתה יודע מתן שכרן של מצוות. יעדע קלענסטע נטילת ידיים וואס מען טוט מיט כוונה איז טאקע אזא גרויסע עבודת ה’ ווי זיך אריינווארפן אין פייער פאר’ן רבונו של עולם. און עבודת ה’ איז באמת דער תכלית. מיר זענען נישט דא אויף צו עסן און צו טרינקען, נאר אויף עבודת ה’.

דערפאר זענען טאקע אין אלע דורות געווען אידן גדולים און קטנים וועלכע האבן בכלל נישט געעפנט קיין שולחן ערוך הלכות קידוש השם צו זען די גענויע אנווייזונגען, נאר זיי האבן זיך מוסר נפש געווען אויף אלע מיני אופנים, אויף קליינע מצוות און אויף גרויסע מצוות, מיט א גרויסער שעת השמד און מיט א קליינער, מיט’ן פאסטן יום כיפור און מיט’ן היטן שבת און מיט’ן ערקתא דמסאני. טאמער ס’איז וויכטיג, קען מען מסתמא אפילו טרעפן א הלכה’דיגן תירוץ פאר יעדן פון די מסירת נפש אקטן – אזוי ווי יעדע אנדערע הלכה איז דא אין דער הלכה צענדליגע שיטות און פרטי דינים. דאס איז אבער פשוט אז דער איד פון דער מעשה וועמען מען האט געשלאגן אין רוסישער תפיסה און דאך האט ער נישט אראפגענומען זיין קאַפּל האט זיך נישט מתייעץ געווען מיט קיין רב פריער מברר צו זיין דעם היתר. ער האט דאס געטון פון א לויטערן רעליגיעזן מארטירישן געפיל, און טאמער איז מען אין א ראמאנטישער גיסטע, און מ’רעדט נישט פון שטרענג-הלכה, קען מען דאס אוודאי משבח זיין.

איז די שאלה אויב מעשיות פון יחידים קענען בכלל זיין א דמיון אדער ראיה צו א הנהגה והוראה צו א רבים בשעת די הלכה פסוקה איז גענצליך פארקערט. דער ענטפער איז אוודאי נישט. מיר רעדן אבער דא ווייטער פון א געפיל וואס פארשטייט נישט קיין פשט’לעך. דאס געפיל לויטעט אז מ’קען און מ’מעג זיך מוסר נפש זיין אפילו אויף זאכן וואס זענען נישט פון די שלוש חמורות, און אזוי האבן זיך אסאך ערליכע אידן געפירט.

נישטאָ קיין שוואַרץ-ווייסע הלכות

מיר זענען יעצט גרייט צו פארשטיין ווי ווייט עס איז דער מרחק צווישן די הלכה און דעת-תורה פון אונזערע חכמים און דער דעת המון-עם – טאקע פונעם פרומען דעת בעלי-בתים.

מער פון איין קלוגער איד מיט וועמען איך האב געשמועסט איבער געוויסע תשובות פון רבנים אין דעם ענין וואס זענען ממש היפך פשוט’ע הלכות האבן מיר געגעבן צו פארשטיין אז דא רעדט מען פון אן ענין וואס איז געווארן ‘השקפה’, נישט פון הלכה. אין אנדערע ווערטער, די הלכה איז געווארן אויסגעטייטשט ביי מאנכע ווי פונדאמענטאליזם און נישט ווי הלכה. פונדאמענטאליזם האלט אז אין יעדער זאך איז דא איין אמת, א געטליכער אמת, א רעליגיעזער אמת, און מיט דעם דארף מען גיין קאפ אין וואנט, מיט א פשטות וואס לאזט נישט קיין פלאץ פאר קיין שום ניואנס.

ווער עס האט אמאל געעפנט א שולחן ערוך מיט די נושאי כלים ווייסט אז עס איז נישטא קיין ווייטערע פלאץ פון שווארץ-און-ווייס ווי דער שולחן ערוך. יא, איך ווייס אז די אלע וואס קוקן אויף אלעם שווארץ-און-ווייס שרייען כסדר אין נאמען פונעם שולחן ערוך, ווי כאילו דרוש קענסטו זאגן ווי דו ווילסט אבער הלכה איז א הלכה. דאס איז אבער נישט הלכה, נאר דעת עמי הארצים איבער הלכה, אדער ווי די גמרא רופט דאס, מבלי עולם שפוסקים מתוך משנתם.

עס איז נישטא קיין איין הלכה אין שולחן ערוך וואס איז שווארץ-און-ווייס אן קיין יוצא מן הכלל און אן קיין חילוקי דינים און אן קיין מחלוקת וואס מען קען מצרף זיין בשעת הדחק פאר א הפסד מרובה לצורך מצווה, וכדומה. דער ווייטסטער תחום פון קלארע תשובות אויף יעדער זאך איז הלכה. פיל עטישע טעאריעס און מוסר ספרים זענען אסאך מער קלאר און באשטימט ווי הלכה. אדרבה, זאכן וואס זענען פשוט און קלאר שטייען בכלל נישט אין שולחן ערוך, ווייל מען דארף אויף זיי נישט דן זיין. למשל עס איז נישטא קיין סעיף אין שולחן ערוך “חייבים להאמין שיש ה'”. אדער אפילו פשוט’ע עבירות איז נישטא קיין סימן, “אסור לבוא על אחותו”, אדער “אסור לבוא על הזכר”, וויבאלד די זענען פשוט’ע און קלארע זאכן.

דער רמב”ם האט אריינגעשטעלט אין הלכות יסודי התורה די גדרים פון מצוות קידוש ה’ (פרק ה). ווייזט אויס, אז עס איז נישט נאר די הלכות, פרטים און דקדוקים וואס מען דארף פאר זיי וויסן די הלכה, נאר אפילו דעם עצם זאך אז א איד איז א איד וואס פאלגט די תורה, איז נישט קיין זאך וואס מען איז מקיים קאפ-אין-וואנט מתוך געפיל. עס האט הלכה’דיגע גדרים און מהלכים, און פון די יסודות התורה איז צו וויסן אז כל עבירות שבתורה יעבור ואל יהרג חוץ מג’ חמורות. דער רמב”ם איז דער מערסטער מקצין אין דער ריכטונג און האלט אז יעדער איסור שנאמר בו יעבור ואל יהרג און א מענטש האט זיך דאך מוסר נפש געווען, הרי זה מתחייב בנפשו. דהיינו, עס איז נישט דא קיין מעגליכקייט דא מחמיר זיין על הספק. ס’איז נישט אז דאס לעבן איז נישט אזוי וויכטיג סייווי איז דעריבער לאמיר זיך מוסר נפש זיין, נאר טאמער גייט מען צום צווייטן צד און מען איז זיך מוסר נפש ווען די הלכה זאגט אז מען דארף נישט, איז מען א פשוט’ער מאבד עצמו לדעת און א רוצח.

אין אנדערע ווערטער, די הלכה וואס מיר אידן, רבניים פרושים, פאלגן נאך, קומט אן ביז יסודי התורה. עס איז נישטא קיין פלאץ וואו מען פסק’נט סתם פון רעליגיעזן געפיל. מען וואלט געקענט זאגן אז דער גאנצער פראיעקט פון הלכה איז געקומען קעגן דעם געדאנק אז עס איז גענוג צו האבן א רעליגיעזער געפיל. עס זענען נישטא קיין שווארץ-ווייסע הלכות און כללים פאר יעדן פאל; יעדער פאל איז אנדערש. די הכרעת ההלכה קען מען נישט נעמען פון א פּאָר כללים, נאר יעדע איינציגע זאך איז אפן צו אן א שיעור פרטים, אוקימתות, חילוקי דינים און סברות. מאנכע קריטיקירן טאקע די הלכה פאר’ן זיין אזוי דעטאלירט מיט אזויפיל לעכער (loopholes). דאס איז אבער די  שיינקייט דערפון. עס ווייזט אז הכרעות און לעבן זענען קיינמאל נישט איינזייטיג, און אויף צו מורה זיין הוראה איז נישט גענוג אפילו צו קענען די משנה. מען דארף זיין א בעל דעת, א בעל תלמוד וואס פארשטייט אלעמאל די פרטים און איז מכריע לפי שיקול דעתו.

‘וחי בהם’ קעגן ‘נקמה בעולם’

ווען מיר האבן פארגעשטעלט דעם קאנטראסט פון רעליגיעזן געפיל און הלכה, האבן מיר נישט באמת געמיינט אז הלכה איז עפעס א קאלטע טעכנישע זאך  וועלכע האלט נישט פון רעליגיעזן געפיל. אדרבה, דער דראנג פון א מענטש צו דינען דעם אויבערשטן מער פון יעדער זאך אויף דער וועלט איז דער העכסטער מענטשליכער וואונטש. מיר האבן געמיינט בעיקר פארקערט: דער דראנג געפינט זיך ביסוד אין יעדן רעליגיעזן מענטש און אוודאי אין יעדן איד נאך אזא לאנגען גלות. ווען מיר וואלטן נישט געמאכט געווען פון אידישע עקשנות און מסירת-נפש, וואלטן מיר נישט דא געווען. נאר טאקע, אף על פי כן, זענען דא פרטות’דיגע הלכות וועלכע וועגן דאס איבער. דאס ווייזט דווקא דעם עומק החכמה פון חז”ל וואס האבן געשטעלט א רעליגיע פון הלכה, נישט בלויז פון געפיל. והיא שעמדה לאבותינו לנו אז מיר האבן זיך געקענט אן עצה געבן מיט אלע מיני נייע מצבים מיט חידושי הלכות לחומרא ולקולא כפי צורך הזמן. (אפשר גאר איז די סיבה פארוואס עס עקזיסטירן טאקע נישט היינט קיין צדוקים, וויבאלד זיי האבן זיך טאקע צופיל מוסר נפש געווען אויף דברים של מה בכך. מסירת-נפש איז גוט פאר א גרופע ביז א געוויסער מאס ווען עס הייבט אן צו שאטן. רעליגיעס וואס פאדערן פון יעדן איינעם איינעם מסירת נפש וועלן נישט אוועקשטעלן קיין סאך דורות.)

ריכטיגער איז צו זאגן אז די רבנישע הלכה שטעלט אוועק גאר אן אנדער סארט הכרת ה’, און דערמיט גאר אן אנדער סארט עבודת ה’, וואס איז פיל העכער, פיל בעסער, פיל הייליגער, פיל קליגער, פונעם פרימיטיוון דראנג זיך מוסר נפש צו זיין פאר יעדן פרייז. די טיפקייט דערפון קען מען מסביר זיין אויף עטליכע אופנים און לויט עטליכע שיטות. איך וויל דא אבער איבערגעבן דעם מהלך וואס איז ביי מיר דאס מערסטע קלאר סיי מצד התורה און סיי הלכה למעשה, באזירט אויף די טיפסטע מהלכים אינעם רמב”ם און אינעם זוהר.

זאגט דער הייליגער רמב”ם, הלכות שבת פרק ב’, דער פרק וואו ער ברענגט אלע גדרי הלכה פון פּיקוח-נפש אין שבת, הלכה ג’:

ואסור להתמהמה בחילול שבת לחולה שיש בו סכנה שנאמר אשר יעשה אותם האדם וחי בהם ולא שימות בהם. הא למדת שאין משפטי התורה נקמה בעולם אלא רחמים וחסד ושלום בעולם. ואלו האפיקורסים שאומרים שזה חילול שבת ואסור עליהן הכתוב אומר גם אני נתתי להם חוקים לא טובים ומשפטים לא יחיו בהם.

פון זיין לשון ווייזט אויס אז די אפיקורסים וואס זאגן אז עס איז חילול שבת מחלל שבת צו זיין פאר א סכנה, איז נישט פשט אז זיי האבן א טעות אין עפעס א געוויסער הלכה, נאר זיי פארשטייען נישט ריכטיג די גאנצע תורה מעיקרא. זיי האבן א תורה וואס איז “נקמה בעולם” און נישט “רחמים וחסד ושלום בעולם.” זיי האבן א תורה וואס איז “חוקים לא טובים ומשפטים לא יחיו בהם.” די אמת’ע תורה איז א תורה וואס איז כולו “רחמים וחסד ושלום בעולם,” חוקים טובים ומשפטים יחיו בהם.

“נקמה בעולם” איז א שארפער און מאדנער לשון, און עס איז אינטערעסאנט פארוואס ‘נקמה’ איז די הגדרה דא. אבער לערנענדיג דעם רמב”ם האט עס מיר אינגאנצן געשטימט מיט’ן געפיל וואס איך באקום פון געוויסע פרומע רעטאריק. דעם רמב”מ’ס שילדערונג אויף זייער תורה, אז זי איז א ‘נקמה’ אין דער וועלט, איז טרעפליך ביז א האר. איך האב נישט געקענט טרעפן א בעסערע הגדרה. עס שפירט זיך אז ביי זיי איז די תורה א מין וועג ווי אזוי דער רבונו של עולם איז זיך נוקם אין דער וועלט. און טאקע, זיי האבן אויך פיינט די וועלט. די גאנצע באדייט פון עבודת השם ביי זיי איז ווי מער און בעסער מען קען שטויסן די וועלט. ווי כאילו דער רבוש”ע האט נישט בעסער וואס צו טון ווי מאכן א וועלט און אונז הייסן עס חרוב צו מאכן. אוודאי, זיי זאגן נישט די ווערטער, אבער דאס איז וואס קומט ארויס פון זייער הנהגה און פון זייער מהלך המחשבה.

די אמת’ע תורה איז “חסד ורחמים ושלום,” און טאקע וואו? “בעולם.” אמת, די תורה דארף ברענגען א מענטש צו עולם-הבא און דאס איז דער עיקר, ווי דער רמב”ם אליין שרייבט אין הלכות תשובה. אבער דער וועג אנצוקומען דערצו איז דווקא אויף דער וועלט.

דער רמב”ם שרייבט אין מורה נבוכים אז די תורה האט צוויי מטרות: די ערשטע איז מתקן זיין דעם גוף אויף דער וועלט, און די צווייטע איז מתקן זיין דעם נפש אויף יענער וועלט. מען קען נישט אנקומען צו דער צווייטער מטרה אָן די ערשטע. א קראנקער ארעמער מענטש קען נישט דינען דעם אויבערשטן מיט גדלות המוחין. ער קען נישט אנקומען צו עולם-הבא – להתענג על ה’.

משה רבינו זאגט, “וַיְצַוֵּנוּ ה’ לַעֲשׂוֹת אֶת כָּל הַחֻקִּים הָאֵלֶּה לְיִרְאָה אֶת ה’ אֱלֹקֵינוּ לְטוֹב לָנוּ כָּל הַיָּמִים לְחַיֹּתֵנוּ כְּהַיּוֹם הַזֶּה” (דברים ו, כד). די תורה איז קודם-כל “לטוב לנו,” זי איז דא אונז בעסער צו מאכן. בעסער מאכן הייסט כפשוטו: בעסער מאכן אויף אט-דער וועלט “כל הימים,” און בעסער צו מאכן אונזער נשמה אויף יענער וועלט, “לחיותנו חיים נצחיים כיום הזה.” דאס איז דער ערשטער און לעצטער טעם פון אלע מצוות, וועלכע זענען אלע נאר פרטיות’דיגע היכי תימצי’ס, ווי אזוי אונז בעסער צו מאכן אויף דער וועלט און אויף יענער וועלט. דאס הייסט חוקים טובים ומשפטים יחיו בהם.

ממילא, אויב דער גרעסטער תכלית פון אלע מצוות איז אז מען זאל האבן א גוט לעבן, איז דאך פשוט אז דאס לעבן אליין איז וויכטיגער פון די פרטים פון די מצוות. עס איז דאך דער תכלית פון די מצוות; עס איז פשוט אז ווען דער וועג צום תכלית דערווייטערט דווקא פון תכלית האט נישט קיין זין דאס צו טון. דאס איז פשט פון דער דרשה, “וחי בהם ולא שימות בהם” (עבודה זרה נד, א). די תורה איז געקומען פאר לעבעדיגע גוטע מענטשן זאלן האבן א גוט לעבן פון עבודת השם; די תורה איז נישט געקומען צו מאקסימיזירן די צאל מצוות וואס דער רבונו של עולם קען אוועקלייגן אין זיין סעיווינגס אקאונט.

איי וואס איז מיט די שלש חמורות אויף וועלכע מ’דארף זיך מוסר נפש זיין? דער תירוץ איז אז דאס זענען מצוות וואס דער קידוש ה’ איז אזוי גרויס ווען מען טוט זיי אפילו במסירת נפש, אז דאס לוינט זיך. דא קומט מען אן צום תכלית פון לעבן אין איין שפרונג, ווארום דער גאנצער תכלית איז דאך קידוש שם השם. אלע אנדערע מצוות איז מען נישט מקדש שם ה’ אז מען טוט זיי במסירת נפש, אדרבה, מען טוט א שטות וואס איז מבזה את ה’ און דער צלם אלקים שבאדם, און דערפאר – מתחייב בנפשו.

די אפיקורסים, וואס מיט דעם מיינט דער רמב”ם דווקא פרומע אפיקורסים, גאר פרומע אידן, זיי האבן גאר אן אנדערן בליק. זייער תורה איז נישט קיין גוטע, און אוודאי נישט קיין גוטע אויף דער וועלט. זיי האבן א גאט וואס טוט זאכן אָן א טעם און אָן א תכלית. מאיזה סיבה האט זיך אים פארגלוסט צו האבן מענטשן וואס זאלן צעברעכן זייער גוף אויף דער וועלט און אלס א באלוינונג דערפאר גיט ער זיי שכר אויף יענער וועלט. די מצווה האט אבער גארנישט מיט’ן שכר, זי איז נישט גוט מצד עצמו, עס ברענגט נישט בעצם קיין גוטס, נאר אזוי האט ער געוואלט. דאס הייסט “חוקים לא טובים ומשפטים לא יחיו בהם.” נישט קיין וואונדער אז די סארט פרומע האבן פיל רשעות, ס’טייטש! זיי זענען זיך דאך מתדמה לקונם.

*

אן אנדער וועג פון דאס זאגן וואלט געווען אזוי: עס זענען דא מדרגות פון מצוות, פארשידענע וועגן ווי אזוי מיר ווייסן דעם רצון ה’ און די חכמת ה’. עס זענען דא שטערקערע מצוות און שוואכערע מצוות. אין הלכה טרעפן מיר פארשידענע דיני קדימה אין די מצוות, ווי למשל, עשה דוחה לא תעשה, עסוק במצווה פטור מן המצווה, נר חנוכה ונר שבת איזה מהם קודם, טומאה הותרה בציבור, און אזוי ווייטער. די לאגיק אונטער די אלע סארט דחיות איז, אז זאכן ביי וועלכע דער רצון ה’ איז מער קלאר אדער מער וויכטיג, וועגן איבער זאכן וועלכע זענען ווייניגער וויכטיג; אויף א כלליות’דיגן אופן איז דער רצון ה’ נישט צו לייגן כלאים געווענליך, אבער מיר האבן א כלל אז מצוות עשה זענען וויכטיגער, ממילא קען מען האבן כלאים אין ציצית.

פונקט ווי אין הלכה זענען דא אזעלכע גדרים, זענען אויך דא אזעלכע גדרים וואס זענען אויך לעבור על ההלכה, כביכול. “גדולה עבירה לשמה ממצוה שלא לשמה” (נזיר כג, ב) איז די ווייטסטע דוגמה, אבער עס איז דא מער א פשוט’ע דוגמה. דער רמב”ם שרייבט (דעות ד, א), “הואיל והיות הגוף בריא ושלם מדרכי השם הוא.” שטעלט זיך די שאלה: פון וואנען האט דער רמב”ם גענומען אז ס’איז מדרכי ה’ אז דער מענטשליכער גוף זאל זיין געזונט און גאנץ? האט ער עפעס א פסוק, א רמז דערצו? אפשר. אבער דאס איז נישט דער עיקר מקור; דער עיקר מקור זיינער איז פונעם מציאות. דער פאקט איז אז עס איז נישט גוט אז מענטש זאל זיין קראנק, און דער פאקט איז אז א קראנקער מענטש קען נישט אזוי דינען דעם רבוש”ע. די חוקי הטבע לערנען אונז וועלכע זאכן זענען געזונט און וועלכע זאכן זענען נישט געזונט. און עס איז נישטא קיין קלארערע גילוי פון רצון ה’ ווי די חוקי הטבע. אויב מנהגים שרייבט השי”ת מיט א בליי, הלכות מיט א פעדער, דאורייתות מיט טינט פון א ספר תורה, און די עשרת הדברות אויסגעקריצט אין שטיין, זענען די הלכות הטבע איינגעקריצט אין דער סאמע עקזיסטענץ פון דער וועלט. זיי טוישן זיך נישט, סיידן עס געשעט א נס.

די מערסטע קלארע און תמידות’דיגע מצוות זענען די וועלכע די חוקי הטבע זענען מחייב. אזוינע מצוות זענען מקיים אפילו גוים, און אפילו חיות און בהמות. אפילו לופט איז מקיים די מצווה – “יְהַלְלוּ אֶת שֵׁם ה’ כִּי הוּא צִוָּה וְנִבְרָאוּ” (תהלים קמח, ה). אוודאי זענען די מצוות פון עצם חוקי הטבע דוחה די פרטיות’דיגע מצוות פון חוקי התורה, א שטייגער ווי תדיר ושאינו תדיר תדיר קודם. אין הלכה איז אלעמאל דא ספיקות: רוב, ספק ספיקא, ביטול בשישים. די טבע איז אבער קריסטאל-קלאר, חמירא סכנתא מאיסורא. אויב די טבע זאגט אז דער ביטול העלפט נישט וועט דאס נישט העלפן, ווייל דאס איז דער קלארסטער רצון ה’ וועלכער איז פארהאן.

מאהבת ה’ את עמו הזהירם להתרחק מכל רע

דער גאנצער מהלך איז זייער שיין, אבער עס הערט זיך אביסל צו ראציאנעל. לאמיר זאגן… צו רמב”מ’יסטיש. אויף די סארט מהלכים אין טעמי המצוות ומטרת התורה זענען דאך דא באוואוסטע קשיות. די גרעסטע פון זיי לכאורה אז דאס איז נישט מסביר א גרויס טייל – און איך זאג נישט רוב בכוונה – מצוות. עס איז שווער מסביר צו זיין פארוואס דווקא שווארצע תפילין מרובעות ברענגען צו דביקות און נישט גרינע קיילעכיגע תפילין, און דאך איז די הלכה אז דאס איז כשר’ע תפילין און דאס איז פסול’ע. די איסורי התורה ווי בשר-בחלב אדער חלב ודם זענען נאכמער שווער מסביר צו זיין מיט אזעלכע מהלכים. עס איז שווער צו זען וואס איז די פראבלעם מיט זיי בכלל, טאמער ווילן מיר אז אלעס זאל זיין ווי נענטער צו טבעיות’דיגע ראציאנעלע מהלכים.

צוליב דעם, און אנדערע טעמים, איז אנגענומען ביי מענטשן אז א בעסערער וועג מסביר צו זיין תורה ומצוות איז נישט דורך מדגיש זיין ווי אזוי זיי זענען מתקן דעם גוף און דעם נפש, נאר זיך דווקא עקש’נען אז זיי זענען מתקן נאר דעם נפש און זענען אפשר אפילו קעגן דעם גוף: תפילין ברענגט אורות צו דער נשמה, און עס מוז זיין אזוי ווייל די עולמות העליונים זענען אזוי; בשר בחלב ברענגט קליפות ווייל אזוי איז דאס מציאות אין עולמות עליונים. מענטשן מיינען אז לויט קבלה, וואס איז דער מערסט-געשמאקער און אנגענומענער מהלך, האט די תורה גארנישט צו טון מיט באהיטן מענטשן פון פשוט’ע שלעכטס אין עולם-הזה. וואס דער רמב”ם שרייבט “היות הגוף בריא מדרכי עבודת ה'” – נע, דאס איז נאר לויט’ן רמב”ם, אבער על פי קבלה איז די גאנצע תורה א סגולה: היט די תורה וועסטו געזונט זיין. דאס האט גארנישט מיט דרכי הטבע; אויף זיי דארף מען זיך גארנישט אומקוקן.

אזוי זאגן מענטשן. נישט נאר מענטשן, נאר עטליכע וואס פאררופן זיך גרויסע מקובלים. זיי האבן זיך טאקע אזוי געפירט: מזלזל געווען אין די מענטשליכע טבעיות’דיגע הרחקות פון דער מגיפה און זיך באנוצט נאר מיט סגולות און מצוות.

מען טאר אבער נישט גלייבן וואס מענטשן זאגן. האב איך אריינגעקוקט אין זוהר און מקובלים און געזען גאר אן אנדער בילד: דער זוהר דערציילט מעשיות בפועל ווי רשב”י האט פאָרגעהאַלטן די חברים, פאדערנדיג זיי זיך אויסצובאהאלטן פון א מגיפה, בעת, ווי עס זעט זיך אויס, דער רעשט פונעם עולם איז נישט אזוי נזהר געווען. דער זוהר הקדוש איז דווקא מחמיר משונה’דיג שטארק.

אזוי אויך, דער אר”י הקדוש אין שער הכוונות איז שטרענג מזהיר: מען זאל נישט אפילו שטיין אין דעם געגנט וואו איינער איז אנגעקלעבט פון א מגיפה, און ער איז מסביר דעם טעם. האב איך זיך מתבונן געווען וואס איז טאקע דער פשט דערפון, און אויסגעקומען אז דערהער. לייענט דאס קלאר ווייל דאס איז אפשר דער גרעסטער חידוש אין דעם גאנצן מאמר.

*

צוויי יסודות שטייען אונטער דעם זוהר’ס זהירות פון מגיפות, און ביידע זענען די סאמע זעלבע יסודות ווי ביי אלע מצוות (אדער אלע מצוות לא תעשה) על פי הזוהר: דער ערשטער איז דאס התרחקות מן הרע וואס מקובלים רופן קליפות, און דער צווייטער איז דער כלל אז יעדע זאך דארף אן אתערותא דלתתא.

לאמיר פארשטיין קודם דעם ערשטן. וואס איז טאקע פשט אז דער רבוש”ע גיט אונז מצוות לא תעשה? עס נישט חמץ אין פסח, עס נישט קיין חזיר, האב נישט חתונה מיט דיין שוועסטער, אא”וו. עס איז דא איין מהלך וואס זאגט, “אין טעם למצות.” אזוי האט דער אויבערשטער געוואלט און דאס איז דאס. רחמנא אמר תקעו – אן קיין פשט.

דער מהלך איז טאקע פאפולער ביי אזוינע וועלכע רופן זיך חסידים ומקובלים. דאס איז אבער בפירוש נישט דער צוגאנג פונעם זוהר און אריז”ל. אלע מצוות האבן טעמים. ווען מען רעדט פון מצוות לא תעשה, זענען מיר געוואוינט צו פארשטיין צוויי סארטן טעמים: איינער איז אז זיי זענען דא אונז מרחיק זיין פון מאראלישע שלעכטס. כמעט יעדער איינער פארשטייט למשל אז עס איז אוממאראליש צו גנב’ענען, און דאס טאקע זאגט די תורה, לא תרצח (פארוואס דאס איז אוממאראליש, און וואס דאס מיינט בכלל, איז נישט נוגע דא יעצט).

די שוועריגקייט וואס מענטשן האבן מיט דעם טעם איז אז דאס איז גאנץ פשוט און אפשר זעלבסטפארשטענדליך. פארוואס דארף מען דערפאר א גאנצע געטליכע תורה? סתם צו זאגן לא תרצח? מ’קען דא פיל מאריך זיין דאס מסביר צו זיין. על כל פנים, דער זוהר וואלט מסכים געווען אז נאר דער מאראלישער טעם איז נישט גענוג.

א צווייטער סארט טעם וואס מען הערט אויף פארשידענע מצוות ביי די בעלי הפשט איז אז זיי קומען אונז מרחיק צו זיין פון פיזישע שלעכטס: אפשר חזיר פלייש איז נישט אזוי געזונט, ממילא הייסט אונז די תורה עס נישט צו עסן; א מצורע קען אנקלעבן יענעם מיט זיין צרעת, ממילא הייסט די תורה זיך מרחיק זיין פון אים. אויף דעם סארט טעם איז ווייטער שווער די זעלבע סארט קשיא. פארוואס דארף מען א געטליכע תורה אונז צו לערנען זאכן וואס יעדער דאקטער ווייסט שוין. נאכמער, אויב אזוי, די אלע גוים וואס עסן חזיר זענען קראנק? נו, אפשר טאקע. אבער פארוואס זאל מען נישט לפחות אנזאגן די גוים נישט צו עסן חזיר? פארוואס איז קלאר אין דער תורה אז א גוי מעג עסן חזיר אדער נבילה? צי דען גייט נישט אן פאר דער תורה דעם גוי’ס געזונט?

נאך איז שווער אויף די צוויי סארט טעמים אז זיי געבן נישט קיין שלימות’דיגן שכל’דיגן מהלך וואס קען אלעס מסביר זיין. מיר זענען געוואוינט אז דער בעסטער סארט וויסנשאפטליכער הסבר איז אזוינס וואס קען מסביר זיין אלעס מיט איין יסוד. אז מען דארף אויף יעדער מצווה אויסטרעפן עפעס א צווייטן דוחק תירוץ, פארוואס דאס איז שלעכט אזוי, און דאס איז שלעכט אזוי, הערט זיך דאס נישט גלאטיג. דערצו קען מען צולייגן אז עס זענען דא סארט מצוות לא תעשה וואס האבן זיכער נאר א געטליכן אדער מיסטישן טעם: וואספארא מאראלישע אדער דאקטוירישע שלעכטס קען דען זיין מיט’ן מקריב זיין א קרבן אן זאלץ? נו, מען קען אלץ טרעפן טעמים, אבער מיר וואלטן געוואלט א טעאריע וואס איז אלעס מיישב.

שכר מצוה מצוה

דער זוהר איז אויפגעקומען מיט א געדאנק: ווען דער אויבערשטער האט באשאפן די וועלט, האט ער עס געמאכט מיט א סדר. עס זענען דא מער איידעלע מופשט’דיגע מדרגות פון וועלכע עס ווערן מער מגושם’דיגע מדרגות, און אזוי ווייטער ביז מען קומט אן צו דער וועלט. א חלק פון דעם סדר איז אז עס זענען דא חלקים וואס זענען נישט גוט.

די חלקים זענען אַן עצמיות’דיגער חלק פונעם גאנצן סדר וואס איז דא. עס איז נישטא אזא זאך ווי א פלאץ אויף דער וועלט אן קיין זייט פון נישט גוט. דער זוהר רופט דאס ממש אן “די אנדערע זייט.” דאס הייסט פשוט: די אנדערע זייט פון יעדער גוטער זאך איז א שלעכטע זאך. מיר קענען דאס ווייזן פשוט פון דרכי הטבע. למשל, דאס וואס צעלן צעטיילן זיך און ווערן מער איז דער יסוד פון לעבן, אבער ווען צעלן מערן זיך אויף א נישט גוטן וועג, איז דאס דער גורם פון אלע שרעקליכע מחלות, ווי קענסער און אנדערע. און אזוי איז אויף יעדער מדרגה.

די וואס אויפ’ן שטאפל פון דער בריאה זענען גורם שטורעמס און וואולקאנען וואס רייסן אויף און מאכן חרוב; די וואס אויפ’ן שטאפל פונעם מענטשנ’ס הרגש הייסן זיי כעס און תאווה און יצר-הרע; די וואס אויפ’ן געזעלשאפטליכן שטאפל הייסן זיי עיוות הדין און השחתה; און די וואס אויפ’ן גופניות’דיגן שטאפל הייסן מחלות, צעלן, באקטעריע אדער ווירוסן וואס זענען גורם מחלות – אט די חלקי הרע, ווי א חלק פונעם מופשט’דיגן סדר פון דער וועלט, זענען די זעלבע וואס אויפ’ן שטאפל פון שכל זענען גורם צו טעותים און פאלשע טעאריעס.

יעצט קענען מיר פארשטיין. די מצווה נישט צו עסן בשר-בחלב, דאס איז ממש די זעלבע ווי די מצווה נישט זיך צו לאזן אנשטעקן פון א ווירוס. דער אריז”ל זאגט ממש אויף דעם נוסח: קליפות דרייען זיך ארום קראנקע מענטשן, און מאכן זיי קראנק. ווער עס גייט נעבן זיי קען אנגעשטעקט ווערן. דאס איז די זעלבע סארט זאך וואס מאכט מענטשן שלעכט אויף א מאראלישן שטאפל. אוודאי זענען זיי נישט די זעלבע קליפות, ווייל יעדע קליפה האט זיך זיין פלאץ; דאס איז א גופניות’דיגע קליפה, און דאס איז א מאראלישע קליפה. אבער, על פי קבלה זענען זיי ביסוד פונעם זעלבן סארט. פון דעם זעלבן סארט באשטייט די גאר מופשט’דיגע קליפות אין עולמות עליונים, ממש ווי שלעכטע מלאכים אדער אנדערע מדרגות וואס הייסן קליפות.

לויט דעם פארשטייען מיר אז דער שכר ועונש אויף מצוות און עבירות איז טאקע שכר מצווה מצווה. פונקט ווי יעדער פארשטייט אז טאמער גייט א מענטש אין א מקום סכנה און ער ווערט געשעדיגט, איז דאס די תוצאה פון דער סכנה אין וועלכער ער האט זיך אריינגלייגט. מיר דארפן בכלל נישט חוקר זיין דא אויב ער האט געטון אויך א מאראלישער זינד מיט’ן זיך אריינלייגן אין דער סכנה. דאס איז אַן עקסטערע חקירה. אבער אפילו ער האט געהאט אלע היתרים אין דער וועלט דאס צו טון, למעשה איז ער געשעדיגט געווארן פון דער רע אין וועלכער ער האט זיך אריינגעלייגט. אין אנדערע ווערטער: ער איז ניזוק געווארן פון דער קליפה.

דערפאר טרעפן מיר סיי אין הלכה און סיי אין קבלה פארשידענע זהירות’ן פון פארשידענע זאכן וואס זענען נישט קיין עבירות בכלל, נאר דער מקובל זאגט, איך, אלס איינער וואס פארשטייט דאס מציאות, זאג דיר אז דא ליגט א קליפה. אז דו ביסט קלוג, לייג זיך נישט אריין אין דער סכנה. צי דארף מען גלייבן יעדן איינעם וואס זאגט עפעס אזוי? דאס איז א באזונדערע שאלה. איך ווייז דא נאר אז די מקובלים זענען מחדש פארשידענע זהירות’ן, נישט ווייל זיי האלטן אז דאס איז דווקא א מאראלישע זינד, נאר ווייל זיי האלטן אז דאס איז א סארט סכנה – לאמיר זאגן א סכנה מצד מער אן איידעלער סארט קליפה וועלכע מען קען נישט זען.

זיי נעמען זייער ערנסט די סארט זהירות’ן, ממש אזוי ווי גופי תורה, נישט ווייל זיי זענען צעמישט צווישן דעם עיקר און דעם טפל. אדרבה, וויבאלד זיי פארשטייען אז דער עיקר התורה (מצוות לא תעשה) קען מען מסכם זיין אין איין ווארט: טשעפע זיך נישט אן מיט קיין קליפות. ממילא איז גאנץ ראציאנעל אז נישט נאר פון קליפות וועלכע זענען מפורש אין דער תורה דארף מען נזהר זיין, נאר אויך פון אזעלכע וואס מיר זעען במציאות, אפילו זיי שטייען נישט דווקא אין דער תורה. פונקט ווי דער רמב”ם האט געלערנט אז דאס איז ממש א מצווה פון מעשה בראשית ווען מען פארשטייט טעמי תורה, פונקט אזוי זאגט דער מקובל, און מיט נאכמער א שכליות’דיגע טעאריע.

לא יהיה לך אלהים אחרים

לאמיר גיין צום צווייטן יסוד. אלע מצוות לא תעשה זענען א וועג פון זאגן, “לא יהיה לך אלהים אחרים.” אלהים אחרים, דאס זענען די שורש’דיגסטע סארט קליפות. כפשוטו: אלהים אחרים – די אנדערע זייט פון אלקים, אנדערע געטער. פונקט ווי קעגן אלקים זענען דא אלהים אחרים, אזוי אויך, קעגן שכליות’דיגער טוב איז דא שכליים אחרים; קעגן מאראלישע טוב איז דא “מאראלים” אחרים; און קעגן פיזישן טוב איז דא מזיקים אחרים. זיך היטן פון מזיקים איז נישט עפעס א זייטיגע זאך צו דער תורה; מען דארף לייגן תפילין און נישט עסן בשר בחלב, און גראדע איז אויך אן ענין זיך היטן פון מזיקים. ניין, דאס איז ממש דער יסוד פון דער תורה.

פאר דעם זוהר איז נישט שווער. פארוואס זאל זיין א מצווה זיך מתרחק זיין פון ווירוסן? צי דען פירט נישט דער אויבערשטער די וועלט? ממית ומחיה מוחץ ומרפא, פארוואס זאלן מיר זיך דארפן זארגן? איז דען נישט דער יסוד פון אמונה אז דער אויבערשטער טוט אלעס? יא אוודאי. אבער די קשיא איז נישט שווערער אויף פיזישע הצלות ווי אויף גייסטישע הצלות. פארוואס ביי דעם איסור פון אכילת חמץ האסטו נישט געפרעגט פארוואס דארף איך זיך היטן פון חמץ? היט דען נישט דער אויבערשטער? טאמער פארשטייט מען מאראלישע זינד אדער תורה’דיגע זינד ווי אן אנדער קאטעגאריע פון פיזישע זינד, איז דאס טאקע אן אנדער סארט קשיא.

מאיזה סיבה שהיא איז אנגענומען אז ביי מאראלישע זינד איז דער מענטש אליין שולדיג מיט זיין בחירה, אבער פאקטישע זאכן פירט דער אויבערשטער. לויט’ן זוהר איז דער חילוק אבער נישט גילטיג; אלע זינד זענען פון דער זעלבער קאטעגאריע. איז אים טאקע שווער אויך דארט: היתכן מיר דארפן אליין היטן די מצוה.

דער זוהר ענטפערט דערויף זיין יסודות’דיגן ענטפער: וואס איז דער טעם פון אלע מצוות? דער רבוש”ע האט אזוי אויסגעשטעלט די וועלט. ער טוט נישט גארנישט, נאר ווען מענטשן זענען דאס מעורר מלמטה. דאס איז דער כלל וואס הייסט “באתערותא דלתתא אתער דלעילא.” און דער סארט אתערותא דלתתא וואס פאדערט זיך, ווענדט זיך אויף יעדער זאך. באופן כללי איז נישט גענוג א גוטע מחשבה אדער א גוטער מאראל. עס פאדערט זיך אויך א גוטע מעשה און א גוטן דיבור. נאר ווען דער מענטש טוט אונטן די מעשים געשעט דאס פון אויבן. זינט אדם הראשון איז געבוירן געווארן טוט דער אויבערשטער שוין גארנישט אליין. אפילו רעגענען רעגנט נאר ווען א מענטש איז מתפלל דערויף. דער יסוד איז דער סוד פון אלע מצוות אין וועלכע מיר האבן א שותפות מיט הקב”ה במעשה בראשית: ער טוט נישט אָן אונז, און ממילא זענען מיר באמת וויכטיג.

ווען דער אויבערשטער האט געשיקט דער מלאך המשחית צו מאכן א מגיפה אין מצרים ביי מכת בכורות, האט ער געהייסן די אידן זיך באהאלטן אינדערהיים און צו מאכן א סימן מיט בלוט, “לֹא תֵצְאוּ אִישׁ מִפֶּתַח בֵּיתוֹ עַד בֹּקֶר.” פרעגט יעדער אינגל, דער אויבערשטער ווייסט דען נישט ווער איז א איד? די גאנצע מכה איז דאך געווען פאר די מצריים, וואספארא פשט האט דאס צו הייסן זיך באהאלטן און לייגן בלוט אויף דער טיר? דער אויבערשטער אליין איז דאך אויך מיטגקומען מיט’ן מלאך משחית ווי עס שטייט אין דער הגדה. ענטפערט דער זוהר: יא, ווייל דער אויבערשטער טוט גארנישט אן דעם וואס מענטשן זאלן דאס טון מלמטה. דאס איז טאקע דער חילוק פון די אידן און די מצריים. די וואס האבן זיך באהאלטן האבן מעורר געווען מלמעלה אז די מגיפה זאל זיי איבערהיפן, און די וואס נישט, נישט. פון דעם לערנט דער זוהר א כלל אז ביי יעדער מגיפה זאל מען זאל באהאלטן אינדערהיים, און נישט לאזן דעם משחית אריינקומען.

צום איד האָט דער באַשעפער אַ ספּעציעלע אהבה

עס בלייבט אונז איבער צו פארענטפערן נאך איין שאלה וואס מיר האבן געפרעגט פריער. אויב איז דא פשוט’ע סכנות, וואס איז דער חילוק פון א איד מיט איינעם וואס איז נישט מצווה אויף די מצוות, למשל נבילה? אדער אויב, צום ביישפיל, לערנען מיר אז מצורע איז א פשוט’ער קוואַראַנטין פון א מסוכנ’דיגער מחלה, פארוואס דארף מען א גאנצע פרשה אין דער געטליכער תורה מיט די אלע פרטים? זאל מען פרעגן א דאקטער און שוין. און אויב איז דאס טאקע געווען דער מנהג מצד רפואה, מסתמא האבן די גוים ארום זיך אויך אזוי געפירט. וואס איז ספעציעל וועגן דער תורה? די קשיא האט מיר געשטערט, אבער איך מיין אבער אז דאס מציאות האט מיר געוויזן פשוט דעם תירוץ. דער זוהר זאגט דאס בפירוש.

עס זענען דא סכנות ברורות ומוחשיות. נישט אריינשטעלן די הענט אין א קאכעדיגן טאפ איז נישט קיין עבירה, ווייל עס דארף נישט זיין קיין עבירה. יעדער איינער וואס איז שוין נישט קיין קליין קינד ווייסט דאס נישט צו טון. עס זענען אבער דא סכנות וואס זענען ווייניגער קלאר אדער ווייניגער פשוט פאר די אויגן. דאס אז רייכערן ברענגט לונגען-קענסער איז נישט קיין זאך וואס מען קען זען מיט די אויגן; מען זעט נישט ווי יעדער איינער וואס רייכערט שטארבט מארגן, אדער אפילו אין צען יאר. נאר לאנגיעריגע שטודיעס האבן געוויזן אז א גרעסערע פראצענט פון מענטשן וואס רייכערן באקומען לונגען-קענסער, אויף אזא בולט’יגן אופן אז מען קען זאגן אז דאס איז דער גורם. אזא זאך איז אי שווערער פאר’ן מענטש נזהר צו זיין, און אי מען דארף א חכם וואס האט דאס געלערנט וואס זאל אונז דאס דערציילן, אז נישט וואלטן מיר נישט געוואוסט.

די אלע הלכות פון דער תורה וואס האבן צו טון מיט זהירות רפואיות, האבן צו טון מיט זאכן וואס זענען נישט קלאר. מען קען דאס זען אין די פרשיות פון מצורע. דער עיקר חידוש פון דער תורה איז נישט ביי א מצורע מוחלט, נאר דווקא ביי א מצורע מוסגר. דאס הייסט, ביי איינעם וואס האט נאכנישט זיכער די מחלה, און א מענטש וואלט געזאגט, נו נו – דא קומט די תורה מיט פרטיות’דיגע הלכות נזהר צו זיין אפילו פון א חשש רחוק: מען דארף שוין פארשפארן עס זאל זיך נישט ווייטער פארשפרייטן. דערפאר דארף מען שטעלן שטרענגע עונשים, ווייל אנדערש פארשטייען נישט מענטשן די הארבקייט. דער עונש איז געמאכט צו ווייזן אז הגם דאס איז נאר א חשש רחוק, איז דאס גאר ערנסט. דאס זעלבע קען מען פארשטיין מיט אסאך אנדערע הלכות. א חלק זענען אפשר ממש סכנות רוחניות בלבד, וואס דאס איז אוודאי א זאך וואס א מענטש קען נישט אליין זען, אבער דא איז דער עיקר חידוש פון דער תורה.

זאגט דער זוהר, השי”ת האט אזוי ליב די אידן אז ער האט זיי געוויזן, “זֹאת הַחַיָּה אֲשֶׁר תֹּאכְלוּ.” זעסט דעם חזיר? ער איז טאקע נישט קלאר מסוכן, אבער איינער פון טויזנט שטארבן דערפון. איך האב אייך אזוי ליב און איך וויל אייך מזהיר זיין אפילו פון דעם. א גוי, אויב ער וויל, זאל ער עסן. עס איז נישט קיין סכנה מוחשית. אפשר האט ער אן אנדער סארט גוף אדער נפש, און אים שטערט דאס נישט. אפשר שטערט מיר נישט, אדער אים, די קליינע פראצענט סכנה. אבער אייך האב איך אזוי ליב, אייך בין איך מזהיר אפילו פון א טעם בשר בחלב וואס איז נישט בטל בשישים.

מיר קענען זען ווי חז”ל גייען ווייטער מיט דעם יסוד: די אלע זאכן וואס חז”ל האבן גע’אסר’ט משום סכנה זענען נישט קיין סכנות ברורות אויף וועלכע מען דארף נישט אנזאגן. אבער דווקא אויף די זאכן וואס זענען אפשר א טויזנטסטל סכנה זענען זיי מזהיר באזהרות חמורות, בעיקר ענינים פון היגיענע. זאגן זיי, “יד לעין תקצץ, יד לחוטם תקצץ, יד לפה תקצץ” (עיין טור אורח חיים ד). ענדערש אפשניידן די האנט ווי אנרירן דאס מויל פאר דו וואשסט עס אפ אינדערפרי. ביינאכט רירט די האנט אָן איבעראל און זיי ווילן נישט אז די קליפות – וואס היינט וואלטן מיר גערופן באצילן, ווירוסן, אד”ג – זאלן אריינגיין אין די עפענונגען פונעם גוף. און לכבוד דעם שרייען זיי אן מיט די שארפסטע לשונות, כדי באאיינדרוקן דעם מענטש אז דאס איז וויכטיג.

איך מיין אז די מסקנה פונעם לעצטן התבוננות איז ספעציעל טרעפליך און איז זעלבסטפארשטענדליך.