‘שאני חנוכה דמיפרסם ניסא’ – ‘שלך לעולם קיימת’ – כל זכרון הצרות יתבטל
נר ראשון דחנוכה תשפ”ו: כוונות חנוכה (אור השכל גליון י)
כוונות חנוכה ערב חנוכה תשפ”ו –
נר ראשון דחנוכה תשפ”ו
פתיחה: המראה
משל בירה דולקת
משל לאחד שהיה מהלך ממקום למקום, מבית לסוכה ומסוכות לבית, וקשר ספינתו כאשר קשר לולבו, ולא היה יכול להלך בים מפני רוחות ימות הגשמים, ולא ביבשה מפני קוצר הימים, ולא להתפלל שכבר נמנעה תפילת עוברי דרכים מפני צורך העולם. וישכב במקום וילן שם כי בא השמש, וירא בירה אחת דולקת, נתן עיניו בבירה, וכל חלונותיה שקופים אטומים מזריחים את מאורותיהם, ויאמר מי שהולך עמו תאמר שאין מנהיג לבירה זו, ומה צורך לו לאורה זו והוא ברצונו מעורר את השחר והארץ האירה מכבודו, וכאשר ביקש שלח חשך ויחשיך ולא מרו את דברו, או שמא לרצותו בדמעות כנגד הנר הוא צריך, ומה יתן לו ומה יוסיף תוספת אורה לברכה מסופקת, והנה תוהה.
והנה האשה הנצבת עליו בזה ותאמר למה תאמר נסתרה דרכי ומאלוה כל משפטיך, כי רוח על פניך יחלוף ותכירנו עוד מקומו, ואלוהי עולם בורא קצות הארץ לא יחליף ולא ימיר, ואם רוח המושל עלתה עליך מקומך אל תנח, אכן יש במקום הזה. ואם ימעט הבית מהיות שאל לך אות מעם אלהיך העמק שאלה, ושאלת כלים מן החוץ כלים רקים אל תמעיטי, קח נא את האבן אשר שמת מראשותיך ויצקת שמן על ראשו, והמלא תסיעי, ואת ובניך תחיו בנותר, והנותר ביום השמיני עשה לו מדור בפני עצמו, וקום עלה בית אל לאל ועשה שם מזבח לאל הנראה אליך.
חן מקום על יושביו
והנני פותר את החידה, ואשתדל לגלות לי ולאשר לי את כל האמור למען לא יארכו הימים ויסתם החזון. ונשהה שעה אחת שתתחונן הדעת עלינו, ויהיו דברים אלה כאשר התחננתי דברי חן, נובעים מן נקודת חן מקום על יושביו, שכן החן הוא כאשר דבר נעשה ממקומו ללא קפיצה ודילוג, והדבר המכוער שהוא היפך החן הוא כאשר הוא תלוש ממקומו או נראה כמתאמץ, אבל במקום החן הרי הכל נובע מן אותו המקום והוא מתאים אל עצמו מכל צד ומכניס לתוכו את כל שהוא נצרך בכל המדרגות, והרי חנוכה ח”ן א”ל או ח”ן הכ”ו.
המשכת חנוכה לחודש השביעי
חנוכה כראש השנה
ונאמר, כי החנוכה הוא התחנה הראשונה אחרי החודש השביעי, וכאשר ברור שאין סדרי מועדות מקריים ביחס לעצם תהלוכות הזמן שבהם נקבעו, (שאם תאמר במקרה היה הנס הזה בתאריך הזה בשנה על כן נחגג בו, תמה על עצמך ולמה היה הנס בתאריך הזה בשנה, ולמה נקבע בזמן הזה וכי אנוסים אנחנו לחגוג באותו הזמן, ואם אין הזמן ראוי היה נקל לדחות את החגיגה לזמן אחר, כמו שעשה משה בחנוכה ראשונה שדחאו לחודש ניסן. והרי השנה הוא הסדר השורשי שעליו כל קורות העולם מסובבים כל שכן הנפש הסובבת לה במעגל השנה, והכל כלול בתוכו.) ראוי לחיות את חיי החג הזה כהמשכו של חידוש השנה בשביעי הזה.
אשר על כן אמר רבינו לוי יצחק (קדושה ראשונה לחנוכה) אשר נקרא ‘חנוכה’ לפי שהוא חינוך השנה שהתחיל לנוע בחודש השביעי, בחג הראשון שבו. ומרגלא בפומייהו דרבנן אשר סיום החנוכה הוא סיום גמר החותם של דין הימים הנוראים. ואמר רבינו נחמן ‘כל אחד כפי מה שפועל בקשתו ביום הכיפורים, דהיינו שיענה ויאמר סלחתי, כן יש לו חנוכה’. וכל אלה הם דיבורים נובעים מן בחינת הניסיון יותר מאשר מן דרושי המקורות, כי כן הלכו לדרוש את השם ומצאוהו קרוב אליהם בסדרי ימים אלה, ועל כן מצאו דברים אלה חן בעיני ישראל שכך היא המידה ‘כל מי שיש בו יראת שמים דבריו נשמעים’, כלומר כל מי שמתחיל בתמימות מתוך דרך נפשו אשר השער נקרא ‘יראת השם’, הרי כל דבריו ניכרים באמת. (ודע שאין הכוונה בזה כטעות ששללנו בכוונת הסוכות, כאילו אין לנו דרך התקרבות אלא בתנועת ימים הנוראים, ועל כן יש למצוא בכל מועד אחר את אותו הנקודה או לשיר את אותם הניגונים. אבל הכוונה שחיי הנפש אחד הם, ואדרבה מתוך היענות אל מבט אחד נובע המבט ההפוך, אשר כולם כוללים את הכל כסדר הדברים העדינים, ואעפ”כ הם נפרדים כל אחד איש למקומו לארצו וללשונו לגמרי. כי כשם שהחושב שהכל תנועה אחת של תשובה ויראה איננו יודע מחייו, כך מי שהכל עניינים ארעיים ומקריים נפזרים איננו יודע מחייו).
חנוכה הוא עצרת של סוכות הראוי
וכבר נודע בינינו אשר בביקוש שורשי העניינים בלשון תורה ובלישנא דרבנן, הרי כאשר נקרא דבריהם באותו החן נמצא הכל מפורש בהם, שכן אמרו ראוי היה להיות עצרת של סוכות כשבעה שבועות אחר החג כשבועות שהוא עצרת של פסח, אלא מדרש “אמר הקדוש ברוך הוא חורף הוא, ואינן יכולים להניח בתיהם ולבא לכאן, אלא עד שהן אצלי יעשו עצרת”. (תנחומא בובר פנחס יג, תנחומא הנדפס פנחס טו). היינו כי סדר השנה הוא להיות מועד אחר פרק מסוים של עבודת התקופה, כמו שהוא העצרת אחר שבעה שבועות הקציר הראשונים אשר שמר לנו, וכאשר נאמר ‘אמר הקדוש ברוך הוא’, היינו הדורש הזה שמע אותו מדבר ככה בפסוק ‘ביום השמיני עצרת תהיה, כאשר סיים “מנין ממה שקראו בענין ביום השמיני עצרת”, כאומר, ‘בעצם ישנו זמן חג חמישים יום אחר הסוכות, אלא שאני קורא לכם במיוחד שלא תצטרכו לזה. שהוא פירוש ‘אמר הקב”ה’ במדרש בכל מקום, שהוא כאומר זאת במיוחד, כלומר שיש כאן חידוש על הסדר הטבעי. ומכל מקום הסדר עצמו לא זז ממקומו, כסדר כל דבר ש’היה צריך להיות’, ובוודאי קשה על ישראל הפרידה מן הראיה אחר עבור שבעה שבועות או שבעים יום, וה’ראוי’ הזה איננו אלא שמונת ימי החנוכה.
(ודע שאין ‘חמישים’ יום כאן דווקא, ולא כמי שכתב בלוח שלו ביום ה’ או ו’ כסלו לציין את היום הזה, כי העיקר הוא שהוא אחר פרק מסוים של עבודת התקופה, ובקיץ שהימים ארוכים והעבודה מרובה ממהר הזמן הזה להגיע מאשר בחורף שהכל מתנהל בכבדות, ועד ז’ בחשוון לא הגיע אחרון שבישראל לביתו מן העלייה הראשונה, ומן הסוכות ועד החנוכה הוא כשבעים יום שהוא שיעור שלם של שבעה פעמים עשר. ובבראשית רבה כב, ד על פסוק ‘ויהי מקץ ימים’ נאמר מאן דאמר בתשרי נברא העולם, עשה הבל קיים מן החג ועד החנוכה, מ״ד בניסן נברא העולם, עשה הבל קיים מן הפסח ועד עצרת, בין לדברי אלו בין לדברי אלו, הכל מודים שלא עשה הבל בעולם יותר מחמשים יום”, ונתקשו המפרשים בחשבון הימים, אבל העניין ברור לדעתנו, כי ‘חמישים יום’ הוא פרק זמן חשוב בתוך התקופה, ואמיתתו ידוע, ובקיץ מסומן הדבר בשבועות ומקבילו החורפי הוא זמן החנוכה).
הראוי בא ונעשה מוחזק כשצריך אותו
ובפרט כאשר נחשכו הדרכים יותר והושם שיקוץ משומם עד שלא יכלו לעלות וליראות בחג הסוכות כלל, וודאי בזמנים כאלה בא ה’ראוי’ הזה ונעשה מוחזק, השלימו בימות החנוכה את שמחת חג הסוכות שחסרו באותה השנה, ככתוב בספריהם ורמוז בטעמם של בית שמאי כנגד פרי החג (וכאשר ציינתי המקורות לזה במאמרי קושיית הבית יוסף ובמאמר השמחה בחנוכה). ולא כי באו לעשות זכר בעלמא או לעבור על בל תוסיף, אבל גם זה הוא מתוך חיות נפשם אשר הרגישו שכך נצרך להם, ואין ההשלמה הזו תלושה באוויר שהרי מעיקרי חג הסוכות הוא חגיגת היות השכינה שורה עלינו כסוכה, שלכן בימים אלה חגג שלמה את חנוכת המקדש וביום השמיני שלח את העם, ובוודאי שמחת החנוכה שלהם איננו אלא אותו השמחה.
(ודע שכל עיקר הגדר איזה מעשים נדחים גם אם הם נראים לשם שמים ואיזה מעשים רצויים גם אם חסר בהם כבחינת טומאה הותרה בציבור ודילוגו עלי אהבה ולא כטהרת הקודש, הכל איננו תלוי אלא באותו החן שדיברנו בו, ובאשר אין אדם יכול לשפוט על פי החן הזה נצטרך ללכת בדרך כלל בדרך הכלל, אבל עיקר העיקרים שיש לכוון אליו הוא שייעשה הכל בתמימות כמעשה תינוק המוצא חן בעיני הכל יען כי אינו מחשב חשבונות רבים, ולא שמטרתו טהורה אלא שעניינו זך ונקי).
(ודע כי כאשר אדם עושה מעשה כזה בהתרסה ומעורב בו שמץ עקמומיות, אז איננו מתתקן עד שבא בזמן אחר או בגלגול אחר ועושה את אותו המעשה אלא שהוא נעשה בתמימות, וזה התיקון נפעל לעתים בדרכי עונש, שהוא נאנס אחר כך אונס חיצוני או פנימי לעשות את אותו המעשה, ואז כאשר עושה אותו באונס ובשברון לב הרי הוא משלים את שעשה תחילה בנטייה מן המרכז. וזה סוד ‘אם בטלת מן התורה יש לך בטלים הרבה כנגדך’. ‘וכל המבטל את התורה מעושר סופו לבטלה מעוני’, כי על הביטול הראשון אין לו תירוץ אבל לפי שבהכרח נצרך לביטול הזה לכן נסתבב שיעשה את אותו הביטול באונס והוא מתקן אותו. ועל כן היו חסידים שהתאוננו כאשר הגיע לידם ביטול מצוה באונס כי הבינו שהוא כתיקון על שביטלוהו ברצון והיה עדיף שלא יבטלוהו לכתחילה)
(ודע שכן תיקנו מתתיהו ובניו את שורש הפגם של עשיית החג שלא בזמנו, אשר תחילתו מעשה קין, כפי שהבאנו מן המדרש למעלה שהיה בעולם ועד החנוכה, ונמצא הביא קין את ביכוריו בזמן החנוכה. ואמר פילון (ולא נמצא מקורו וראה בספר מדרשי פילון על הפסוק שהביא למקור זה) שחטא קין היה ‘ויהי מקץ ימים’, שהביא את ביכוריו באיחור. והוא פשוט לפי החשבון שהרי שנינו ‘מן החג ועד החנוכה מביא ואינו קורא’, ואם הביא בחנוכה הרי לפחות אינו קורא ולכן לא שעה כי הקריאה הוא השעיה ואם בחנוכה עצמו גם אינו מביא. והחטא הזה עצמו הוא חטאו של ירבעם שעשה את החג בחודש אשר בדא מליבו והוא בחודש השמיני, כי ביקש לעשות את השמיני בזמנו, אבל מתתיהו ובניו שאירע להם הדבר באונס תיקנו את זה, ועל כן נעשה שם שורש לאיחוד בין השבטים והיו הכהנים למלכים. ועיקר הסיבה הוא שעשו הכל בתמימות ובשם כל ישראל ולא בפילוג מהם כאשר הארכנו להראות במאמר היוונים ולא המתיוונים, ולכן מלכות החשמונאים הוא שורש למלכות המשיח. הערה זו אינה ברורה, ונחזור לענין).
חינוך משכן מצוות עצמו
נספר אם כן מהו החידוש אשר אנחנו מחנכים בימות החנוכה. ונאמר כי הארכנו בימי ראש השנה ויום הכיפורים כיצד אין השכינה יכולה לשרות אלא באמת, וכי התפילה כשאינה נאמרת באמת אין בה טעם ולא יופי ולא הדר. ובוודאי כי זוהי נקודת ההתחלה האמיתית של השנה דהיינו של הסדר המתחיל מצעקת התחנונים, ‘שנה שמריעים בתחילתה’, והיא שואבת את חיותה מן האפס דהיינו כל האמירה שאמרנו שם שכל הכתוב ומודפס ובנוי וחתום איננו שווה לנו. והתוודינו במקום שנכנסו אליו את עוצם התוהו שממנה ארגנו את בנייני השמחה אשר בנינו ממנו ‘בנין של שמחה’, בית חתנות הוא החופה.
החתירה בימים נוראים בנה בנין
מתוך כל אותם הצמצומים וההימנעות, הצטיירו לנו וודאי עולמות חדשים, תפלות חדשות, ותמונות חדשות אשר בהם הכנסנו את נקודות חיותנו. המשכן אשר התחלנו לבנות ממוצאי יום הכיפורים, הגיע הזמן לחנכו. וכאן נפגשנו תחילה עם המון צבאות, והנה עשו בא ועמו ארבע מאות איש. והוצרכנו להתגבר עליהם, אבל בהתגברנו חשפנו את אבן הראשה, והיה כל ההר הגדול לפנינו למישור, ונשאנו את אותו הבנין אלינו, תשואות חן חן לה.
נצייר תחילה את דרך בניית הבניין הזה, ותראו למה קמים עליו, והדרכים אשר נראו אלינו למען נדע להילחם עם הקמים עליו. תחילה עלינו להתבונן במעבר מן חפירת היסודות, אשר הוא הפעולה של הימים הנוראים, אל הנחת שורות הלבנים הראשונים אשר במקדש השם. ונוכל לטעות לומר כי אם עיקר פעולת התפלה הוא החתירה אל הדבר אשר הוא הנובע מעצם רצון הלב, כיצד ייבנה עליו בנין של קבע לעולם, והלא עד זקנה ושיבה לא ניפטר מן ההכרח לחפור את עצם היסודות ולבדוק את עצמנו הנכון הדבר בליבנו ואם לאו.
חתירת האמת בעצמה מוליכה לחדשות
מחשבה זו לא בלבד שהיא מסוג ‘בנין נערים סתירה’, ובאמת הנערים צריכים לסתור את הנחותיהם הראשונות לבנות את בנייניהם, אבל איננה כל עיקר הבניין. היא גם איננה עמידה תמימה על אותו המחקר של בדיקת הלב. כי כל הנמשך אחר נביעת האמת בתום לב הרי הוא נמשך גם אחרי כל הדרכים שהחיפוש הזה מביא אותו בהם, ואיננו מתעקש להישאר בתנועה ראשונה שאותו זיהה עם בקשת האמת ברגע התחלתו. ודבר זה ידוע לכל מי שהתנסה פעם בחיפוש מן הסוג הזה, אשר המראה כמו תחש משתנה לכמה גוונים וכמו חלום מחליף את צורתו למרות שהוא תמונה אחת, וככל אשר נשהה בהתבוננות עליו נראה בו גוונים אחרים כמו שיקרה למי שיתבונן בבינת הלב על הנר הדולק שלא יראה אותו בגוון אחד במשך הזמן אלא הוא ישתנה לעיניו, למרות אשר הנר עצמו כולל את כל אלה בו. וכל המתמסר אל דרישה זו הרי הוא מקבל על עצמו ‘אל כל אשר תשלחנו אלך’, שמלאכים יראו לו את כל הדרכים המתפצלים מנקודת ההתחלה שלו ויורו לו דרכים חדשות להמשיך ממנו בכל עת.
ולכן ידע כל מי שתירגל את התרגולים שהצענו בימי ראש השנה, אשר תרגולים הללו יש להם ‘תאריך תפוגה’, וכי הם אינם אלא כניקויים הבאים לנקות את הלב למען יוכל להכיל את הצירופים החדשים של השנה החדשה, אבל יש לעקוב היטב אחר המתחדש בו ולא לעזוב את הבנייה המתחדשת למרות שאיננו באותו הגוון. ואדרבה כאשר יתבונן על כל זה במבט כולל מלמעלה יראה איך הכל סיבוב אחד גדול הבא להצטרף אל מראה אחד נפלא.
סידור תפלות קבע מתוך ההתעוררות
וכאן הוא ההוראה החדשה. במקום לבדוק את הסידור או את מחשבות ובקשות אתמול הטובים הם אם לאו, יבחר לו האדם את המחשבות הטובות שלו ואת הנוסחאות הטובות שלו, (והאמת שאפשר לתרגל את כל זה גם על המחשבות והמילים והפעולות של קודמיו, כי הכל במעגל אחד הולך והרי הדורות כולם נשמה אחת, ומה הם כל סדרי התפלות והמצוות והסיפורים אם לא רשימות הדברים שעבדו לנשמה זו בדורות קודמים אשר מהם מקווים להמשיך את אותו ההארה ולבנות על גביו. אבל אנחנו נצייר הכל בלשון יחיד כי כך יובן בבירור שאיננו חיקוי בעלמא) ויחזור עליהם, ויעשה מהם בסיס לנוסח קבוע שלו, ויאמין כי אותו הנוסח ואותו הסגנון ואותו הדרך הוא שניתן לו מלמעלה כמו חובה לומר בכל יום ויום או בכל סדר זמנים הנראה לו ראוי, ויאמרם גם בשעות שאיננו יודע לחברם מחדש, מתוך האמונה במה שהשיג בזמן שחיברם. וישתמש בהם כסיכומים מתומצתים של כל מה שידע אז, שלא יצטרך לטרוח לחדש אותם שוב ושוב, בכדי שיוכל לפנות מתוכם אל השגות נעלות יותר ואל בקשות נעלות יותר.
וכאן עלינו להצדיק מעט הוראה זו, שכן הסברא הראשונה אומרת שהיא סתירת כל עיקר טענת החתירה. אמנם מתוך שהבהרנו שאנחנו מדברם על המשכת אותו ההשגה עצמה בנוסח קבוע ומתומצת, אנחנו כבר מבהירים את סדר הפעולה. כי הלא אדם הוא יצור זוכר, והוא בונה את כל ידיעותיו ופעולותיו קומה על גבי קומה, מה שבנה אתמול יסוד למה שיבנה היום, כך במעשיו וכך במחשבה. הלא למה יגרע השגת שלימות הנפש העליונה המכונה דרך תפלה, מכל שאר מדרגות שלימויות הנפש הנמצאות, שיהיה במצב המתמיד של ‘בונה עולמות ומחריבם’. (אמנם הוא נכון תמיד ביחס למדרגה עוד יותר עליונה אבל זה נהיה בדקות יותר כל פעם). ואמר הרב מראפשיץ, הכל קונים לעצמם סחורה טובה בשמונה עשרה, אבל אני שוהה בה כי אני צריך לסגור את הסחורה ולאחסנה היטב שלא אצטרך להתחיל שוב לקנות אותה בשמונה עשרה הבאה. וזו דרך החכמה היסודית גם בערכים הכי פנימיים. ועל כן ברור שיש צורך לסכם ולרכז את ההשגה הקודמת האמיתית ולבנות על גבה.
ועוד סברא ראשונה אומרת, שעיקר חיות הדברים הוא כשהם מתחדשים ונובעים באותו זמן ובאותו רגע מבאר יצירתם, ומה יתן לנו ומה יוסיף לנו דברים ישנים והרי העיקר הוא חן הרגע הזה. אבל זה אינו אלא חוסר הבנת קדושת אותו המילה אשר השיג בראשונה. שכן בדיוק כפי שלא נחשוב בדרך כלל על התורה עצמה או על מקום המקדש עצמו שהוא מתיישן שכבר ניתנה למשה רבינו או כבר קבע אברהם אבינו את מקום התפלה לפני זמן ארוך מאד, אבל אנחנו מאמינים כי בדיוק לפי שהוא מקום השראת הקדושה לכן יש בו מתכונת הקדושה והוא מתחדש תמיד ממקורו כי איננו נפרד ממנו, ואדרבה כאשר חוזרים לאותו הספר הקדוש או המקום הקדוש או הפעולה הקדושה, הרי זה כמו טבילה במקווה המחובר בהשקה אל מקור המעיין ועל ידי שמעוררים את הקדושה הנמצאת שם מעוררים את הקדושה המקורית עצמה, וכך בדיוק הוא בדברי האדם עצמו אשר כבר חיבר, ויותר מכך שהרי עיקר התעוררות האדם הגדול איננו אלא מן הדברים שהמשיכה פרט נפשו ממקום שורשה הפרטי ובו עיקר הפעולה.
המלחמה המתעוררת נגדה
כל הבא לעשות כדבר הזה מתעוררים נגדו כמה מתנגדים וכמה לוחמים, אשר מהם כבר שללנו מראש, ומהם צריך לפרט יותר ולשלול. כי בוודאי אין דרך גידול אמיתי אלא בדרך הזו, ולכן בוודאי ירצו להפילו בדווקא כאשר מתחיל לבנות דברים של קיימא. שהרי ידוע שרבים הם הצעירים הפורחים באוויר ומבקשים לעלות אבל הסולם נעלם מעיניהם ואינם יודעים לבנות את הסולם שיהיה מוצב ארצה שלב אחר שלב, ודווקא כאשר מבקשים לעשות את זה אז מתגברים עיקרי המתנגדים כי זוהי מפלתם לגמרי, ולא שעיקר ההתנגדות הוא עצם ההתיישנות כי את זה כבר סילקנו בשלב הראשון של בראשית. אבל עיקר ההתנגדות הוא נגד השכל הגבוה הנמצא בבנין שלב אחר שלב. ולכן ראוי להכיר את כל ארבע מאות האיש של עשו והאיש האחד הבא בלילה להפיל את יעקב וכל שרי מלכות יון הרשעה העומדים עלינו להשכיח את תורת עצמנו מליבנו, ולעורר את הרחמים הרבים המונעים אותנו מליפול ברשתם.
האמונה בהשגת העבר שלו
הראשון הוא המתלבש במצוות הענווה ואומר לאדם הנה כבר ראית שצדקו הפשטנים, אתה זה החכם שביקשת לחבר לעצמך סדר תפלה עצמאית, והנה גם הוא התיישן לך, למה שלא תשוב אל אישך הראשון כי טוב לך אז מעתה. וכמה גדולים דברי חכמים. וכל אלה הנוסחאות הנשמעות לקוחות מספרי קדוש וממקורות קדושים כהם ויותר מהם אומר השטן אל יעקב כאשר נותר לבדו, וכי היה שווה לך כל הענין של גניבת הברכות ועצות נסתרות של אמך ולמה לא הנחת את הכל כפי הפשט שעשו הוא הבכור והנה כבר ברחת וכבר פעלת את כל הפעלולים שלך ובסוף תשתחווה לו שוב. אבל יעקב איננו נרתע כי הוא איש תם ההולך בתמימות והוא עונה לשרו של עשו דבר ראשון וגם אם חזרתי בי ומה בכך, אז עשיתי את עצת אבי ואמי בתמימות ועכשיו אני עושה את שהמלאך מצווה עלי בתמימות, ובמה גדלה הליכתי היום אחרי עצתו מהליכתי אתמול אחר עצתו שאהיה כתוהה על הראשונות.
אבל אינני צריך באמת לתירוץ זה, כי האמת הוא שאין זה דומה כלל, לא אותו יעקב יצאתי מבאר שבע ולא אותו יעקב אני חוזר לשם, כי במקלי עברתי את הירדן הזה ועתה הייתי לשני מחנות. ואותם המחנות שעשיתי לי לביתי, הלא בהם כל אשר המלאך הראה לי בחלומי, ואם לך לא הראה מה לי ולך הנה זה אשר הראה לי, ואין לי שום סיבה לוותר על הפך הקטן אשר הראה לי מלאכי גם אם לדעתך אתה מכבד את אבינו יותר ממני ויש לך רעיונות מוצקים יותר. וכללו של דבר, הוא מתעורר להאמין בהשגת רוח הקודש שלו של העבר יותר ממה שהצועק הזה מאמין כביכול בהשגת רוח הקודש של הנוסח הנמסר לו מאנשי כנסת הגדולה, ולא בהתרסה כי מי יודע מי גדול ממי, אלא כי טוב לו פת חרבה ושלווה בה קב אחד שלו מתשעה קבין של חברו. והוא מתייחס אל השגת העבר שלו עצמו באותו חרדת קדוש בדיוק כמו שמתייחסים כל המתיימרים להתייחס אל העבר של אבותיהם בחרדת קודש. (ובאמת שהוא יותר מהם, כי הוא התגבר על שרו של עשיו לעשות כן והם אינם יודעים מה הם עושים ואף החרדה הזו כביכול פיקטיבית היא). והוא מזכיר לעצמו כי נביא העובר על דברי עצמו נאמר בו ‘אנכי אדרוש מעמו’. וגם אם אין איש יודע אל אלהים יי אל אלהים הוא יודע והוא ישפוט בינו ובין כרמו.
ההודיה הוא הענווה ולא ביטול השגת עצמו
ואז בא השר ואומר לו ראה איזה שגעון גדלות התלבש בך שאתה אומר רוח הויה דיבר בי ומילתו על לשוני, ואיה הענווה והקטנות אשר הוא החובה לכל דורשי הויה. ויעקב עונה לו בוודאי אתה צודק ולא מגיע לי כלום, וכך הוא אומר לאלהיו קטנתי מכל חסדים ומכל האמת. אבל שמע נא אתה שרו של עשיו מה אתה מציע לי, אתה אומר שבגלל שאני יעקב הקטן, לכן עדיף לי להתעלם מכך שאת כל המחנה הזה אשר פגשתי הם אשר חנן אלהים את עבדו, אתה טוען טענה מופרכת כמו עדיף לומר ‘נו זה אני טרחתי בעמל עצמי הקטן והטיפש’, כי הרי לייחס את הצלחתי לאלהים זה מין שגעון גדלות של המתיימרים לנבואה. די בניסוח הטענה הזו להבין עד כמה היא איננה מתחילה. ואין השגת הדעת והמראה שונה מן השגת הכסף והזהב והילדים, בשניהם אומר הצדיק הלא לאלהים פתרונים, ספרו נא לי. בלעדי, אלהים יענה את שלום פרעה.
ההסכמה להשגת הקטנות
ואז בא השר ומקטרג עליו קטרוג אחר ואומר לו עוד טענה מתקבלת על הדעת, הרי ההשגות שלך כולם גשמיות וראה איך נראה אליך האל בדמות שרו של עשיו, והרי אם תשתחווה לו תעבור על איסור עבודה זרה ואתה למדת בוודאי את כל האזהרות שלא לטעות בשליח כי שמי בקרבו, ואיך תעשה הדבר הגדול הזה ותכריז על אשר ידעת וראית ולמדת שהוא האלוה והלא בדבר הזה הלכו כל החוזים הגדולים אחר עיניהם וחטאו והחטיאו. ויעקב עונה לו יפה מאד אני בוודאי לא שוכח את האזהרות של רבי עקיבא, אשתדל לפחות כפי יכולתי לא לשכוח אותם. אבל אולי תסביר לי שוב מה אתה מספר לי, אתה טוען לי מין טיעון עקום של גאווה מעורבת בענווה, אתה זה הבא להזהירני על הענווה אתה אומר לי שבעצם אני נביא כזה גדול שאני אמור להבין כמו משה רבינו כי לא יראני האדם וחי, ולהיות כמו ישעיה הנביא הנמוך ממנו בדרגתו ולומר ואראה את השם לא מתאים לי, יפה מאד. ומה לעשות שאני במדרגה הקטנה מאד כמו שאני ואכן אני מודה בהשגת דעתי כי השגתי מלוכלכת מאד ואולי היא אף ממדרגות מאד מאד נמוכות ולא השיגו את שני חיי אבותי בימי מגוריהם, וכי מפני כן אדחה את שלי. וכי איזה מין דרך הוא זו לדחות את מתנת האלהים כי לדעתך מגיע אליך מתנה יותר גדולה. (וכאן הוא סוד גדול לא ניתן להרחיב כרגע).
השגת האתמול נעשה כלי לנבואת היום
וכאן הוא מידת ההודיה על חלקו ועל יותר מחלקו שהיא העצה המעולה הפשוטה והישרה נגד כל העקמומיות הללו. שכאשר הוא מודה לאל אשר נתן לו חכמה ומענה לשון, בטרם החיבור ובשעת החיבור ואחר החיבור, הרי בכך עצמו הוא מקדש את המילים שניתנו לו. ובכך הוא הופך את המילים האלה למקדש, כפי הדין שהרחבת המקדש והעזרות נעשה בשתי תודות, והיינו כי הגדת תודה הוא המקדשת את המתנה וקובעת אותה כדבר קדוש, כי הדבר שאין מודים בו הרי הוא נפרד משורשו ואיך תשרה בו הקדושה, וההודיה הוא הדבר הפשוט שאינו מייחס לעצמו כוחות אלוהיים וגם אינו מכחיש שהם כוחות אלהיים אבל מודה על חלקו.
ואז כאשר הוא אומר את אותם המילים שלמד והתפלל אתמול, הרי הם נעשים כלים ממש לרוח הויה הדובר בו היום. וזה נאמר בפירוש בשער רוח הקדוש להרב ז”ל אשר עיקר דרך הנבואה ורוח הקודש הוא שהמצוות ומילות התורה ומחשבות כוונות העבודה אשר עשה המשיג אתמול הם החוזרים אליו היום במין קול הברה ובהם מתלבשים ההבנות החדשות והסודות העליונים יותר. וכל זה הוא סוד הרושם הנשאר בכל דבר קדוש ואמיתי והרושם הראשוני שממנו מתחיל האדם כל יום הוא עבודת עצמו של אתמול.
וזהו סוד הדלקת נר חנוכה שחכמים לקחו את המצווה שזכו לעשות אותה יום אחד וציוו לעשות ממנה עצמה זכרון, ולא נמצא כדבר הזה לעשות זכר למצוה כי אם לניסים, ואם כי הנס נעשה למצוה הרי העיקר הוא המצווה ולא הנס, שהנס אינו אלא שהושג להם מצווה זו, אבל הם לימדו אותנו לקחת את המצוה שעשה אתמול ולעשות ממנה עצמה זכר ולתרגלה שוב על פתח בתינו מדי שנה בשנה, ועל זה הם אומרים שנברך וציוונו להדליק נר חנוכה, והיכן ציוונו, אתמול שהשגנו עצמנו שאל אביך ויגדך זקניך ויאמרו לך, אנחנו מאמינים שאשר הושג לנו הוא ציוויו כמו המצוות של תורת משה עצמה, ועל ידי שאנחנו אומרים זאת אנחנו אומרים גם שעשה ניסים לאבותנו ולנו בימים ההם בזמן הזה.
אנערקענען אונזערע השגות דורך דאנקן אויף זיי – ערב חנוכה תשפ”ו
סיכום השיעור 📋
סיכום השיעור – ערב שבת פרשת וישב, ערב חנוכה
נושא מרכזי: ענין ההכנה למצוה והודאה כעבודת חנוכה
—
חלק א’: יסוד ההכנה למצוה
הצורך בהכנה לחנוכה
– חנוכה מתחיל במוצאי שבת, ולכן יש להתכונן ולצפות למצוה
– ההכנה אינה רק נימוס חברתי ריק, אלא יסוד עמוק בעבודת ה’
היסוד החסידי של ההכנה
מקורות:
– בספרי חסידות ובהנהגה החסידית מודגש שמצוה הבאה מזמן לזמן דורשת הכנה
– בזוהר הקדוש: “ענין הכנה גדול מאד” – הכנה היא מצוה דאורייתא (הכנת הלב, המעשה, הדבר, המוח)
מהות ההכנה:
– הציפייה והתקווה יוצרות “מקום” במוח ובלב
– מאפשרת לקיים המצוה בחיות, בטעם, ובהתעוררות
– ההבדל בין “ויקרא” (קריאה של חיבה) לבין “ויקר” (מקרה) – כמו אצל בלעם
ההכנה גדולה מהמצוה עצמה
הסבר:
– זו לא אמירה שנלמדה ממקור, אלא מניסיון מעשי של החסידים שעבדו וראו
– “גדולה” = חשובה יותר, משפיעה יותר על התוצאה
משל האדריכל:
– כשרוצים לבנות דבר חידוש, שלב התכנון (planning) הוא העיקר
– שם מתגבשת הצורה – מה בדיוק רוצים
– לפעמים התכנון לוקח יותר זמן מהבנייה עצמה, והוא יסודי יותר
—
חלק ב’: ברכות המצוות כהכנה
תקנת חכמים
– חכמים תיקנו ברכה על מצוות שצריכות “המשכה” והתעוררות
– יש מצוות גדולות בלי ברכה – כי הן “קורות מאליהן”
– הדיבור הוא כלי עצום להשפיע על הנפש – “האדם מדבר”
הדין של “עובר לעשייתן”
– הברכה צריכה להיות לפני המעשה – כי היא הכנה
– יש ברכות אחרי (ברכת המזון, אחרי מגילה/הלל) – אלה שבח והודאה, לא הכנה
ביאור הלשון “עובר”
הקושיא:
– למה לא אמרו פשוט “קודם לעשייתן”?
– הגמרא מביאה פסוקים: “ויעבור את הקושי”, “והוא עבר לפניהם”
התירוץ:
– הציור של “עובר לפניהם” הוא כמו מלך/מנהיג שהולך בראש המחנה
– כמו “אשר יצא לפניהם ואשר יבוא לפניהם” – המנהיג מוביל, הולך ראשון
– הברכה “עוברת” לפני המעשה ומובילה אותו, כמו מנהיג שמוביל את הצבא
– המילה “מערכה” קשורה ל”מערכות ישראל” – שורות של חיילים ההולכים לכבוש משהו
– הברכה היא המנהיגה של המצוה – היא מובילה ומכוונת את המצוה
—
חלק ג’: מדוע דווקא מצוות הבאות מזמן לזמן?
הקושיא
– הרי כל מצוה צריכה הכנה – אשר יצר, ציצית, תפילין, חיוך לחבר
– איך יש זמן להתכונן לחנוכה? הרי יש חיוב ללמוד “והגית בו יומם ולילה”, להתפלל שלוש פעמים, להתכונן לשבת!
התירוץ
– אמת שכל מצוה ראויה להכנה – אבל אין זמן לכך
– מצוות המועדות נבראו כך בכוונה – הקב”ה רצה שיהיו מצוות שמתכוננים אליהן במיוחד
– צריך לקנות נרות חנוכה, להכין דברי תורה – זה חלק מהמבנה
– האדם ממשיך בסדר היום הרגיל, אבל מצפה ליום טוב – גם כשמניח תפילין, הוא מצפה לחנוכה
מדוע יום טוב גדול יותר?
– התשובה: בגלל ההכנה! – יום טוב גדול יותר כי יש לו יותר הכנה
– המחשבה הזו היא שהופכת את חנוכה לדבר גדול יותר
סוגי ההכנה
– הכנה במעשה – פעולות מעשיות
– הכנה בדיבור – לדבר על הנושא
– הכנה במחשבה – העיקר! כוח המחשבה והשכל הוא עיקר כוח האדם
—
חלק ד’: שתי נקודות מרכזיות בחנוכה וחיבורן
נקודה ראשונה: השכינה יורדת למטה מעשרה טפחים
– מצוה להניח נר חנוכה למטה מעשרה טפחים
– הרמז: “לא ירדה שכינה למטה מעשרה” – אבל בחנוכה כן!
– גם בזמנים קשים ונמוכים, ה’ יורד לעזור – בית שני לא היתה שכינה, ובכל זאת ה’ עזר
נקודה שניה: ענין ההודאה
– “קבעו שמונת ימי חנוכה להודות ולהלל”
– חנוכה שייך לספירת ההוד – ענין ההודאה והתודה
הקשר בין שתי הנקודות (על פי קבלה)
– הודאה שייכת למידות נצח-הוד-יסוד (נה”י)
– זה גם המקום שאליו השכינה יורדת למטה מעשרה
– למעלה מג’ טפחים ולמטה מעשרה = מקום ההודאה
—
חלק ה’: שאלה עמוקה – מהו ענין ההודאה?
מה זה לא:
– לא שה’ כועס אם לא מודים לו – ה’ אינו אדם
– לא סגולה שאם מודים, ה’ יעזור יותר
הקושיא מסדר שמונה עשרה
– בסדר הרגיל: מודה על העבר, מבקש על העתיד (כמו “מודה אני” בבוקר)
– אבל בשמונה עשרה הסדר הפוך! – קודם בקשות, אחר כך הודאה
– הבקשות הן על העתיד – רפואה, פרנסה, גאולה – ואז מודים?
– מתי ההודאה אמורה לבוא? אחרי שה’ עונה לתפילות!
—
חלק ו’: תפקיד ההודאה בתפילה כתיקון ואיזון
שלושת שלבי התפילה והבעיה שנוצרת
שלב א’ – שלוש הברכות הראשונות:
– האדם מתפעל מגדלות ה’
– “אתה קדוש ושמך קדוש וקדושים בכל יום יהללוך”
– האדם חש ביטול, קטנות, יראת הרוממות
שלב ב’ – שתים עשרה הברכות האמצעיות:
– כל הבקשות הן על דברים שחסרים: דעת, סליחה, רפואה, גאולה, פרנסה
– הבעיה: זה יוצר תחושה של “מלא חסרונות, מלא צער, מלא פגם”
הסכנה הרוחנית
מה קורה כשתפילה מעוררת רק תחושות שליליות:
1. עצבות – התפילה הופכת לזמן שמרגישים רע
2. שנאת הטוב – האדם מתחיל לשנוא את העבודה עצמה
3. שנאת ה’ – “כשהוא מתפלל יש לו את כל הבעיות”
4. איבוד ההשגות – מה שלא אוהבים – דוחים ושוכחים
העיקרון הנפשי:
– הנפש נמשכת למה שגורם לה הנאה
– הנפש דוחה מה שגורם לה צער
– אם השגת אלוקות גורמת תחושה רעה – הנפש דוחה אותה
הפתרון: ההודאה כ”קאונטער בעלענס” (איזון נגדי)
מהות ההודאה:
– ההודאה היא על אותם דברים שביקשנו בשתים עשרה הברכות
– לא על אתמול – אלא על מה שיש כבר עכשיו
– “כשמדברים על רפאנו – יש לי כבר רפואה, זה מה שיש”
מה ההודאה עושה:
1. תיקון – מונעת שנאת היהדות
2. בניית כלים – השמחה וההודאה הם הכלי לקבלת השפע
3. החזקת ההשגות – מה שאוהבים – שומרים
—
חלק ז’: הקשר בין שפע גשמי לשפע רוחני
הבעיה של “עולמות עליונים” בלבד
– יש רפואה בעולם האצילות, בעולם היצירה – אבל זה לא עוזר
– צריך שהרפואה תהיה כאן, בעולם העשייה
– למה השפע לא יורד למטה? כי אין כלים
מהם הכלים?
– הצד העליון של הנשמה – כן אוהב את התפילה מתוך חובה ואמונה
– הצד התחתון – אוהב את התוצאות (בריאות, פרנסה, חכמה)
– הצד התחתון לא מתחבר לתפילה – כי אחרי התפילה הוא רוצה דברים אחרים
העיקרון הקבלי
– שפע גשמי הוא לבוש לשפע רוחני
– באמריקה יש השפע הגשמי הגדול ביותר בהיסטוריה – מקביל לשפע רוחני עצום של השגות אלוקות
– מדוע איננו מרגישים? כי אנחנו לא מודים על זה, לא “קוראים בשם ה'”
—
חלק ח’: הודאה על חלקי – הכרה אישית בטובות ה’
הקושי להוריד את הטוב לפרט האישי
– הבעיה: קל לומר “אני חלק מכלל ישראל” ולדבר בלשון רבים, אבל להוריד את הישועה לסיטואציה האישית שלך – זו העבודה הקשה
– הסיבה: אנחנו ספוגים בביקורת עצמית ומוסר השכל, תמיד חושבים שצריך להיות יותר טוב
– הפתרון: להכיר שמה שיש לי – סליחה, רפואה, פרנסה – זה מספיק טוב לברך עליו בשם ומלכות
המחסום הפנימי: גאווה מול הודאה
– כשאדם אומר “אני חכם, אני עשיר, אני מצליח” – תמיד יש שאלות וספקות
– המפתח: “נותן הודאה על חלקו” – רק אז אפשר להיות באמת שמח
– כולנו חיים עם המון דברים טובים, אבל לא מכירים בהם
—
חלק ט’: חידוש – ברכה על כל דבר טוב
הרעיון המרכזי
– חז”ל אמרו “אשר קדשנו במצוותיו וציוונו להדליק נר חנוכה” – למרות שזה מדרבנן
– השאלה: למה לא לברך על שטריימל? על בגדי שבת יקרים?
– אפילו אם לא אומרים את הנוסח המדויק – אפשר לומר ביידיש, להודות בכל צורה
הבעיה של ההסתרה העצמית
– יצרנו לעצמנו הסתרה – יש לנו כל כך הרבה ולא מברכים
– הסבא עם השטריימל השבורה היו לו השגות אלוקות – כי הודה על חלקו
– נצח והוד הם הכלים שמורידים שפע לעולם הזה – ההודאה יוצרת את הכלי
קידוש החדש על ידי הודאה
– המקור מנחמיה: כשנחמיה בנה חומה גדולה יותר מדוד המלך – איך קידש אותה? הביא קרבן תודה
– העיקרון: הודאה הופכת דבר חול לקדוש
– אם אני מבין משהו בפילוסופיה, בחסידות, בכל חכמה – צריך להודות
– הטעות: לחשוב שגאווה והודאה סותרות – להיפך! הודאה מאפשרת להכיר בטוב בלי גאווה
– כשאדם לא מודה – זה נשאר “שלו”, נפרד, גאווה
שמחה בחלק ורצון למעלה – אין סתירה
– להיות שמח במה שיש לא אומר שלא רוצים עוד
– “מודה אני לפניך” – לא כתוב “ועכשיו עוד”
– העיקרון: מותר להיות שמח עכשיו! מה שיש לי הוא טוב
—
חלק י’: פשטות כמפתח לגדלות – סיום והכנה לחנוכה
העיקרון: ככל שיותר פשוט – יותר גדול
– הרעיון המרכזי: ככל שאדם יכול לדבר ולהסביר דברים בצורה יותר פשוטה, כך הוא באמת גדול יותר
– הסיבה: פשטות אמיתית יוצרת “יותר כלים לאור” – יכולת להכיל ולהעביר השגות גדולות
התגברות על הפחד מפשטות
– החשש: אנשים חוששים שאם יאמרו דרשה שכל ילד יכול להבין, יאבדו את ההשגות הגדולות
– התשובה: זה לא נכון – להיפך, פשטות יוצרת כלים להשגות גדולות עוד יותר
– המשל: השכינה שיורדת למטה מעשרה טפחים לא חסרה מהשכינה למעלה – היא רק מתפשטת ונעשית גדולה יותר
—
סיכום: המסר המעשי לחנוכה
ההכנה לחנוכה
– לבנות את עצמנו על דברים פשוטים
– כל אחד עם הדברים הספציפיים שיש לו – להיות שמח בהם
– להודות לה’ על מה שיש
הקשר להדלקת נרות חנוכה
– השאלה: מה בעצם מדליקים בחנוכה?
– התשובה: “יש לי משהו קטן, ואני אוהב אותו – על זה אני מדליק נרות שמונה ימים”
המסקנה הכוללת
– ההודאה היא ההיפך מגאווה – לא לקחת את הדברים כמובנים מאליהם
– “בכל מקום אשר אזכיר את שמי אבוא אליך וברכתיך” – איפה יש אלוקות? בהודאה
– לעבוד בשמחה עם מה שיש – זה הכלי לקבל עוד
– שמונה ימי חנוכה הם אימון בהודאה – ההודאה על הקטן והפשוט היא הדרך שבה מדליקים נרות חנוכה באמת
תמלול מלא 📝
ההכנה למצוה: יסוד העבודה בחנוכה
פרק א: הצורך בהכנה לחנוכה
פתיחה – ערב שבת קודש פרשת וישב
טייערע ברידער, ס’איז היינט ערב שבת קודש, פרשת וישב. זונטאג ביינאכט הייבט זיך אן חנוכה. וויבאלד עס איז א חיוב, א זכות, א מצוה, אז מ’גייט פארוואס חנוכה נעקסטע וואך, מ’גייט צינדן אין חנוכה לעכט זונטאג ביינאכט, דארף מען זיך צולייגן אביסל קאָפּ, דארף מען זיך אביסל צוגרייטן און ארויסקוקן – לוק פארווערד – צו די חנוכה.
המשמעות של “Looking Forward”
אזוי ווי היינט איז די מנהג און די לשון נמצא, אז איינער אינוויינט איינער און איינער לאדנט איינער צו אן איווענט, איז די שיינע וועג צו ענטפערן אז “I’m looking forward to it”. דאס מיינט דאך גארנישט [לכאורה].
אבער דער אמת… ווי אז אלע חסידישע ספרים רעדן, און אפילו מער ווי אין די חסידישע ספרים און די חסידישע הנהגה, אז א מצוה, בפרט א מצוה הבאה מזמן לזמן, א יום טוב, תפילה, חנוכה, די ערשטע הכנה, די עיקר הכנה, איז דעם לוקינג פארווערד, און ארויסקוקן דערויף. עס הייסט א תקווה, א ציפייה. דאס מאכט שוין א פלאץ. מאכט שוין א פלאץ אין א מענטש’ס מוח, אין א מענטש’ס הארץ. מען זאל קענען טון די מצוה מיט מער חיות, מיט מער געשמאק, מיט מער התעוררות.
ההבדל בין “ויקרא” ל”ויקר”
אז ס’קומט אן בדרך מקרה, אזוי ווי “ויקר” להם בלעם [ויקרא אל בלעם – קריאה של מקרה, בניגוד ל”ויקרא” אל משה – קריאה של חיבה], דעמאלטס איז עס ווייניגער ווערט. מען מאכט פאר דעם א קריאה, א קריאה של חיבה, די א’ קריאה נישט נקרא, די ה’ קריאה, דאס איז אליינס די הכנה.
פרק ב: יסוד ההכנה בחסידות
ההכנה גדולה מהמצוה
און דאס וואס די חסידישע אידן האבן געזאגט, אז מען דארף מאכן א הכנה, און א הכנה איז גרעסער ווי א מצוה, אז די זכרות ארטל שונא איז דא, דאס איז נישט איינע פון די זאכן וואס זיי האבן נישט געקומען געזאגט ווייל זיי האבן עס געטראפן אין עפעס א מקור וואס שטייט אין זוהר הקדוש “ענין הכנה גדול מאד”, און ווייטער שטייט אין זוהר הקדוש אז עס איז א מצוה דערפאר הכנה – הכנת הלב, הכנת המעשה, הכנת הדבר, הכנת המוח – און דורכדעם איז ממשיך דער שפע, דאס איז דאך דער יסוד פון דער זוהר.
אבער דאס וואס די חסידים זאגן אז די הכנה איז אזוי גרויס, דאס איז נישט א זאך וואס זיי האבן געזאגט אז ס’שטייט ערגעץ. דאס איז פשוט ווייל זיי האבן געארבעט, זיי האבן געעסקט געווען אין דעם, זיי האבן עס געטון. יעדער איינער וואס טוט קען זען: גרעסער מיינט מען וויכטיגער, דאס איז מער א נפקא מינה, ס’איז מער משפיע אויף דער תוצאה ווי די עצם בנין.
משל האדריכל – התכנון כעיקר
יעדער איינער וואס האט אמאל געטון עניטינג ווייסט דאך דאס. אזוי ווי זאגן די משל פון די ארכיטעקט: אז איינער וויל מאכן א דבר חידוש – ער איז בפרט אז ער מאכט א דבר חידוש, ער מאכט נאך עפעס וואס יענער האט געמאכט, עס איז שוין געווען א הכנה. אבער אויב איינער וויל מאכן א דבר חידוש, איינער וויל מאכן עפעס א נייע סארט בנין, עפעס א נייע סארט פיקטשער, עפעס א נייע סארט ארט… די הכנה איז בעיקר.
זאגן שוין, מען דארף אויך טון למעשה. אבער בעיקר, אזוי ווי זיי האבן גערעדט לעצטע וואך וועגן די צורה, יא? די צורה, ווי טרעפט זיך עס? ווען פארעמט מען זיך אויס? ווען פארשטייט מען פונקטליך וואס מען וועלט? ביי די הכנה!
שלב התכנון – Planning Stage
עס קען אפילו זיין א נקרא די פּלענינג סטעידזש. עס קען נעמען לענגער ווי די עצם בויען. און בעצם נעמט עס לענגער. עס איז בעצם חשוב’ער. צו עס נעמט בקשמות לענגער און הסתלי אויף אלע מיני פרטים. אבער עס איז בעצם לענגער און בעצם מער יסודות’דיג. עס מאכט א גרעסערן נפקא מינה לגבי די רעזולט, ווי די מעשה. צו ער מאכט עס גוט, צו ער האט די ריכטיגע טולס וכו’.
סאו דאס איז די טייטש די ווארט הכנה. הכנה איז – עס איז דא אזוי ווי הכנה בזמן, הכנה איז אלעמאל א זמן פאר די מצוה, אזוי ווי כל המצוות כולם צריך לברך עליהם עובר לעשייתן.
פרק ג: ברכות המצוות כהכנה
חידוש בלשון “עובר לעשייתן”
אינטערעסאנטע חידוש האב איך געהאט לעצטנס. עובר לעשייתן – אינטערעסאנטע לשון. פון ווי קומט די לשון עובר לעשייתן? מען דארף רעדן וועגן דעם. בעל אפשר וועל איך פון דעם ארויסברענגען א ווארט דא.
תקנת חכמים לברך על המצוות
צו די חכמים האבן טאקע געווען אז מען מאכט א ברכה אויף יעדע מצוה. און דער אמת איז נישט נאר אויף מצוות, אפילו אויף געוויסע זאכן וואס זענען קיין מצוות, אזוי ווי דער חנוכה וואס דער גמרא מיטשאפט זיך: וויאזוי קען מען מאכן א ברכה אינדערנאך אפילו פאר “וצונו”, פאר “אשר צונו”?
און דער אמת, ס’איז דא אנדערע מצוות – דא, אויף סיי די רייסטיגע מצוה, סיי די ראמאנדיגע מצוה, ס’מאכט נישט אויף זיי קיין ברכה. און ס’איז דא א חקירה: וויאזוי דעסיידט מען, וואס איז די הגדרה, אייזע מצוות קומען מיט א ברכה?
הסבר החסידי – מצוות שצריכות המשכה
אבער ס’איז פשוט, אויב מ’טוט אין דעם, און מ’זעט רעדן חסידיש, מיטן טון, אז א זאך אין מצוות… די חכמים האבן פארשטאנען אז דא דארף מען מור זיין עפעס א המשכה. דא דארף מען עפעס אויפטון. ווייל עס פעלט אויס.
אפשר קענסטו זאגן מצד גרייס. עס געשעט נישט אליינס. אפשר איז דא מצוות מיט די ראיות. עס זענען גרויסע מצוות וואס מ’מאכט נישט אויף זיי קיין ברכה. ס’געשעט אליינס. ס’איז שוין קלאר.
אבער א מצוה וואס פעלט אויס א הכנה, וואס פעלט אויס א הכנה נפשית, א הכנה בדיבור… דיבור איז איינע פון די גרעסטע כוחות וואס א מענטש האט איבער זיין נפש, איבער זיין מוח און זיין הארץ, איז די דיבור.
כוח הדיבור – “האדם מדבר”
א מענטש איז א חמד אבר [חי מדבר], און עס האט אסאך מינינגס. אבער איינע פון די מינינגס איז, אז איינע פון די בעסטע וועגן ווי א מענטש זאל זיך אריינברענגען אין א געוויסע מצב, אדער ממשיך זיין א געוויסע המשכה, אדער עניטהינג וואס ער זאל אנטרייען זיין פנימיות – און מ’רעדט וועגן דעם, ס’איז אזוי איינע פון די גרעסטע אופנים וואס קענסטו טון – האבן זיי געמאכט אז מ’זאל מאכן א ברכה בדיבור.
נוסח הברכה והמשכת השפע
זאגן “ברוך אתה ה'” – מיט דעם איז מיר ממשיך ברוך, א ברכה מן השם, א המשכה, און מיט דעם איז ממשיך די נקודה, די וואס מ’טוט, וואס טוט מען יעצט: “אשר קדשנו במצוותיו וצונו להדליק נר חנוכה”.
הרחבת התקנה
און ס’איז דאך פשוט אז דאס וואס אנדערע מענטשן זאגן “לשם יחוד”, אדער אז מען זינגט א ניגון פאר דעם, אדער אז מען רעדט פון דעם פאר דעם יעצט אין די שיעור, און ס’איז דאך אלץ א הרחבה פון תקנת חכמים לברך על המצוות. דאס איז דאך דער פשוט’ער פשט.
די ברכה איז די יום איז יוצא, מיט א פאר סעקונדע איז עס א ברכה. אבער אז איינער וויל אמת’דיג אראפברענגען די מצב, אראפברענגען די אורות ווי אזוי מען זאגט, ער וויל ממשיך זיין דעם שפע, און זיי רעדן פון דעם וועם מער.
פרק ד: הדין של “עובר לעשייתן”
הדין – הברכה לפני המעשה
יעצט, דער הלכה זאגט אז מ’דארף מאכן די ברכה עובר לעשייתן, פאר מ’טוט עס. פארוואס פארמעט עט? דאס איז לויט וואס אויבערנסט פארשטייען אז א ברכה איז א ענין פון א הכנה, און עס איז פשוט! אז מען דארף דארף עס מאכן פאר.
הקושיא – למה לא “קודם לעשייתן”?
די כילו די סיבה, וואס מען דארף עס מעצות ביז זיין, איז ווייל עס קען זיין איינער וואלט געטראכט: א ברכה איז כילו אויף די זכות, אויף סיי אפשר סיי דא, אויף טון די מצוה נא, אוי דא, אזוי ווי ברכת הנהנין, קען מען מאכן נאכדעם אויכעט. א ברכת תלמוד מען מאכט עס נאכדעם וואס מ’זאל.
ברכות שלאחר המעשה
און עס איז דא טאקע מצוות וואס האט מען א ברכה נאכדעם. אזוי ווי מקרא מגילה – עפעס דא מקור פון מפשטון הגריר, לברך אחריה – אזוי ווי הלל – מען מאכט א ברכה נאכדעם.
נאכדעם איז עס מער אזוי ווי די שבח פון ברוך השם, מען האט געקענט, מען האט מצליח געווען. ס’איז מער אזוי ווי א שבח פאר ה’, אזוי ווי יעדע זאך. נאכדעם איז די זאך, אזוי ווי די סוף פון שמונה עשרה, יא ברכת מודים, מען זאגט די שבח. דאס איז א ברכה.
דוגמא מחנוכה
ס’איז אפילו אויף יאר חנוכה איז דא א נוסח, א נרות הללו, וואס… ס’קומט נישט מיט א ברכה אין אונזער נוסח. אבער עס זעהט אויס אז ס’איז דארט בחינת פון די ברכה וואס מען מאכט נאכדעם, און מען רעדט וועגן וואס איז די ליכט, און מען גיט ארויס די איידיע נאכדעם.
העיקר – ברכה לפני המעשה
אבער די עיקר דין פון ברכה, די דין בברכת המצוות, איז די דין אז ס’דארף זיין עובר לעשייתן. ס’איז דא א מחלוקת ראשונים צו מען קען בכלל אויב מען האט פארגעסן, צי מען קען בכלל מאכן נאכדעם אדער אפילו בשעת מעשה. אבער דאס איז די הלכה.
פרק ה: ביאור הלשון “עובר לעשייתן”
הקושיא על הלשון
און ס’איז זייער אינטערעסאנט אז דער גמרא פרעגט וואס איז דער לשון “עובר”. עס איז אינטערעסאנט, דארף זאגן “קודם לעשייתן”. לשון “עובר” איז עפעס אינטערעסאנט.
הגמרא מביאה ראיות מפסוקים
און לשון זאגט דער גמרא, דער גמרא ברענגט א פסוק “ויעבור את הקושי” [ויעבור את הכסף], אדער “והוא עבר לפניהם”, מען זעט אין די פסוק אז “עובר” איז פארדעם, אזוי וואס עס שטייט “עבר לפניהם”.
אדער, “ויעבר” איז א קושן, אויף אידיש “עובר” האט זיך טייטש אריבערגיין. ס’איז געווען א מעשה, עס איז געווען א שליח, ער האט געוואלט אויסכאפן א טויטע שליח, האט ער “ויעבר” האט אים אויסגעכאפט, האט אים אריבערגעגאנגען פארנט פון אים.
הקושיא על הראיה
און אזוי פון דעם לשון זאגט מען אז “עובר” איז לשון די אקדימה, “עובר” איז לשון “קודם”. אזוי שטייט אין די גמרא און אין פסחים, האב איך געדענקט.
איז, אלע מפרשים מוטשן אין זיך, קיינער פארשטייט נישט. איך מיין קודם כל, מען קען זאגן “קודם לעשייתן”. מען האט נישט דארף זאגן “עובדים” דארפן א פשט. און אויב שוין יא, איך מיין די פסוק, עס קאכט א שוואכע ראיה. איך מיין, ס’זעט אויס אז ס’איז אמת. און די רעזון פארוואס מען זאגט פאר אויבער איינמאל, איז טאקע געווען דעם. אבער שייכות… וואס איז די פשט? וואס איז די איידיע דא?
הביאור – “עובר לפניהם” כמנהיג
נא, לכאורה. טראכט, די פשט איז פשוט. איך זעה דער לשון “עובר”, “והוא עובר לפניהם”… זיי האבן געזעהט ביי יעקב אבינו אויך, ווי “עובר לפניהם”, אין דעם בוכס’ן צעמאנט, לעצטע וואך איז געווען דער פסוק, ווי “עובר לפניהם”…
האב איך געזעהן, אז דער לשון “עובר לפניהם”… מען זעט עס אין אנדערע פלעצער… יאווה… איך דענק נישט… דער יעקב האט געזאגט פאר עשו אחיו, יא “יעבור נא אדוני לפני עבדו”.
הפירוש – כמו “יצא לפניהם”
אבער “עובר לפניהם” איז דער טייטש, איך מיין אז ס’איז מלשון אזוי ווי ס’איז ענליך צו “יצא לפניהם”. דאס שטייט א לשון, “אשר יצא לפניהם”, משה רבינו האט געוואלט מנהיג זיין יהושע, “אשר יצא לפניהם ואשר יבוא לפניהם”. און ס’זעהט מיך אויס אז “עובר לפניהם” האט די זעלבע מינינג פון “יצא לפניהם” מיט “יבוא לפניהם”.
הציור של “עובר לפניהם”
די ווארט איז, קומט בעצם א געוויסער ציור פון א געוויסער מציאות, און נאכדעם איז מען מפשט. סאו אויספארט וואס איז דער ציור פון דעי “עובר”… לשון “עובר”… דער ציור איז, למשל, מען גייט ארויס צו מאכן א מלחמה, אדער אזוי ווי יעקב עיני אפשר נישט דווקא צו א מלחמה, מען גייט ארויס צו א מחנה, כסדר צו א מחנה לבוא למלחמה, מען גייט ארויס, איז דא אלעמאל איינער וואס שטייט אין פראנט.
המלך הולך לפניהם
דער מלך בעצם, דער מלך, דער גענעראל, ער איז יא וואו לפניהם, ער גייט פאראויס פון דער עולם. יא. און ער פירט, דאס איז די טייטש, ער פירט דער עולם.
און “עובדות”, דער היינטיגער מלאכים, זעצן אין די בענק, ווייל זיי פראטעקטן זיך. אבער דער אמת’דיגער מלך, דארף גיין לפניהם. ער גייט ארויס – ער איז דער ערשטער בעצם. ער פארט פאר דעם, און ער ווייסט אזוי ווי עקזעקיושן צו טון. ער נעמט דעם די מערסטע סכנה, ווייל ער גייט דעם ערשטן. אבער ער פירט זיי – דאס איז דער טייטש. דאס איז די לשון.
המסקנה – הברכה מובילה את המעשה
דער צוהער פון דער לשון “עובר” קומט פון דארט – “עבר לפניהם”. אבער דער “ויעבר” איז הקושי. עס גייט ער…
[המשך הטרנסקריפט יבוא בחלק הבא]
הכנה לחנוכה: ההודאה והשכינה
פרק א: הברכה כמנהיגת המצוה
משמעות המילה “עובר”
לשון אן א אויער? דער צייער איז, למשל מען גייט ארויס צו מאַכן אַ מלחמה, אָדער אַזוי ווי יעקב עשו, אפשר נישט דווקא צו אַ מלחמה, מען גייט ארויס צו אַ מחנה, כתיאת המחנה לבחון, מען גייט ארויס, און עס איז דאָ אַלעמאָל איינער וואָס שטייט אין פראָנט, דער מלך בעצם, דער מלך, דער גענעראַל, ער איז יאָ וואו לפניהם, ער גייט פאַראויס פון דער עולם, יאָ, און ער פירט, דאָס איז די טייטש, ער פירט דער עולם.
נאָר וואָס דאָס איז די היינטיגע מלאכה, מען זעצט אין די בענק, ווייל זיי פּראָטעקטן זיך. אָבער זיין אמת’דיגער מלך דאַרף גיין לפניהם – ער גייט ארויס, ער איז דער ערשטער בעצם. ער פאָרט פאַר דעם, און ער ווייסט וואָס צו טון. ער נעמט די מערסטע סכנה, ווייל ער גייט די ערשטע. אָבער ער פירט זיי. דאָס איז די טייטש. דאָס איז דער לשון. די צייער פון די לשון העובר קומט פון דאָרט – עובר לפניהם.
אָדער ויעבר איז אַ קושיא. עס גייט ער – ער פאָרט אויס אין פראָנט פון אים און ער פירט אים. די לשון עבור אפשר קען זיין אפילו פאַרקערט, אַז פון דעם קומט די לשון עבור. איך ווייס נישט. אויב אַזוי פאַרשטייען, איז אַן אינטערעסאַנטע זאַך.
הברכה כמנהיגת המצוה
אַז כביכול, דער משל דאָ פון אַ מצוה מיט אַ ברכה… אַ מצוה איז עפּעס אַ מצוה, עפּעס אַ מערכה. מען שטעלט אַ מערכה. יאָ, די לשון מערכה אויך, עס קומט פון מערכות ישראל. עס שטייט די lines פון די סאָלדאַטן וואָס שטייען, מען גייט עפּעס טון, מען גייט עפּעס כבוש זיין, מען גייט עפּעס מאַכן.
און עס איז דאָ איינער וואָס שטייט אין פראָנט, וואָס ער פירט עס, וואָס ער ווייזט ווי צו גיין, ער איז די הייסט לעלי’נ’, ער ווייזט צו מען זאָל גיין דאָ, צו מען זאָל גיין דאָרט, ער נעמט די responsibility, ער פירט עס, ער איז דער עובר לפניהם.
איז אַזוי אויב אַזוי אַ מצוה איז אַזאַ זאַך אויף מיין זאַך, און די ברכה… ער איז די פירער פון די מצוה. ער איז נישט סתם פאַר די מצוה. ער פירט די מצוה. דאַרף נישט איינער זאָל ווייזן ווי צו גיין. וואָס טוט מען דאָ? אַה, מען מאַכט אַ ברכה? דאָס איז די פיר פון די מצוה. דאָס איז די ממונה אויף די מצוה, כביכול. עס איז די מפקד אויף די מצוה. דאָס איז די סוד פון דעם, לשון עובר לעשייתן.
פרק ב: מדוע מצוות המועדות גדולות יותר?
הקושיא: איך יש זמן להתכונן?
איז אַזוי פאַרשטייען אונז די נושא פון הכנה. עס איז וויכטיג, ס’מאַכט אַלע דיפערענץ אין די וואָרלד, ווי מען זאָגט, צו אַ מענטש גייט צו אַ יום טוב, צו אַן עני מצוה.
די אמת איז אפילו דאָס ווי אַ כשר, וואָס איז אַ חנוכה? לעכט עפּעס אַזוי… אינדערסטאַנד… אָדער, יום טוב, דבר הבא, די מזמן לזמן… אויף דעם מאַכט מען דאָך די שהחיינו. האָסטו דאָ אַ חילוק און אַ מצוה וואָס קומט מזמן לזמן, און סתם אַ מצוה…
יעדע מצוה, יעדער אשר יצר, און יעדערמאָל וואָס מען לייגט אָן טוט אָן ציצית און תפילין, און מען זאָגט אַ שמייכל פאַר אַ חבר… ס’איז אויך אַ מצוה. דאַרפן אויך בעצם מאַכן נאָכאַמאָל. איך וואָלט אויך ממש גרויס עורר. עס איז אונזער אמת. עס וואָלט אַן עכנמי. האַנדזשענט פּראָצענט.
אויב איינער וועט נעמען צוויי וואָכן, מען קען אפי’ אַזוי פרעגן אַ קשיא. ווי האָסט אייך צייט צו חסק צו קרייטן צו חנוכה? קענסטו דאָ היינט אַ חיוב צו לערנען? והגית בו יומם ולילה, ס’איז דאָ אַ חיוב צו דאַווענען דריי מאָל, ס’איז דאָ אַ חיוב צו טוהן אַלע מענער און זיך צוגרייטן צו שבת, ס’איז אַלע מענער חיוב אים יעדן טאָג. ווי אַזוי פּשט, ס’איז זייער אינטערעסאַנט, ס’איז אַביסל פאַני, זאָגן ס’איז דאָ אַ מצוה, מזמן לזמן, אַמאָל קומט עפּעס אַ מצוה פון חנוכה לעכט, און פאַר אַ חודש פאַר, דאַן גייט מען זיך צוגרייטן. ביזט דעמאָלט זיך אויך דאָ מצוות.
התירוץ: כך נבראו המצוות
אָבער די תירוץ איז, אַז דאָס איז טאַקע די פּשט. און ווייטער אויב איינער וועט נעמען עני מצוה עני טאָג און מאַכן פון דעם אַ הכנה, עט ער האָבן פון דעם אַ גרויסער תועלת. אָבער איז נישט דאָ קיין צייט. ער דאַרף טון אַסאַך זאַכן.
די מצוות המועד איז די מצוות וואָס מ’האָט אַזוי געמאַכט, אַזוי אָוועקגעשטעלט, אַזוי בוכה געווען. אַז זיי זאָלן זיין מצוות וואָס… מען מאַכט פסח און דאַרפט אַסאַך צייט. מען דאַרף עס איינקויפן אין די חנה קאָלעכע, מען דאַרף צוגרייטן די שטיקלעך תורה… דאָס איז געמאַכט, און ער כביכול קענסעלט אַוט די מצוות פאַר אים.
מען דאַרף נאָך אַלץ טון, די טאָג טעגליכע סדר היום, און די עבודה, און די מצוות, און אַלעס וואָס מען דאַרף טון. אָבער וואָס קוקט ער ארויס פאַר? ער קוקט נישט ארויס פאַר די תפילין אינדערפרי. מען קען זיך נאָכאַמען. עס איז אַ מענטש וואָס זענט אַזוי. אָבער אַ נאָרמאַלער מענטש קוקט ארויס פאַר די ימים טובים אַ גאַנץ יאָר. אפילו ווען ער דאַווענט און ער לייגט תפילין און ער לערנט זיין סדר היום, קוקט ער ארויס פאַר די יום טוב וואָס קומט נעקסט.
מדוע יום טוב גדול יותר?
און טאַקע וועגן דעם איז דער יום טוב גרעסער. פאַרוואָס איז אַ יום טוב גרעסער ווי אַ גאַנצע יאָר? אייליבער דער אמת? איז עס אַנדערש? איך ווייס נישט. דער אמת, אַזוי איז עס טאַקע געמאַכט. עס איז גרעסער ווייל עס האָט אַ מערערע הכנה.
ווייל אַז אַ מענטש קוקט פרשת וישב, אָדער פרשת תולדות, און דער טראַכט, וואָס גייט זיין די נעקסטע עיוונט? עס גייט זיין חנוכה! די מחשבה, דאָס מאַכט חנוכה! פאַר אַ גרעסערע זאַך ווי סתם עפּעס אַ אַנדערע זאַך וואָס מען טוט אינמיטן טאָג.
פרק ג: סוגי ההכנה – במחשבה ובמעשה
ההכנה במחשבה
סאָו, מיר דאַרפן נאָך דאָס זאָגן עפּעס איין ווארט, אַז עס איז די כתה הכנה, אונז האָבן געהערט אַז די עיקרע הכנה איז בעת, די הכנה במעשה איז די הכנה בדיבור, אַז אונז רעדן יעצט דערוועגן. עס איז דאָ אַ הכנה במחשבה.
אַ הכנה במחשבה… וויאַזוי מענטשן דאַרפן האָבן עפּעס אַ געדאַנק, עפּעס אַ ווארט, עפּעס אַ אידעע. די עיקר כח המענטש איז די כח המחשבה, די כח השכל. דאַרפן דאָס אויך צוגרייט.
עקרון “כל אשר נמצא בידו”
און אַזוי ווי די סדר פון די הכנה קשמרס איז. יאָ, אַ מענטש… יעדער איינער דאַרף אָדער קען אָדער ס’איז ראוי לוי צו נעמען די סאָרט אַרבעט וואָס ער טוט, די סאָרט זאַך וואָס ער האָט, און מאַכן פון דעם, אַזוי ווי למשל ס’איז דאָ די תרומת המשכן, כל אשר נמצא בידו – איינער וואָס האָט גאָלד, איינער וואָס אַרבעט אין גאָלד אָדער זיין, ער האָט פּונקט אַסאַך גאָלד, ער ברענגט גאָלד פאַר די משכן, און איינער וואָס האָט זילבער, ער ברענגט זילבער. און איינער וואָס האָט נחושת, ער ברענגט נחושת. און איינער וואָס האָט אנשים וואָס קענען טובות זיינע סעוזים, ברענגען זיי. און אַזוי ווייטער.
ההכנה בפנימיות
און דער זעלבער וועג איז בפנימיות, במחשבה. יעדער איינער, וואָס ער האָט אַ סאָרט מחשבה וואָס ער האָט, וואָס ער האָט אַ סאָרט אידעע וואָס ער טראַכט וועגן, וואָס ער האָט אַ סאָרט זאַכן וואָס ער רעדט מיט אים. מן הבא בידי דאַרף ער נעמען מנחה, נישט לעת הבחר, ווייל הקדוש ברוך הוא לימים טובים, וואָס איז דאָך אַזאַ צייט פון לראות פני השכינה, וויינויים ה’ לכנו ולנו.
סאָו איך וויל אַרויסברענגען איין קליינע נקודה וואָס אונז לערנען די וואָך, וואָס מען קען ברענגען מיט דעם צו חנוכה. סאָו אַ גוטע מתנה לכבוד חנוכה. אַ גוטע מנחה. מנחה זייט דייטש. איך כאַפּ רבנה בן מנחה. יאָ דער מענטש ברענגט. ער ברענגט אַ מנחה. עס הייסט ער אַ לאות מאן אין כתב אריזל. ער ברענגט עפּעס צו דעם טאָג, צו דעם זאַך. און מיט דעם זאָגט ער קוק איך האָב דיך עפּעס געטון, איך האָב דיך געברענגט אַ מתנה.
פרק ד: שתי נקודות מרכזיות בחנוכה
הקדמה: שתי נקודות וחיבורן
עס איז דאָ צוויי נקודות אין חנוכה וואָס די אַלע ספרים רעדן, און איך וויל זיי קאַנאַקטן, איך וויל זיי אַרויסברענגען אין דעם וועג.
נקודה ראשונה: השכינה למטה מעשרה טפחים
איין ווארט וואָס שטייט אין די אַלע חסיד’ישע ספרים, און איז אויך פּשוט פּשט אודאי, איז די נושא אין די לענגוואַדזש וואָס מען רעדט אַסאַך מאָל, איז אַז די שכינה איז ירד למטה מעשרה טפחים וואָס איז אַ מצוה צו לייגן דעם נר חנוכה למטה מעשרה טפחים, וואָס דער רמז, וואָס אַסאַך ספרים האָבן געטראַכט איז – עס שטייט לכאורה די שכינה למטה מעשרה, אָבער אונז וועלן יאָ ברענגען די שכינה למטה מעשרה, עס איז יאָ ירד למטה מעשרה אין חנוכה.
און דאָס איז דער רמז, אַזוי ווי ס’שטייט כי אבדים אנחנו, ובדי סיני ליזבנו אלהינו, אפי’ ביז שווערע זמנים און נידריגערע זמנים, אַזוי ווי ס’איז געווען חנוכה, און בית שני איז נישט געווען קיין שכינה וכו’ יחל, אום כל זה, דער אייבערשטער כו’ יחל לאָזט זיך אַראָפּ צו די אידן, דער אייבערשטער העלפט די אידן אפי’ אַזוי, די לשונות אויף דעם כתב אריזל, וויאַזוי מען דעסקרייבט אַז דער שפע גייט אַראָפּ אין אַ הונדעריגער פּלאַץ וכדומה.
נקודה שניה: ענין ההודאה
צווייטע זאַך, די צווייטע ווארט, וואָס סבדא אין לשון הקבלה איז זייער קאַנעקטעד, אָבער אין פּשוט פּשט איז אפשר שווערער צו זען די קאַנעקטשאַן, אָדער דער עולם כאַפּט נישט די קאַנעקטשאַן, איז די נושא פון הודאה, קבעו שמונת ימי חנוכה הללו להודות ולהלל, די נושא פון הודאה, יעדער איינער זאָגט אַז חנוכה איז דאָ אַ ספירה, און חנוכה געהערט צו די ספירת הוד.
די נושא פון הודאה, פון דאַנקען פאַר עמודת ה’. ווייל די יעדע ענטפער שטייט על פי קבלה, איז די זאַך זייער קאַנעקטעד. ווייל די נושא פון הודאה, אַזוי ווי וועסטו לערנען די דריי לעצטע ברכות שמונה עשרה, אָדער ספּעציעל ברכת מודים, געהערט אויך צו דעם מידות וואָס הייסט נה”י, אָדער נצח הוד יסוד, אָדער מער ספּעציפיקלי הוד, אין אַ געוויסע וועג, וואָס דאָס איז אויך דער פּלאַץ צו ווי די שכינה איז יורד למטה מעשרה.
הקשר בין שתי הנקודות
אינטערעסאַנטע זאַך. ווי איז די שכינה יורד למטה מעשרה? למעלה מג’ טפחים ולמטה מעשרה, און אַנדערע רעדן צו נה”י. און דאָרט, דאָס איז אויך די עבודה פון הודאה, איז דאָרט… וואָס איז די שייכות פון די צוויי זאַכן? וואָס גייט דאָ פאָר?
פרק ה: חשיבות ההודאה – שאלה ותשובה
פשוט, פשוט, פשוט, רמז
פּשוט, פּשוט, פּשוט, רמז. איך וויל אַרויסברענגען פּשוט. ס’איז זייער וויכטיג, און וואָס יעדער איינער ווייסט, ס’איז זייער וויכטיג צו דאַנקען. צו דאַנקען, אַזוי מ’זאָגט, צו האָבן appreciation, צו האָבן אַ הכרת הטוב, thankfulness, זאָל אַ מערכה וואָס הייסט דער’ן thankful worship, דער גרויסער ענין צו זאָגן דער thankful worship.
מה זה לא
וואָס איז דער ענין? דער ענין איז זיכער נישט אַז דער אייבערשטער ווערט ברוגז, אַז ער… אַז ער מדאַנקט אים נישט, דער אייבערשטער איז נישט קיין מענטש, דער אייבערשטער דאַרף נישט לעבן דאַנק, און דער אייבערשטער דאַרף טובת אפילו מען דאַנקעט אים נישט.
און דער ענדער איז אויך זיכער נישט עפּעס אַ סגולה. עפּעס אַ סגולה, מען דאַנקט דיר אייבערשטער, העלפט ער, עפּעס אַזוי. דאָס וואָלט שוין אימערזעהנט אָבער אַן אינטערעסאַנטע זאַך.
הקושיא מסדר שמונה עשרה
יאָ, מען זעט דאָך אין די לשון פון שמונה עשרה, וואָס איז אַ יסוד, די סדר שמונה עשרה, וואָס די חכמים האָבן טאַקע געווען, די אַשכנז איז אַ גדולה, עס איז ממש אַ יסוד פאַר עבודת ה’, פאַר וויאַזוי אַ איד גייט צו צו גאָט, וויאַזוי אַ מענטש האָט אַ רעלעישענשיפּ מיט גאָט.
און מען זעט נישט בן עשרה אַז עס איז דאָ דער שלש ראשונות, וואָס איז אַזוי ווער בין איך און ווער איז דער אויבערשטער… נאָכדעם איז דאָ הודאה. און דאָס איז אָבער אַ טענטע זאַך. פאַרוואָס?
הסדר הרגיל: מודה אני
ווייל ווען איינער זאָגט אַז מודה על אַב על הטוב על החסד… זייער גוט, עס איז די סדר וואָס שטייט אין מסכים די משנה און ברכות. דאַנק דיך רבונו של עולם, שכוח. מודה אני לפניך. איך האָב מיך אויפגעזעקט היינט. איך בעט דיך, די טאָג זאָל גיין גוט. אָקעי, דעי סדר מאַכט סענס. דעמאָלטס, די סדר איז אידעאַל פאַר בקשה.
הסדר בשמונה עשרה: הפוך!
ביז דערווייל אין שמונה עשרה גייט די סדר אָפּאָסיט, רייט? איך בעט דיך, גיי מיך אַ שכל און געלט און פרנסה און רפואה און גאולה און סליחה און אַלע זאַכן וואָס איך דאַרף. און איך דאַנק דיך.
וואָס גייט דאָ פאָר? וואָס דאַנק איך דאָ? האָסט שוין באַקומען? האָסט שוין געטראַכט מען קרענען יענער? דאָס איז די טייטש. ווייסלכאויר בעט מען נישט מען עסן אויף זאַכן וואָס גייען זיין שפּעטער, מאָרגן, היינט, אפילו על יוסף די לבוא. וויילי שלמה, איך האָב ברחמים און תשועה. וואָס דאַנקסטו שוין?
השאלה נשארת פתוחה
ס’איז זייער פאַני. ס’איז דאָ אַסאַך אַ שאלה. וואָס דערציילט אַז יעדע תפילה ענדיגט זיך מיט אַ בקשה? ווי קומט אַריין די דאָה? די דאָה קומט נאָכדעם וואָס דער אייבערשטער ענטפערט די תפילה. וואָס גייט דאָה פאָר?
און אודאי דאָס איז אמת. אודאי דאָס איז אמת אַז מען קען זאָגן איך זאָג אַ שכוח אויף לעשות. אָדער מען קען זאָגן אַז עס איז אַ ענליכע נאמען.
עבודת ה’ בשמחה: ההודאה כתיקון לעצבות שבתפילה
פרק א: תפקיד ההודאה בתפילה – איזון נגדי לחסרונות
הקושיא: מדוע ההודאה באה אחרי הבקשות?
די דאָ קומט נאָכדעם וואָס די עבודה שטאַרק ענטפערט די תפילה. וואָס גייט דאָ פאַר? און אודאי דאָס אמת… אודאי דאָס אמת… מען קען זאָגן… איך זאָג דאָס כּוֹחַ אויפֿן לעשׂוֹת… אָדער מען קען זאָגן אַז עס איז ענעכן נאָמען… מורא דעם שטייטלכעל… נִסִּים שֶׁבְּכָל יוֹם… משקח… אָבער דאָס דאַרף נישט קומען פריִער… וואָס קומט דאָס דאָ?
ס’איז אַ ביסל פאַני. איך מיין אַז דער פּשוט’ער סוֹד דערפֿון איז, פּשוט’ע ווערט דערפֿון איז, אַז ס’איז אַ קאַונטער-בעלענס [counter-balance: איזון נגדי]. אַ קאַונטער-בעלענס.
שלוש הברכות הראשונות: התפעלות וביטול
וואָס הייסט? ווען אַ מענטש טראַכט פֿון גְּדֻלַּת ה’ פֿון די ערשטע דריי בְּרָכוֹת, עס פֿילט זיך… לאָמיר זאָגן אַז ער איז מִתְפַּלֵּל… אַתָּה קָדוֹשׁ וְשִׁמְךָ קָדוֹשׁ, וּקְדוֹשִׁים בְּכָל יוֹם יְהַלְלוּךָ… קְדוֹשִׁים קענען זיין אונז, יאָ? און אַ קָדוֹשׁ… און אַ קְדוֹשְׁךָ, כנו, אמסי, אכתר, פקודש… אונז מאַכן הייליג דריי אָפּשינדע ווערטער, אונז פֿאַרשטייען גְּדֻלַּת ה’, אַזוי ווי די מַלְאָכִים פֿאַרשטייען עס.
פֿאַרשטיין עס ווייניגער אָדער מער… אָבער אַזויווי די אַנדערע אברהם פֿאַרשטייען, אַזוי ווי צַדִּיקִים פֿאַרשטייען אֱמֶת’דיג… אונז זענען פּאַרט פֿון די צַדִּיקִים פֿון די מַלְאָכִים, פֿאַרשטיין וואָס ס’מיינט גאָט אין אונז.
עס איז זאַך מינסד [minced: מעורבב, מורכב]. מען קענסט זיך פֿילן פֿון אַ געוויסן לְהִתְבַּטְּלוּת, אַ געוויסה כתנות, אַזוי ווי איירט ארמות. אָבער מען קען זאָגן אַז ער פֿילט קליין, ער פֿילט נישט גרויס, נישט דווקא זיין ממש, ער פֿילט זיך ממש ווי אַ תּוֹלַעַת, נישט ממש שִׁפְלוּת, ער איז אין אַ געוויסע זון זיך מִשְׁתַּתֵּף בִּגְדֻלַּת ה’, אָבער עס איז אַ ביטל, איך בין דער וואָס שטייט אין קְדֻשָּׁה מלכו על ימי הלכה, דאָס איז די ערשטע דריי בְּרָכוֹת.
שתים עשרה הברכות האמצעיות: מלא חסרונות
אוקיי, נאָכדעם וואָס דאָ אַלע צוועלף בְּרָכוֹת אינצווישן, וואָס אויב מ’טראַכט אַריין, זענען דאָך בעצם נאָר בַּקָּשׁוֹת אויף וואָס גייט נישט גוט. די מלא חסרונות למעשה – כְּאִלּוּ איך האָב יעצט געזאָגט אַז איך ווייס ווער דער אויבערשטער איז – אַתָּה חוֹנֵן לְאָדָם דַּעַת. איך בעט דיך אין איינו מיטך דאָס. וועלכע דַּעַת? די דַּעַת פֿון דיודי ה’. די דַּעַת וואָס מ’דאַרף האָבן נאָך פֿאַר אַלע אַנדערע זאַכן, וואָס איז אַ תְּפִילָה צו דעם.
און די סְלִיחָה און די רְפוּאָה און די גְּאֻלָּה און די בְּרָכָה און פַּרְנָסָה, די אַלע זאַכן וואָס מען בעט, זענען דאָך אַלס זאַכן וואָס זענען נישט. און ווען מען האָט דאָרט נישט כהאט, אפשר בעט ער נישט אָן שם שטאַרק. אָבער די איידיע וואָס אַ מענטש גייט אַריין איז נאָך אַלס חֶסְרוֹנוֹת.
און די אמת אָדער, די אַלני חֶסְרוֹנוֹת קומען דאָך אֱמֶת’דיג פֿון אַ חֶסְרוֹן אין די ערשטע דריי בְּרָכָה. פֿאַרוואָס איז נישטאָ קיין דַּעַת, ווייל מיר האָבן נישט קיין בָּרוּךְ אַתָּה ה’ חוֹנֵן, און אַ דַּעַת? פֿאַרוואָס איז נישטאָ קיין רְפוּאָה, ווייל עס איז נישטאָ קיין בָּרוּךְ אַתָּה ה’ רוֹפֵא חוֹלִים? עס פֿעלט עפּעס דאָ…
הסכנה: תפילה שגורמת לעצבות
עס קען ווערן אַזאַ סיטואשאַן, זייער אַ שווערע סיטואשאַן, וואָס מאַכט זיך… קען מען זעהן… איך זעה עס… אַז – און דאָס איז דאָך די לענגערע פּאַרט פֿון שְׁמוֹנֶה עֶשְׂרֵה, און רוב מענטשן קענען זאָגן אַז דאָס איז דער עִיקָר – אַז דאַווענען מאַכט אים פֿילן שלעכט.
ווייל נישט נאָר דאַווענען, מען קען זאָגן אַז אֲפִילוּ יעדע סאָרט הִרְהוּר עַל ה’, יעדע סאָרט וואָס ער רוט אַנדערהייבערש, מאַכט אים פֿילן שלעכט.
איך האָב שוין געמיינט אַז אֱלֹהֵינוּ וֵאלֹהֵי אֲבוֹתֵינוּ, ביז דערווייל, איז אַלאַ את לוחת לאכלנו און רְפָאֵנוּ און בָּרֵךְ עָלֵינוּ, און את שבעה שבטינו, בקיצור את הצרות. עס פֿאַרשטייט זיך, אויב האָסט שבעה שבטנו, איז דער פּשטן אַז זיי פֿאַרשטייען נישט די אֱלֹהֵי יַעֲקֹב אויך נישט. אֱלֹהֵי יַעֲקֹב און אֱלֹהֵי אמת, האָב זיי נישט צוגעלייגט קיין שִׁבְטֵינוּ כְּבָרִאשׁוֹנָה.
און עס הייבט זיך שוין די גאַנצע זאַך. עס איז מלא חֶסְרוֹנוֹת, מלא צער, מלא פּגם.
למה זה בעיה: עבודת ה’ צריכה להיות בשמחה
די פּראָבלעם איז אַז מען קען נישט אַזוי לעבן. קודם כּל, ס’איז זייער אַ נישט גוטע זאַך אַז ווייל אַ מענטש טראַכט פֿון דאַווענען און טראַכט פֿון דיגן גוט, גלייך גייט זיין ערשטע אַסאָסיעישאַן [association: קישור מחשבתי]. ווען מען פֿילט דעמאָלטס די טייל, פֿילט מען שלעכט. עס איז נישט קיין וועג דאָס.
עס קען דאַרף נישט זיין אַז דאַווענען איז די צייט ווען מען דערמאָנט זיך אַלע פּראָבלעמס. זייער סעד [sad: עצוב]. די תְּפִילָה דאַרף זיך זיין בְּשִׂמְחָה.
און עֲבוֹדַת ה’, בְּשִׂמְחָה מיינט דאָך אַז ווען אַ מענטש דאַרף זיין אָפּגעלייגט – ווי אַזוי זאָגט אַלע נובאָוויטש – אַ מענטש, ביי אים דאַרף זיין פֿאַרשטענדליך, ביי אים דאַרף עס זיין די נאָרמאַל.
פֿאַרקערט, די גוטע זאַכן… ווען מען אַרבעט, ווען מען עסט, ווען מען רעדט שְׁטוּתִים מיט די חֲבֵרִים… דעמאָלט איז עפּעס נישט אַ שוואַכע מעשה. אָבער דער דף, אַז דאָס איז די געשמאַקע צייט. די מִצְווֹת איז אַ געשמאַקע צייט. די עֲבוֹדַת ה’ איז די גוטע זאַך.
התוצאות השליליות של עצבות בעבודה
און ביז דערווייל… ווייל עֲבוֹדַת ה’ מיינט אַז מען זעט זיך אַ ביסל אין שפּיגל, מען זעט וואָס גייט דאָ פֿאַר, איז עס די שלעכטע זאַך, איז עס וואָס מאַכט מיך פֿילן שלעכט.
און חוץ פֿון דעם, קודם ברענגט עס עַצְבוּת, און עַצְבוּת ברענגט נישט, ס’איז גאַרנישט גוט. ס’ברענגט צו פֿיינט האָבן די גוטסקייט. ס’ברענגט צו פֿיינט האָבן דריי עֲבוֹדָה. יענע, ער איז איינפאַנט [infant: תינוק רוחני]. ביים דאַווענען האָט ער אַלע פּראָלעמס. עס קען נישט זיין אַזאַ זאַך.
הבעיה הנפשית: דחיית מה שגורם צער
און נישט נאָר דעם, עס ווערט נאָכגעלאָזט. עס ווערט נאָכגעלאָזט סיי אַזוי פּראַקטיש ווי איך זאָג, ווייל ער גייט נישט טון אין דעם גענוג, און סיי אֱמֶת’דיג.
די נֶפֶשׁ פֿון אַ מענטש, די טֶבַע פֿון אַ נֶפֶשׁ, און די איידעלסטע וועג, איז אַז וואָס ער האָט ליב, וואָס ער האַלט פֿון, וואָס מאַכט אים פול [full: מלא], וואָס מאַכט אים העפּי [happy: שמח] – דאָס ציעט ער צו. דאָס האַלט ער.
אַ זאַך וואָס מאַכט אים סעד [sad: עצוב], און דורך אַ טֶבַע איז עס דוֹחֶה, שטופּט ער עס אַראָפּ.
און אויף וויפֿיל אַ מענטש, ווען ער טראַכט אַ סוּגוֹת אֱלֹקוּת, מאַכט עס אים נישט פֿילן גוט? ווי מילא איז אַ נֶפֶשׁ, עס איז דוֹחֶה. ווי מילא פֿאַרגעסט ער עס, לְמָשָׁל. האַלט עס אינאיין פֿאַרגעסן. פֿאַרוואָס האַלט עס אינאיין פֿאַרגעסן? ווייל דאָרט איז נישט ליב.
דאָס איז אַ גאַנצע נייעע הֲבָנָה.
פרק ב: הפתרון: ההודאה כתיקון ובניית כלים
מהות ההודאה בשמונה עשרה
סאָוי אויב אַזוי, וואָס מ’האָט געמאַכט אין די בַּקָּשׁוֹת, די צוועלף בְּרָכוֹת, דרייצן בְּרָכוֹת פֿון בַּקָּשׁוֹת, דאַרף מען מאַכן אַ הוֹדָאָה.
און די הוֹדָאָה אֱמֶת’דיג איז אויף די אַלע זאַכן, ס’איז נישט אויף נעכטן. נעכטן איז דאָ אַן אַנדערע הוֹדָאָה. ס’איז אויף די אַלע זאַכן וואָס מ’האָט געבעטן אין די צוועלף זאַכן. און ס’איז כִּבְיָכוֹל אויף דעם וואָס מ’ווייסט יאָ. אויף די אַלע זאַכן וואָס מ’ווייסט יאָ.
און אַנדערע ווערטער, וואָס מ’ווייסט יאָ און וואָס מ’האָט יאָ. האָבן מיר גערעדט פֿון רְפָאֵנוּ? איך האָב יאָ רְפוּאָה. דאָס איז וואָס ס’איז. און דאָס איז אַ תִּקּוּן, אַ גרויסער תִּקּוּן.
התיקון: מניעת שנאת העבודה
דאָס איז אַ תִּקּוּן אויף דעם וואָס אַ נישט וואָלט אַנגעהויבן צו פֿיינטע פֿאַר מידישקייטן, און דאָס איז נישט נאָר אַ תִּקּוּן, נאָר דאָס איז אויך אַ וועג צו ברענגען דער.
ווייל וויפֿיל אַ מענטש איז זיך מעריך, ער מאָגט זיך צו זיין צופֿרידן, צו זיין העפּי [happy: שמח], צו דאַנקען, אויף דעם וואָס ער האָט, איר האָט ער עס, האָט ער עס טאַקע, זיין נֶפֶשׁ האַלט עס. כּוֹחַ פּשוטה.
הקשר לעולמות: איך מורידים שפע למטה?
ווען דאָס איז די אַנדערע ווערטער… לאָמיר זאָגן לְמָשָׁל… אין די צוועלף בְּרָכוֹת אינצווישן, איז מען עפּעס אַ העכערער סערוויס [service: שירות, עבודה] ווי איבער אַ דרייעגער, און אין עפּעס אַ אַנדערע ספיר [sphere: תחום, ספירה] און אַ פּלאַץ וואָס פֿון דאָרט קומען די אַלע בְּרָכוֹת וואָס ענדלער הענט וועגן.
און דאָרט איז דאָך אַלעמאָל דאָ, און אַז די עֲצִילָה איז די תְּפִילָה, און די עִיבִּישְׁטֶע איז איילע איינס, איז דאָך אַלע גוטע זאַכן דאָ. ס’פֿעלט נישט גאַרנישט. נאָר וואָלט עס נישט אַנגעקומען צו מיך.
ווייסט אויב עס איז נישט אַנגעקומען צו מיך? ווי אונז לערנען? נישט ווייל דער אייבערשטער איז אַ שלעכטער, נאָר ווייל די האָסט נישט געמאַכט קיין כֵּלִים.
מהו הכלי? שמחה והודאה
וואָס דער אַ כֵּלִים קען אַ מענטש מאַכן? ער איז זיכער פֿאַר אַ סוּגַת אֱלֹקוּת, און אֱמֶת’דיג אויך פֿאַר אַלע זאַכן.
די צופֿרידנקייט, זיי האָבן געלערנט אַז איך האָב דאָס ליב, אַז ס’איז אים גוט, ס’איז טוֹב, טוֹב שִׂמְחָה, לְכַנָּא לְהוֹדוֹת, ס’איז גוט אַז ס’זאָל זיין די אַלע זאַכן.
דאָס איז די כְּלִי, דאָס איז די איינציגסטע כְּלִי אֱמֶת’דיג פֿון נֶפֶשׁ, די שִׂמְחָה אין דעם, די הוֹדָאָה, די דאַנקבאַרשאַפֿט, דאָס איז די כְּלִי וואָס מאַכט אַז די נֶפֶשׁ זאָל האַלטן די אַלע זאַכן.
הקשר למטה מעשרה טפחים
סאָו דאָס וואָס אונז רעדן, אַז אַ שְׁכִינָה דאַרף קענען אַ רְכִיב מִלְמַטָּה מֵעֲשָׂרָה טְפָחִים, וואָס דאָס איז נישט נאָר חֲנֻכָּה, יאָ לאָמיר זיין ריעל [real: אמיתי], ווען מִלְמַטָּה מֵעֲשָׂרָה טְפָחִים מיינט אין עוֹלָם הָעֲשִׂיָּה מיינט בְּפוֹעַל ממש יעדע תְּפִילָה דאַרף אַזוי זיין, נישט אַז אַ זאָג רְפוּאָה אינו איז דאָ אַ רְפוּאָה אין עוֹלָם הָאֲצִילוּת אין עוֹלָם הַיְצִירָה, העלפּט מיך גאַרנישט איך דאַרף דאָך די רְפוּאָה זאָל זיין דאָ.
און אַסאַך מאָל איז דאָך די פּראָבלעם, אין עוֹלָם הָאֲצִילוּת איז עס גאַנץ גוט, אָבער אין עוֹלָם הָעֲשִׂיָּה איז נישט דאָ קיין רְפוּאָה.
וויאַזוי ברענגט אַן עובד רְפוּאָה אין עוֹלָם הָעֲשִׂיָּה? פֿאַרוואָס נישט? פֿאַרוואָס ווען ער טראַכט עֲבוֹדָה.
שני חלקי הנפש: העליון והתחתון
דער חֵלֶק אַ נְשָׁמָה הָעֶלְיוֹן, אֱמֶת’דיג האָט ער זיך ליב ווען ער איז דאַווענט. אֱמֶת’דיג, דאָס האָט ער ליב, ווייל פֿאַר דעם טעט ער איז. אָפּשינדער שטייט אַז מְחִיר וואָלט אֱמוּנָה און דעם וכדומה.
אָבער דער חֵלֶק, אַחוֹן נָמוּךְ פֿון דעם מענטש, דער חֵלֶק וואָס האָט ליב די תּוֹצָאָה פֿון דערפֿון, יאָ האָט ליב צו זיין געזונט, יאָ האָט ליב צו האָבן בָּרֵךְ עָלֵינוּ, יאָ האָט ליב צו האָבן חוֹנֵן און הַדַּעַת, ספיל און קלוג, און אַזוי ווייטער… דער חֵלֶק האָט איך זיך נישט מִשְׁתַּתֵּף אין דער דאַווענען.
ווייל מ’צידו אים פֿאַר דעם ווען ער גייט נאָכן דאַווענען, האָט ער אַ תֵּיאָב [תאווה: desire, craving], האָט ער אַ חֵשֶׁק צו אַנדערע זאַכן, און עס בלייבט טאַקע דאָרט, ווייל יענער האָט יענער ליב.
פרק ג: הפתרון המעשי: חנוכה כזמן אימון בהודאה
הצורך בזמן מיוחד להודאה
און וואָס דאַרף מען טון? מען דאַרף דאַנקן, מען דאַרף טעלן ספּעשיל [special: מיוחד] צייט, איך מיין אַז אַכט טעג חֲנֻכָּה איז גענוג אויף זיך צו טרעידן, נישט גענוג, אָבער מ’קען און מען מעג.
הבעיה: רואים עבודה כחובה
און אונז זענען אַזוי צוגעוואוינט אין די שלעכטסקייט, און עס העלפּט נישט וויפֿיל איך זאָג די דְּרָשׁוֹת, סאָוי יעדע יאָר, חֲנֻכָּה דערמאָנט זיך נאָכאַמאָל, און זאָגן דאָך אַזויפֿיל די דְּרָשׁוֹת פֿון דאָס, און לְמַעֲשֶׂה נאָך אַלץ, די גוטסקייט, און די מַעֲלָה, יעדע איינער, און דווקא בִּפְרָטוּת, איך וועל רעדן וועגן דעם, דווקא בִּפְרָטוּת, אָבער די מַעֲלוֹת, די מִצְווֹת, און מיט דער עֲבוֹדַת ה’, אַלעמאָל ליגט אויף אונז אַזוי ווי אַ חוֹבָה, אַזוי ווי אַ דאָה [דורכמוז: must, burden], און מילא לויפֿט מען אַוועק דערפֿון, און מילא האָט מען עס נישט, מילא באַקומט נישט אויכעטע שֶׁפַע, וּבְפוֹעַל מִלְמַטָּה מֵעֲשָׂרָה טְפָחִים, וכן, וואָס מ’דאַרף האָבן.
הצורך בהודאה על חלקי
סאָ מ’דאַרף ספּעציעל מאַכן הוֹדָאָה, הוֹדָאָה עַל חֶלְקוֹ, און אַזוי ווי אונז רעדן, אַז אַראָפּצוברענגען בְּפוֹעַל ממש מיין טאַכטע אַראָפּצוברענגען אין מיין פְּרָט אַז איך זאָג איך בין אַ חֵלֶק פֿון כְּלַל יִשְׂרָאֵל, מְדַוְּונֵן בִּלְשׁוֹן הָרַבִּים, און ווייט בער זייער גרויס.
הודאה על חלקי: הכרת הטוב האישית
פרק א: הורדת הישועה לפרט האישי
הצורך בהודאה מיוחדת על חלקי
סאָוִי מ’דאַרף ספּעציעל מאַכן הודאה, הודאה על חלקי. און אַזוי ווי אונז רעדן, אַז אַראָפּצוברענגען בפועל ממש מיינט אויך אַראָפּצוברענגען אין מיין פּרט. אַז איך זאָג, איך בין אַ חלק פון כלל ישראל, מדובר בלשון רבים, און ווידער, זייער גוט. אַז דער כלל ישראל טוט האָבן אַ ישועה. צו ברענגען די ישועה אין דיין פּרט איז דאָך דער טייטש, איז צו ברענגען פּונקטליך, פּונקטליך, פּונקטליך אין דיין סיטואציע.
המחסום: ביקורת עצמית מתמדת
זאַך פאַר אַ מענטש, ווייל אונז האָבן אויסגעזאָגט אַזוי פיל מוסר השכל און אַזוי פיל סעלף-קריטיסיזם, און דאָס איז די אמת אַז מען דאַרף אַלעמאָל זיין בעסער… אָבער אַז אַ מענטש דאַרף קענען זאָגן אַז דאָס וואָס איך ווייס – יאָ. דאָס סליחה וואָס איך האָב – יאָ. דאָס רפואה וואָס איך האָב – יאָ. דאָס פרנסה וואָס איך האָב – יאָ. עס איז גענוג אַ גוטע זאַך צו אַ ברכה מאַכן דערויף, יאָ? קענסטו מאַכן אַ ברכה ביי שם ומלכות? יאָ, קענסטו מאַכן אַ ברכה ביי שם ומלכות?
דערמאָנט דער אויבערשטער אַליינס אויף דאָס וואָס דו ביזט אַ תלמיד חכם? יאָ? נאָר וואָס דען? וועלסט שוין געדאַנקט דער אויבערשטער אויף דעם? ניין, ווייל יעדערוואָלט דו טראַכטס פון דעם, איך בין אַ קלוגער, איך בין אַ רייכער, איך בין אַ מצליח’דיגער, איך בין וואָטעווער מיילע וואָס איך בין. אַה, וואָס דאַרף עס זיין אַ שאלה? עס איז גאווה אָבער איך וואָלט דאָך געדאַרפט זיין בעסער, איז אַלץ געטאָן ווערט.
נותן הודאה על חלקו – היסוד לשמחה
אָבער קודם, נותן הודאה על חלקו. און אויב עס איז נותן הודאה על חלקו, עס דאַרף מען קענען משונדיג זיין פריילעך. איך טראַכט אַז די אַלע מענטשן וואָס קוקן די ווידעאָס – יעדער איינער – עס לעבן אין זייערע אַ סאַך הצלחות און זייערע אַ סאַך זאַכן וואָס זענען משונדיג גוט. מען האָט נישט אַז ס’איז נישט דאָ פּראָבלעמס, אָבער עס זענען זייערע אַ סאַך זאַכן וואָס גייט אונז משונדיג גוט.
פרק ב: הקשר בין שפע גשמי לשפע רוחני
העיקרון הקבלי: שפע גשמי כלבוש לשפע רוחני
און די ריזן פאַרוואָס – בעצם, נאָר מען לערנט דאָך. יאָ, איז דאָ אַ טענה. מיר האָבן גערעדט אַ דאָנערשטאָג פאַרנאַכט. צוויי וואָכן, דריי וואָכן צוריק. וועגן שפע גשמי. וועגן געלט. יעדער וואָס לערנט כבוד לך סעודות ווייסט, אַז שפע גשמי איז דאָך נאָר אַ לבוש פאַר שפע רוחני.
קומט אויס אַז אויב ס’איז דאָ אונז לעבן אין אַמעריקע ווי ס’איז דאָ די מערסטע שפע וואָס איז געווען אין די וועלט, מיט געלט, די מערסטע געלט, די גרעסטע GDP [Gross Domestic Product: התוצר הלאומי הגולמי] און אַלעס, איז אויב אַנעס קומט אודאי פון אַ ריזיגע שפע רוחני. ס’קומט פון איין סוף, איין סוף, אַן סוף פון די השגות אלוקיות.
השאלה הקשה: היכן השפע הרוחני?
פאַרוואָס האָבן אונז נישט די אַלע השגות? פאַרוואָס פאַרשטייען אונז נישט די תורה, די חכמה, אַזוי רייך ווי אונז קענען פאַרשטיין, ווי אונז האָבן אונזערע הייזער, וואָס זענען קיין איינע פון אונזערע עלטער, זיי, דאָס האָט נישט געהאַט אַזאַ הויז ווי אונז אַלע מענטשן האָבן דאָ?
התשובה: חוסר הודאה וקריאה בשם ה’
ווייל אונז דאַנקען נישט דערויף, און זיי זענען נישט קוראים בשם ה’. און זיי האָבן נישט קיין כלי געמאַכט פאַר די אַלע הטבות אַז עס זאָל זיין אַ אלוקית זאַך.
פרק ג: חנוכה: זמן מיוחד לעבודת ההודאה
שמונה ימים של עבודה ייחודית
אַזוי מ’דאַרף נעמען אַכט טעג אַ יאָר און נאָר טון דאָס, און אַזוי אַנדערע עבודות, עבודות פון איך ווייס תשובה טון, ווארט נאָך חנוכה שוין וועט מען טראַכטן פון אונז. קודם חנוכה גייט מען נאָר טון עבודה פרימיות, מען רעדט פון שמונה עשרה [ימי חנוכה], פון הלל, פון די זאַכן וואָס מען טוט.
הכרה בכל טובה
אַלע הצלחות, יעדער איינער וואָס ער האָט השגות רוחניות, יעדער איינער וואָס ער האָט השגות גשמיות, וואָס ער האָט… עס איז ער happy מיט דעם. און ער איז זייער happy אַז ער זאָגט אשר קדשנו… אשר קדשנו במצוותיו וציוונו… איז דאָך דאָ. וואו איז עס געקומען? פון די סדרי חורבן? פון וואו איז עס געקומען? עס איז געקומען פון דער אויבערשטער. זאָגט ברוך אתה ה’ אלוקינו מלך העולם. מען האָט שוין די מצוותיו וציוונו. מען דאַרף דאָך לערנען יעדע זאַך.
פרק ד: חידוש: ברכה על כל דבר טוב
אומץ האמת של חז”ל
חז”ל איז דאָך געהאַט די… מען קען זאָגן די קוראַדזש [courage: אומץ]. אָבער עס איז נישט קוראַדזש. עס איז די אמת’דיגקייט. דער אויבערשטער ווערט נישט פאַרפוילן. פאַרוואָס טוען די חנוכה לייכט? ווייל עס איז אַ מנהג. פאַרוואָס טוען איך דעם מנהג? עס קומט פון דער אויבערשטער. עס שטייט צו אַלע רוחים ווי ער קאָרט. נאָר פאַר פסוק. אוקיי, רעדן שוין פון דעם פסוק.
הדוגמה: שטריימל לכבוד שבת
איך האָב אַ פאַקט. אויב איינער… דער אחר [הדובר], וועגן וועגן וועגן וועגן מען קען נישט מאַכן קיין ברכה… אונז חסידים שוין געליינט, האָבן אַ מנהג צו קענען שבת אַ שטריימל וואָס קאָסט דריי פיר טויזנט דאָלער. ס’איז זייער אַ שיינע לבוש, מען קען האָבן טענות דערויף. אָבער ס’איז שיין, ס’איז כסדר טייער. ס’איז אַ וועדל לכבוד שבת, אַ טייערע מלבוש.
דאָ, מיינסט אַז מען קען נישט זאָגן “וציוונו ללבוש שטריימל בשבת”? מען קען נישט. איך רעד נישט להלכה, ווען איינער זאָל זיין נאָר להלכה זאָל ער פרעגן אַ רב. “וציוונו ללבוש שטריימל”… נאָר ווער דען? פאַרוואָס דען גיי איך אַ שטריימל, נישט פאַרוואָס וציוונו?
הקושיה ההלכתית והתשובה
אַה, דער תוספות זאָגט, די ראשונים זאָגן אַז מען קען נישט מאַכן קיין נייע ברכה, עס איז נישט חתימת התלמוד? אוקיי, ער זאָגט איין אַנדערע נוסח. מען קען מיינען אַז דו ביסט דאָך אַזוי צוגעקלעבט צו דעם נוסח, אַז די קיינער מען זאָגט חז”ל. נאָר מען זאָגט אויף אידיש. אידיש מעג מען זיכער זאָגן. עס איז דאָך דאָ אין פשוטה.
ההסתרה שיצרנו לעצמנו
אָבער אונז לעבן אין אַ זאַמי פאַני הסתרה וואָס אונז האָבן זיך אַליינס געמאַכט. אַז יעדער איינער וואָס איך זעה אין מיין שול קומט אַריין שבת מיט בגדים וואָס וועלן ווערן טויזנטער דאָלערס, און ער מאַכט נישט אויף דעם קיין ברכה. און דאָך טאַמאַלט ער טענה’ט. אַה, אונז האָבן נאָר אַ שיינע שטריימל, לכאורה מען זאָל נישט קיין השגות אלוקיות כתר.
פרק ה: נצח והוד: הכלים להורדת השפע
השוואה לדור הקודם
יאָ, זיין זיידע וואָס האָט געהאַט אַ צובראָכענע שטריימל און קוים געהאַט צו לעבן, ער האָט געהאַט אַ השגות אלוקיות, אויך נו, אויף וויפיל ער האָט געדאַנקט, נותן הודאה על חלקו. עס איז דאָך אַ כלום. דער נצח והוד, די כלים אחרונים, וואָס מעבירים ברענגען זיי אַריין אין די שפע צו עולם הזה, די מדריגות און די מוחות, דאָרט האָט ער דאָס געהאַט. אויף וויפיל ער האָט נישט געהאַט, האָט ער נישט געהאַט.
הכלים הגדולים שלנו
און אויף די וואָס האָסט גרעסערע כלים, דו דאַרפסט דיך עולם אַ טוק, און עס זענען גרעסערע כלים. מי מער. אָבער די כלים זענען אַזוי ווי דו האָסט טייקע כף ירח יעקב [כלי שאינו מתוקן]. דו האָסט אַ גוטע נשמה, דו קענסט עס נישט עסן, ווייל דו האָסט נישט מתקן געווען.
הטעות: לחשוב שזו מסורת שלא יתוב
די דאָרט האָט די מלאך דאָרט… דו זאָגסט, דו מיינסט נעבאך, אַז דאָס איז געווען די מסורת שלא יתוב? שוין, קיין מסורת שלא יתוב. רעכט אַרויס לעת סוף. קיינמאָל נישט געווען. דער אויבערשטער האָט זיך געגעבן. ווערט געגעבן די אַלע שפע, ווערט געגעבן די אַלע זאַכן. עס זענען דאָך גוטע זאַכן.
פרק ו: הודאה על חכמה: הכרה בתורה ובהשגות
ההכרה בעליונות הרוחנית שלנו
און די זעלבע זאַך, איך בין אַן תלמיד חכם, איך פאַרשטיי די תורה בעסער ווי מיין טאַטע. אוקיי, זייער גוט. איך בין דאַנק די אויבערשטע דערויף. רעקאַנגנייז [recognize: הכר] דאָס. מאַכן זיי עס מקדש! יאָ!
קידוש החדש על ידי קרבן תודה
ווייל רבי קוקא [נחמיה] האָט געזאָגט, אַ חדש יתקדש… וויאַזוי איז עס זיך מתקדש? וויאַזוי זאָגן מיט מקדש? ס’איז דאָ הלכה! ובמקדשים את העזרה… וויאַזוי מוסיף על עיר נחמה… האָט מוסיף געווען על עיר ירושלים… וויאַזוי מוסיף? ווען מ’שטייט תודות… עס איז אַ קרבן תודה, און מ’קדש את העזרה…
ער זאָגט מיט דאַנק, דער אויבערשטער האָט נחמיה, ער האָט געבויט אַ גרעסערע חומה אין ירושלים. גרעסער, דוד המלך האָט נישט געהאַט אַזאַ גרויסע חומה. וואָטעווער, אַנדערש. ער איז אין אַ ברייטערע פּלאַץ, און ער זאָגט, איך דאַרף דאָס מאַכן אַ מקום קדוש, איך דאַרף דאָס מאַכן פונעם אבות המקדש. וויאַזוי? איך ברענגען אַ קרבן תודה, איך זאָג, הודו לה’ כי טוב. אַה, יעצט איך האָב אַנערקענט, איך האָב געמאַכט טעות כלי, איך האָב געזאָגט פאַר דעם אַז ס’איז אלוקות.
יישום על השגות רוחניות
די זעלבע זאַך איז, און איך טראַכט פון אַ הבנה פרימיס אַז איך פאַרשטיי… איך האָב געלערנט פילאָסאָפיע, איך בין געלערנט עפּעס אַ חכם, עפּעס חסידות, עפּעס אַ ענין. ווען מען פאַרשטייט עפּעס בעסער ווי רוב מענטשן, דאַרף מען דאַנקען דערויף. ס’איז אויך אַ גלות גלה.
פרק ז: הפרדוקס: גאווה מול הודאה
הטעות הנפוצה
איך רעד פריי, מענטשן מיינען אַז עס איז אַ סתירה, די גאווה ווען מען דאַרף דאַנקען. אַזוי מענטשן מיין איך מיך און מיין קאָנפיוסט [confused: מבולבל] נפש איז דאָס איבער סאַ פּראָדעמען [problem: בעיה] וואָס מען דאַנקט, יאָ איך האָב טאַקע, ס’איז פאַרקערט.
האמת: הודאה היא ההיפך מגאווה
היי דאָ איז דאָך אַ זאַך פון אַ נביא, ווען איך קען נישט דאַנקען דערויף ווען איך האַלט אַז ס’איז מיינס, אַז מען איילעבעט נפרד דערויף. אַה איך האָב עס געמאַכט, איך בין אַזאַ גרויסער חכם, און וואָדע דעי חכמות ברענגען נישט קיין אידישקייט.
הסימן: חכמה בלי הודאה מביאה לעצבות
דער סימן, יאָ וואָס זאָגט אַ מענטש וואָס רעדט קעגן חכמות און שכל, זאָגן איך די חכמות ברענגען נישט אין די אויבערשטע ברכן, מאַכן דיך נישט טעמפּיס [temimus: תמימות], מאַכן דיך סעד [sad: עצוב], אַזוי שטייט אין די מעשה, חכם ווערט טעם [עצב]. יאָ וואָדע, ווייל דו דאַנקסט נישט דריי ראשי דערויף דיין חכמה. מאַכסט נישט קיין ברכת התורה.
פרק ח: ברכת התורה על כל חכמה
החידוש: ברכה על כל הבנה
מאַך ברכת התורה! איז דאָ אַלע חקירות, האָסטו מען געמעגליך געמאַכט ברכת התורה אויף דעם? ווער עס מאַכט ברכת התורה האָט נישט נאָמען קיין ישראל ליקוט. נאָר גיין, די הלכות פרעגן אַ רב. שטעט דיך דער אמת.
אויב איך פאַרשטיי פון עפּעס אַ גויאיש בוך אויף כינעזיש, פאַרשטיי איך עפּעס? דאָס מאַכט מיך קלאָרער אין מיין לעבן. וואָס מאַכט מברכים עבדא? מען מאַכט מיך ברכת התורה. ווערט געגעבן קיין שם, מיטל, חכמה. ווערט געגעבן די חכמה פאַר אַ גוט יאָר.
התוצאה של חוסר הודאה
אויב דאָס מאַכט עס נישט, איז אַלעמאָל דעמאָלס אַז ס’איז נאָמאָל די פּראָבלעם. ס’איז גאווה, ס’איז מוח, ס’איז דיך. איך בין אַן ערקענער.
פרק ט: הכרת הטוב: היסוד לכל
נותן הודאה על חלקו – תנאי לעלייה
די הכרת הטוב, די הודאה על חלקו, און על חלקו איך קען זיין מער אודאי, קודם איך האָב הודאה על חלקו, דאָס איך אויך נישט מקומען כאילו עס איז נישט מיט דין, ס’איז אַ גוטסקייט וואָס קומט מלמעלה, עס איז געביידע, איך האָב מער, איך געב מער, איך מיין נישט אַז איך בין happy, איך וויל נישט מער.
הבהרה: שמחה אינה שוללת רצון למעלה
מען מעג זיין אַזוי happy אַז מען זאָל נישט וועלן מער דרך אגב… ס’איז נישט דאָ אַ ווארט פון די רבי’ן פון לובלין אַז אויב מען דאַנקט און מען בעט נישט מער, הערט אויף די שפע… איך ווייס נישט… איך בין נישט happy מיט דעם ווארט יעצט… איך פאַרשטיי עס נישט. איך וויל מוחל זיין. רבינו, קען איך מסביר זיין? שיק מיך אַ מעסעדזש אויף פאַרשטיין?
איך ווייס, איך האָב געווארט אויף די פּסוק צוויי וואָכן צוריק, אויף טייל מיט בנדעות. עס זעהט מיך אויס זייער נישט קיין וועג. אָבער דאַנקען דאַרף זיין בשלמות.
מודה אני – הודאה בלי תנאי
איך רעד יעצט צו רעדן פון די דאַנקען נאָכדעם, יאָ? אָבער מודה אני לפניך, ברוך אתה ה’ אלוקינו. דאָ פאַרשטייט נישט יעצט נאָך. אוקיי, דאָס צום שלום איז אַ קאָמפּליקעיטע זאַך, אָבער עס קען נישט אַזוי. עס קען נישט זיין. איך מעג נישט זיין happy יעצט. איך האָב אַלעס וואָס איך דאַרף. אַלעס. דאָס וואָס איך האָב, איז גוט. נאָרף איך זיך נישט דאַרגן פון דער אמת על דין. אַזוי האַלט איך. איך קען נישט אַזוי לערנען.
פרק י: סיכום: הודאה כיסוד האלוקות בעולם
העיקרון: הודאה יוצרת כלי לאלוקות
און דאָס איז דאָך אַ כלל, דאָס מאַכט אַז עס זאָל טאַקע זיין אַ אלוקית זאַכן. ווי ס’איז דאָ גאָט, ווי ס’איז דאָ אודאי, איז דאָך בכל מקום אשר אזכיר את שמי, אַז קראָס שמואל עליך וברך תוכל, ווי ס’איז דאָ גאָט, איז דאָך דאָ דער שפע זיין סוף, דער אויבערשטער פעלט נישט, גאַרנישט. און די וועלט פעלט נישט, גאַרנישט.
מען זאָגט, דער אויבערשטער פעלט נישט, גאַרנישט. די וועלט פעלט נישט, גאַרנישט. דער אויבערשטער, מען האָט נישט קיין די מעלה מיט דרך הטבע דאָס.
ההיפך מגאווה: לקחת ברצינות את ההודאה
איך מיין, די הפך פון גאווה, ס’איז די הפך פון נעמען צו ערענסט [earnest: ברצינות] די זאַכן וואָס אונז זאָגן. מען מיינט נישט צו נעמען ערענסט, מען מיינט צו דערדאַנקען דעם אויבערשטן. דאָס איז די פּשוט’ע זאַך.
פרק יא: מעבר להשגות גבוהות
הדרשה הפשוטה לכולם
איך האָב מיר קענען מעמק זיין מער… ווער איז עס געווען אין מאָנסי די וואָך? ער האָט אַ געוויסע המקוה וואָס מ’קען רעדן פון די השגות צוליב קוס, און וויאַזוי צו. מען האָט אמת’דיג מער כלים פאַר ארץ… מענטשן האָבן מורא סאַמטיימס… איך וועל זאָגן אַ דרשה וואָס יעדע אינגל… איך גלייב נישט אַז איך קען עס זאָגן פאַר יעדע אינגל, ס’איז נאָך נישט גאָר גאָר ברענגט… אָבער איך קען זאָגן אַ דרשה וואָס איך קען זאָגן פאַר מיינע קליינע קינדלעך, פאַר די אינגלעך, מיידלעך, בחורים…
הכנה לחנוכה: פשטות כמפתח לגדלות
פרק א: פשטות כמפתח לגדלות – הכנה לחנוכה
יותר כלים ליותר השגות
ס’איז נאך מער כלים פאר נאך גרעסערע השגות. די שכינה וואס איז געווען למטה מעשרה טפחים [למטה מעשרה טפחים: מתחת לעשרה טפחים – מושג קבלי המתאר ירידת השכינה למטה], ס’פעלט נישט פון די שכינה למעלה מעשרה טפחים [למעלה מעשרה טפחים: מעל עשרה טפחים – רמז למדרגות רוחניות גבוהות]. כביכול ס’ווערט נאר גרעסער, ס’איז נאר א משל, ס’איז נאר א מתפשט [מתפשט: מתרחב, מתפשט], ס’מאכט עס בעסער.
דאס איז די הכנה [הכנה: הכנה].
ההכנה לחנוכה: פשטות ושמחה בחלקו
הכנה לחנוכה [חנוכה: חנוכה]. מען זאל זיך בונען זיין, מען זאל מאכן פשוט’ע זאכן, און יעדער איינער פונקטליך די עקזעקט זאכן וואס ער האט צו לערנען, זיין העפי [happy: שמח], און איך וועל זיין העפי, און דאנקען די רבונו של עולם [רבונו של עולם: ריבונו של עולם] דערויף.
הדלקת נרות חנוכה: הודאה על הקטן
און מען זאל זיך קענען צינדלעך אייניקלעכט… מיט דעם און מיט דעם צינדלעך אייניקלעכט… עס איז די מענטש… צונדלעכט…
יא, פארוואס צינדט מען די לעכט [לעכט: נרות]? ווייל איך האב א קליינע זאך וואס איך האב אנגעהויבן. איך דארף צונדלעכט אכט טעג [אכט טעג: שמונה ימים] אויף דעם.
געזונט איז טייטש ‘בעלענסד’ – ברפואת הגוף ורפואת הנפש
סיכום השיעור 📋
סיכום השיעור: ניתוח מושג “דרך האמצע” בשמונה פרקים פרק ד’ לרמב”ם
מהלך הטיעון הכללי
השיעור בוחן מחדש את מושג “דרך האמצע” של הרמב”ם דרך ניתוח פילולוגי של המונח הערבי “מעתדלה”, ומציע שהרמב”ם התכוון למשהו עמוק יותר מ”ממוצע” סטטיסטי. המהלך מראה שהרמב”ם קושר בין שלושה מושגים: איזון רפואי, צדק, ודרך האמצע – וששלושתם מבוססים על אותו עיקרון של שמירה דינמית על שיווי משקל בין כוחות סותרים.
—
חלק א’: הניתוח הפילולוגי – משמעות “מעתדלה”
הבעיה בתרגום המסורתי
– ר’ שמואל אבן תיבון תרגם “מעתדלה” כ”שווים” (המעשים השווים = הממוצעים/הטובים)
– הטענה: זהו תרגום טוב לאריסטו, אך לא מדויק לרמב”ם
שלוש אפשרויות תרגום בערבית
1. מעתדלה (משורש עד”ל) – המילה שהרמב”ם בחר
2. מתוסט – המילה הערבית ל”ממוצע/בינוני”
3. שוה (סואא) – המילה ל”שווה”
ההוכחה שהרמב”ם בחר במכוון
– כשהרמב”ם רוצה לומר “שווה” הוא כותב “שוה” בערבית
– אריסטו ואל-פאראבי השתמשו במילה “שוה” באותו הקשר
– הרמב”ם שינה במכוון ובחר במילה אחרת
משמעות השורש עד”ל
השורש נושא שתי משמעויות (לא “שווה”):
1. צדק/Justice – כמו ארגון “עדאלה” הערבי
2. ישרות/יושר במובן גיאומטרי – קו ישר, משקל מאוזן
ראיה מהמשך הפרק
בתיאור דרך התורה: “לאכול בעדל, לשתות בעדל, לבעול בעדל”, ו”וישב במדינות בצדק וביושר” – אותו שורש עד”ל מקשר בין הממוצע לצדק.
—
חלק ב’: הקשר בין צדק לממוצע
צדק כולל שני היבטים
1. הנהגה אישית ממוצעת – אכילה נכונה, שתייה נכונה וכו’
2. ישוב העולם – מבנה חברתי תקין, צדק חברתי
משמעות המונח “צדיק”
– במורה נבוכים ח”ב פרק ל”ט, הרמב”ם מתרגם “צדיקים” כ”עדאל”
– צדיק אינו רק מי שנמנע מעוול, אלא מי שבונה עולם מתוקן
– היסוד הראשון: כשהרמב”ם בוחר במילה “עדאל” הוא כולל את משמעות הצדקות
—
חלק ג’: המשלים לדרך הממוצע
משלים מסורתיים מאריסטו (שהרמב”ם לא מביא)
משל המידה והמסחר
– כמו קנייה בחנות: אפשר לתת פחות מדי, בדיוק, או יותר מדי
– “מאזני צדק אבן שלמה”
משל הקשת והמטרה
– צריך לפגוע בדיוק במרכז – לא ימינה ולא שמאלה
המשל שאנחנו מכניסים מעצמנו (בטעות)
– כשהרמב”ם אומר “דרך הממוצע” – אנחנו מדמיינים “Average”
– סקאלה: גדול-קטן, והאמצע הוא הטוב (כמו “Medium” בסטארבקס)
– אבל זה לא מה שהרמב”ם כותב!
המשל האמיתי של הרמב”ם: הרפואה
– הרמב”ם היה רופא, ולכן המשל שלו תמיד לקוח מהרפואה
– העיקרון: “רפואת הנפש כרפואת הגוף”
—
חלק ד’: המקור הישיר – אל-פאראבי ותורת האיזון הרפואית
זיהוי המקור
– המקור הוא “פרקי המדינה” מאת אבו נאסר אל-פאראבי
– כ-30% מהחיבור מבוסס על ספר זה
– חלק ניכר מפרק ד’ הוא מילה במילה מאל-פאראבי
– במקור של אל-פאראבי כן מופיע שבריאות הגוף היא עניין של איזון (תעדלה)
תורת ארבע הלחויות (Humors) של גאלנוס
– ארבע לחויות: מרה שחורה, מרה לבנה/אדומה, צהובה/ירוקה, דם
– מלנכוליה = מלאן (שחור) + כולה (מרה) = מרה שחורה
– עקרונות הבריאות: לחות, חום, ואיזון ביניהם
הגדרת הבריאות לפי הרמב”ם (הלכות דעות פרק ד’)
– בריאות = איזון בין ארבע המרות
– אין משמעות אחרת ל”בריאות” מלבד להיות באיזון
—
חלק ה’: תפיסת המחלה והמשל המרכזי – רכיבה על אופניים
חידוש בתפיסת המחלה
– התפיסה הרווחת: מחלה היא דבר חיצוני שתוקף אדם בריא
– תפיסת הרמב”ם: מחלה אינה יוצאת מן הכלל – היא חלק מהמציאות האנושית
– אדם בריא = מי שכל הכוחות שיכולים להחלות אותו נמצאים באיזון (checks and balances)
– המושג המודרני: Homeostasis – כל מערכת חיה צריכה feedback cycle
משל רכיבת האופניים – המשל המרכזי
– כשרוכבים על אופניים, כל הזמן מאזנים – קצת לכאן, קצת לכאן
– זו פעולה אקטיבית מתמדת – אי אפשר פשוט “לשבת” על אופניים בתנועה
– למה אי אפשר ללמד מכללים? רק מניסיון – מנפילות ומתיקונים
– הקשר לדרך האמצע: צריך “דרך” ולא “שיטה” – עקרונות כלליים, לא כללים קבועים
משל הנהיגה – השלמה
– מורה נהיגה נשאל “מה השיטה שלך?” ענה: “פעם ימינה, פעם שמאלה – תלוי במצב”
—
חלק ו’: חינוך מול כפייה – תורת החינוך של הרמב”ם
ההבדל המהותי
– חינוך ≠ כפייה (forcing)
– רוב האנשים חושבים שעבודת המידות היא לכפות על עצמך להיות טוב
– שיטת הרמב”ם בנויה על חינוך – אפשר ללמד את האדם
מבנה הנפש
– כוח המתאוה – אינו יודע מעצמו מה לעשות, אך ניתן ללמד אותו
– כוח השכל – יודע מעצמו
– נפש המשכלת – ממוצע בין שכל וגוף, “בר חינוך”
הבדל בין טבע לטבע שני
– טבע ראשון (כמו כוח הזנה) – לא ניתן לשינוי
– משל הסוס: אפשר לאמן לא לאכול, אבל ברגע שמפסיקים – חוזר לטבעו
– משל הכדור: זורקים למעלה אלף פעמים – תמיד יפול חזרה
– טבע שני – ניתן ליצור באמצעות חינוך, והוא נשאר
—
חלק ז’: הבהרת מנגנון התיקון – לא קיצוניות הפוכה אלא השלמת החסר
מה המשל לא אומר
– לא מדובר בדחיפת מקל לצד השני עד שהוא חוזר לאמצע
– הרמב”ם קורא לזה “רפואה”, לא “כיפוף”
מה המשל כן אומר – משל החום והקור
– כשאדם יוצא מאיזון, נותנים לו את מה שחסר לו כדי להשלים את החסר
– לא נותנים קיצוניות הפוכה, אלא מוסיפים את מה שחסר
משל המכונית
– מכונית צריכה שמן, מים, נוזל קירור – כל אחד בכמות מסוימת
– אם התחממה יתר על המידה: לא לוקחים לאנטארקטיקה, כן מוסיפים נוזל קירור
– העיקרון: לא מטפלים בקיצוניות על ידי קיצוניות הפוכה כללית
יישום: הקמצן ונתינת צדקה
– הקמצן לא חסר קמצנות – יש לו יותר מדי!
– מה שחסר לו הוא הניסיון והרגל של נתינה
– “בזבזנות” במקרה הזה היא לא באמת “יותר מדי” – כי הוא בגירעון
– משל התקציב: מי שלא נתן צדקה 10 חודשים צריך לתת הרבה יותר – זה השלמת החסר, לא קיצוניות
העיקרון המרכזי
– האיזון הוא לא כמו מטוטלת שדוחפים לצד אחד והיא חוזרת
– המשל הנכון: ספידומטר עם מחוג – צריך להישאר בירוק
—
חלק ח’: יישום מעשי ודוגמאות אישיות
ההבחנה בין תיאוריה למעשה
– תיאורטית: הרמב”ם לא מתכוון “תהיה משוגע לכיוון אחד כדי להגיע לאמצע”
– מעשית: כן צריך לכוון לקיצוניות החיובית, כי הנטיות הטבעיות מושכות לכיוון השני
ביקורת על “תיאוריית הקנאות”
– יש הטוענים: “צריך כמה משוגעים קיצוניים כדי שהעולם יישאר מאוזן”
– המרצה מתנגד בחריפות: תיאוריה זו נותנת לקנאים יותר מדי כוח ומצדיקה התנהגות קיצונית
דוגמה אישית: תיקון מידת הביקורתיות
– הבעיה: נטייה להיות ביקורתי וציני מדי
– הפתרון: “חשיבה קיצונית פנימית” – לכוון להיות כמו הבארדיטשעווער
– התוצאה: מגיע לתגובה נורמלית, לא קיצונית
– חוויה מעשית: אחרי שאמר מחמאה וראה את התגובה – “היה לי הנאה מזה”, התחיל להתפתח טעם
משל ר’ מאטי זילבער והסקולענער רבי
– אמר: “אני צריך להיות סקולענער” – לא שיהפוך לכזה, אבל הכיוון לשם יביא אותו למקום מאוזן
ציטוט מר’ יצחק משה על יצר הרע
– “היצר הרע עובד מספיק טוב לבד” – הוא לא צריך עזרה
– צריך לדחוף לכיוון השני
—
חלק ט’: יישום דיפרנציאלי והמונח “בשווה”
כל אדם לפי צרכיו
– משל השכנה: לאישה שמגזימה ב-people pleasing צריך גישה שונה
– “אותי צריך כל יום לדרבן להיות קצת יותר נחמד”
– “אותה צריך פעם-פעמיים ללמד ‘תגידי מה את חושבת באמת'”
ניתוח המונח “בשווה” לעומת “מעתדלה”
– “בשווה”: פונקטואלי, בדיוק, “גלייך אויף גלייך”
– לא מתאים לבאלאנס: כי באלאנס דורש תנועה
– “מעתדלה”: מילה עשירה יותר, מוציאה את הקשר למשל הרפואי
י”ג מידות הרחמים – יחס 12:1
– 12 מידות של רחמים, מידה אחת של דין
– היישום: עם ילדים – 12 פעמים מחמאות, פעם אחת ביקורת
– רוב הדרשות צריכות להיות על איך להיות טוב
—
סיכום המהלך
| נושא | ממצא |
|——|——|
| שורש עד”ל | משמש גם ל”ממוצע” וגם ל”צדק” |
| צדק | כולל הנהגה אישית + ישוב העולם |
| המשל של הרמב”ם | רפואה ואיזון דינמי (כרכיבה על אופניים) |
| מנגנון התיקון | השלמת החסר, לא קיצוניות הפוכה |
| חינוך | יצירת “טבע שני” דרך התנסות |
| להיות צדיק | = להיות balanced |
המסקנה המרכזית: דרך האמצע אינה נקודה סטטית על סקאלה, אלא תהליך דינמי מתמשך של איזון בין כוחות סותרים – כמו רכיבה על אופניים, כמו בריאות הגוף, וכמו צדק.
תמלול מלא 📝
געזונט איז טייטש ‘בעלענסד’ – ברפואת הגוף ורפואת הנפש
Series: Shmone Prakim Yiddish
Number: 54
Date: 2025-12-14
שיעור זה חוקר את המשמעות העמוקה של המונח “מעתדלה” (איזון) בשמונה פרקים לרמב”ם, ומגלה שהדרך האמצעית אינה פשוט “ממוצע סטטיסטי” אלא מערכת דינמית של איזון – בדיוק כמו רכיבה על אופניים או שמירה על בריאות הגוף. המרצה מראה כיצד השורש הערבי “עדל” מחבר בין שלושה מושגים: צדק, איזון ובריאות, ומסביר מדוע תיקון המידות דומה יותר לריפוי מחלה מאשר לכיפוף מקל. דרך דוגמאות אישיות ומשלים מעשיים, השיעור מציע כלים קונקרטיים להתמודדות עם תכונות קיצוניות כמו ביקורתיות יתר או קמצנות.
Argument Flow Summary
סיכום השיעור: ניתוח מושג “דרך האמצע” בשמונה פרקים פרק ד’ לרמב”ם
מהלך הטיעון הכללי
השיעור בוחן מחדש את מושג “דרך האמצע” של הרמב”ם דרך ניתוח פילולוגי של המונח הערבי “מעתדלה”, ומציע שהרמב”ם התכוון למשהו עמוק יותר מ”ממוצע” סטטיסטי. המהלך מראה שהרמב”ם קושר בין שלושה מושגים: איזון רפואי, צדק, ודרך האמצע – וששלושתם מבוססים על אותו עיקרון של שמירה דינמית על שיווי משקל בין כוחות סותרים.
—
חלק א’: הניתוח הפילולוגי – משמעות “מעתדלה”
הבעיה בתרגום המסורתי
– ר’ שמואל אבן תיבון תרגם “מעתדלה” כ”שווים” (המעשים השווים = הממוצעים/הטובים)
– הטענה: זהו תרגום טוב לאריסטו, אך לא מדויק לרמב”ם
שלוש אפשרויות תרגום בערבית
1. מעתדלה (משורש עד”ל) – המילה שהרמב”ם בחר
2. מתוסט – המילה הערבית ל”ממוצע/בינוני”
3. שוה (סואא) – המילה ל”שווה”
ההוכחה שהרמב”ם בחר במכוון
– כשהרמב”ם רוצה לומר “שווה” הוא כותב “שוה” בערבית
– אריסטו ואל-פאראבי השתמשו במילה “שוה” באותו הקשר
– הרמב”ם שינה במכוון ובחר במילה אחרת
משמעות השורש עד”ל
השורש נושא שתי משמעויות (לא “שווה”):
1. צדק/Justice – כמו ארגון “עדאלה” הערבי
2. ישרות/יושר במובן גיאומטרי – קו ישר, משקל מאוזן
ראיה מהמשך הפרק
בתיאור דרך התורה: “לאכול בעדל, לשתות בעדל, לבעול בעדל”, ו”וישב במדינות בצדק וביושר” – אותו שורש עד”ל מקשר בין הממוצע לצדק.
—
חלק ב’: הקשר בין צדק לממוצע
צדק כולל שני היבטים
1. הנהגה אישית ממוצעת – אכילה נכונה, שתייה נכונה וכו’
2. ישוב העולם – מבנה חברתי תקין, צדק חברתי
משמעות המונח “צדיק”
– במורה נבוכים ח”ב פרק ל”ט, הרמב”ם מתרגם “צדיקים” כ”עדאל”
– צדיק אינו רק מי שנמנע מעוול, אלא מי שבונה עולם מתוקן
– היסוד הראשון: כשהרמב”ם בוחר במילה “עדאל” הוא כולל את משמעות הצדקות
—
חלק ג’: המשלים לדרך הממוצע
משלים מסורתיים מאריסטו (שהרמב”ם לא מביא)
משל המידה והמסחר
– כמו קנייה בחנות: אפשר לתת פחות מדי, בדיוק, או יותר מדי
– “מאזני צדק אבן שלמה”
משל הקשת והמטרה
– צריך לפגוע בדיוק במרכז – לא ימינה ולא שמאלה
המשל שאנחנו מכניסים מעצמנו (בטעות)
– כשהרמב”ם אומר “דרך הממוצע” – אנחנו מדמיינים “Average”
– סקאלה: גדול-קטן, והאמצע הוא הטוב (כמו “Medium” בסטארבקס)
– אבל זה לא מה שהרמב”ם כותב!
המשל האמיתי של הרמב”ם: הרפואה
– הרמב”ם היה רופא, ולכן המשל שלו תמיד לקוח מהרפואה
– העיקרון: “רפואת הנפש כרפואת הגוף”
—
חלק ד’: המקור הישיר – אל-פאראבי ותורת האיזון הרפואית
זיהוי המקור
– המקור הוא “פרקי המדינה” מאת אבו נאסר אל-פאראבי
– כ-30% מהחיבור מבוסס על ספר זה
– חלק ניכר מפרק ד’ הוא מילה במילה מאל-פאראבי
– במקור של אל-פאראבי כן מופיע שבריאות הגוף היא עניין של איזון (תעדלה)
תורת ארבע הלחויות (Humors) של גאלנוס
– ארבע לחויות: מרה שחורה, מרה לבנה/אדומה, צהובה/ירוקה, דם
– מלנכוליה = מלאן (שחור) + כולה (מרה) = מרה שחורה
– עקרונות הבריאות: לחות, חום, ואיזון ביניהם
הגדרת הבריאות לפי הרמב”ם (הלכות דעות פרק ד’)
– בריאות = איזון בין ארבע המרות
– אין משמעות אחרת ל”בריאות” מלבד להיות באיזון
—
חלק ה’: תפיסת המחלה והמשל המרכזי – רכיבה על אופניים
חידוש בתפיסת המחלה
– התפיסה הרווחת: מחלה היא דבר חיצוני שתוקף אדם בריא
– תפיסת הרמב”ם: מחלה אינה יוצאת מן הכלל – היא חלק מהמציאות האנושית
– אדם בריא = מי שכל הכוחות שיכולים להחלות אותו נמצאים באיזון (checks and balances)
– המושג המודרני: Homeostasis – כל מערכת חיה צריכה feedback cycle
משל רכיבת האופניים – המשל המרכזי
– כשרוכבים על אופניים, כל הזמן מאזנים – קצת לכאן, קצת לכאן
– זו פעולה אקטיבית מתמדת – אי אפשר פשוט “לשבת” על אופניים בתנועה
– למה אי אפשר ללמד מכללים? רק מניסיון – מנפילות ומתיקונים
– הקשר לדרך האמצע: צריך “דרך” ולא “שיטה” – עקרונות כלליים, לא כללים קבועים
משל הנהיגה – השלמה
– מורה נהיגה נשאל “מה השיטה שלך?” ענה: “פעם ימינה, פעם שמאלה – תלוי במצב”
—
חלק ו’: חינוך מול כפייה – תורת החינוך של הרמב”ם
ההבדל המהותי
– חינוך ≠ כפייה (forcing)
– רוב האנשים חושבים שעבודת המידות היא לכפות על עצמך להיות טוב
– שיטת הרמב”ם בנויה על חינוך – אפשר ללמד את האדם
מבנה הנפש
– כוח המתאוה – אינו יודע מעצמו מה לעשות, אך ניתן ללמד אותו
– כוח השכל – יודע מעצמו
– נפש המשכלת – ממוצע בין שכל וגוף, “בר חינוך”
הבדל בין טבע לטבע שני
– טבע ראשון (כמו כוח הזנה) – לא ניתן לשינוי
– משל הסוס: אפשר לאמן לא לאכול, אבל ברגע שמפסיקים – חוזר לטבעו
– משל הכדור: זורקים למעלה אלף פעמים – תמיד יפול חזרה
– טבע שני – ניתן ליצור באמצעות חינוך, והוא נשאר
—
חלק ז’: הבהרת מנגנון התיקון – לא קיצוניות הפוכה אלא השלמת החסר
מה המשל לא אומר
– לא מדובר בדחיפת מקל לצד השני עד שהוא חוזר לאמצע
– הרמב”ם קורא לזה “רפואה”, לא “כיפוף”
מה המשל כן אומר – משל החום והקור
– כשאדם יוצא מאיזון, נותנים לו את מה שחסר לו כדי להשלים את החסר
– לא נותנים קיצוניות הפוכה, אלא מוסיפים את מה שחסר
משל המכונית
– מכונית צריכה שמן, מים, נוזל קירור – כל אחד בכמות מסוימת
– אם התחממה יתר על המידה: לא לוקחים לאנטארקטיקה, כן מוסיפים נוזל קירור
– העיקרון: לא מטפלים בקיצוניות על ידי קיצוניות הפוכה כללית
יישום: הקמצן ונתינת צדקה
– הקמצן לא חסר קמצנות – יש לו יותר מדי!
– מה שחסר לו הוא הניסיון והרגל של נתינה
– “בזבזנות” במקרה הזה היא לא באמת “יותר מדי” – כי הוא בגירעון
– משל התקציב: מי שלא נתן צדקה 10 חודשים צריך לתת הרבה יותר – זה השלמת החסר, לא קיצוניות
העיקרון המרכזי
– האיזון הוא לא כמו מטוטלת שדוחפים לצד אחד והיא חוזרת
– המשל הנכון: ספידומטר עם מחוג – צריך להישאר בירוק
—
חלק ח’: יישום מעשי ודוגמאות אישיות
ההבחנה בין תיאוריה למעשה
– תיאורטית: הרמב”ם לא מתכוון “תהיה משוגע לכיוון אחד כדי להגיע לאמצע”
– מעשית: כן צריך לכוון לקיצוניות החיובית, כי הנטיות הטבעיות מושכות לכיוון השני
ביקורת על “תיאוריית הקנאות”
– יש הטוענים: “צריך כמה משוגעים קיצוניים כדי שהעולם יישאר מאוזן”
– המרצה מתנגד בחריפות: תיאוריה זו נותנת לקנאים יותר מדי כוח ומצדיקה התנהגות קיצונית
דוגמה אישית: תיקון מידת הביקורתיות
– הבעיה: נטייה להיות ביקורתי וציני מדי
– הפתרון: “חשיבה קיצונית פנימית” – לכוון להיות כמו הבארדיטשעווער
– התוצאה: מגיע לתגובה נורמלית, לא קיצונית
– חוויה מעשית: אחרי שאמר מחמאה וראה את התגובה – “היה לי הנאה מזה”, התחיל להתפתח טעם
משל ר’ מאטי זילבער והסקולענער רבי
– אמר: “אני צריך להיות סקולענער” – לא שיהפוך לכזה, אבל הכיוון לשם יביא אותו למקום מאוזן
ציטוט מר’ יצחק משה על יצר הרע
– “היצר הרע עובד מספיק טוב לבד” – הוא לא צריך עזרה
– צריך לדחוף לכיוון השני
—
חלק ט’: יישום דיפרנציאלי והמונח “בשווה”
כל אדם לפי צרכיו
– משל השכנה: לאישה שמגזימה ב-people pleasing צריך גישה שונה
– “אותי צריך כל יום לדרבן להיות קצת יותר נחמד”
– “אותה צריך פעם-פעמיים ללמד ‘תגידי מה את חושבת באמת'”
ניתוח המונח “בשווה” לעומת “מעתדלה”
– “בשווה”: פונקטואלי, בדיוק, “גלייך אויף גלייך”
– לא מתאים לבאלאנס: כי באלאנס דורש תנועה
– “מעתדלה”: מילה עשירה יותר, מוציאה את הקשר למשל הרפואי
י”ג מידות הרחמים – יחס 12:1
– 12 מידות של רחמים, מידה אחת של דין
– היישום: עם ילדים – 12 פעמים מחמאות, פעם אחת ביקורת
– רוב הדרשות צריכות להיות על איך להיות טוב
—
סיכום המהלך
| נושא | ממצא |
|——|——|
| שורש עד”ל | משמש גם ל”ממוצע” וגם ל”צדק” |
| צדק | כולל הנהגה אישית + ישוב העולם |
| המשל של הרמב”ם | רפואה ואיזון דינמי (כרכיבה על אופניים) |
| מנגנון התיקון | השלמת החסר, לא קיצוניות הפוכה |
| חינוך | יצירת “טבע שני” דרך התנסות |
| להיות צדיק | = להיות balanced |
המסקנה המרכזית: דרך האמצע אינה נקודה סטטית על סקאלה, אלא תהליך דינמי מתמשך של איזון בין כוחות סותרים – כמו רכיבה על אופניים, כמו בריאות הגוף, וכמו צדק.
Full Transcript
פילולוגישער אנאליז אין שמונה פרקים – פרק ד’ (חלק א)
טעמע: די באדייט פון דעם ווארט “מעתדלה” (שווים/ממוצעים) און דער שורש עד”ל אין רמב”ם.
—
אריינפיר און סדר השיעור
Very good. סאו, איך פיל אז דער עולם [the crowd/students] וויל לערנען מער serious זאכן. סאו, איך ווייס נישט אויב איך האב די notebooks. איך ווייס נישט, ס’איז נישט געגאנגען אזוי ווייט ווי איך וויל לערנען, און איך זע עס נישט בכלל. איז דא א folder פאר דעם? no. איך ווייס נישט וואס עס איז.
אבער, last week [פאריגע וואך], האבן מיר איבערגעלאזט מיט א געוויסן suffix, און איך בין געווען א ביסל disappointed די וואך. מען קען מאכן פארקערט: צו טון אנעמען, מען וויל נאכדעם זאגן די סחורה און די הקדמה, און מען ענדיגט קיין תשעה’נ’ס טערמינען. מען לאזט פרובירן צו זאגן די ענדע און נאכדעם אנגעהויבן צו די הקדמה. זייער אינטערעסאנט.
איך האב נאך נישט… איך האלט נישט 100% קלאר. אפשר די בחורים קענען נאכקוקן מער אין די מפרשים. אבער אונז האבן געלערנט אזוי – איך קען קוקן דא אויב איך בין געשילן צעטלעך, אפילו עס איז אלע צעטלעך וואס זענען געווען – איך האב געהאט דאס אויס.
די פילולוגישע חקירה: “שווים” אדער “מעתדלה”?
אונז האבן געלערנט א זייער אינטערסאנטע חקירה – איך האב גערעדט פון אזא פילולוגישע חקירה אויף ווערטער – פון די לשון אין די אנהייב פון פרק ד’.
די לשון איז געווען אז עס זענען דא “פעולות טובות” אדער “מעשים טובים”, ווי אונז ווילן זאגן אויף אידיש. וואס זענען די פעולות? לויט די translation פון ר’ שמואל אבן תיבון און די היינטיגע translations, האבן זיי געטייטשט “שווים”. “המעשים השווים” הייסן די גוטע, און די “שווים” זיי זענען די “ממוצעים”. דאס איז די translation.
יעצט, אונז האבן געזאגט אז דאס איז נישט אזא גוטע translation. ס’איז א גוטע translation פון אריסטו, אבער נישט א גוטע translation פון דער רמב”ם.
דריי אפציעס אין אראביש (Three Options of Translation)
ס’איז דא דריי ווערטער אויף אראביש, וואס מיר זאלן יעצט קענען רעדן פונקט צוויי, אבער איך האב געקענט רעדן פון דריי options of translation. רייט?
1. מעתדלה: די ערשטע ווארט וואס דער רמב”ם שרייבט דארט איז “מעתדלה”, אדער משורש “עדל” (Adl).
2. מתוסט: די צווייטע ווארט וואס איז ממוצע, איז “מתוסט” [mutawassit], איך ווייס, מתוסט, עפעס אזוי. ווען ס’איז דא א וואל [vowel] וואס דארף מען זאגן אזוי בערך… דאס איז די טייטש “ממוצע”.
3. שוה (סואא): די translation איז “שוה”. דאס איז ריכטיג פאר אלע מאל ווען זיי טייטשן איבער.
די שיטה פון ר’ שמואל אבן תיבון
דער רמב”ם אין “שמונה פרקים” (און אין משנה תורה) זאגט “ממוצע”… “בינוני”… אבער ס’איז נאנט אז זיי נוצן צוויי ווערטער וואס מיינען די זעלבע זאך. אזוי ווי ער זאגט אין זיין בריוו צו ר’ שמואל אבן תיבון, אז אמאל דארף מען איבערטייטשן די זעלבע ווארט מיט צוויי ווערטער, כדי מען זאל פארשטיין.
אבער דער סאמטער כלל – איך האב אזא כלל אויף די רמב”ם – אסאך מאל זאגט ער צוויי ווערטער, און זיי מיינען ביידע זעלבע זאכן. נישט מדייק זיין אז ס’איז צוויי אנדערע זאכן. ס’איז פשוט, ווייל אויף לשון הקודש איז שווער צו כאפן אסאך מאל. אונז האבן נישט גענוג די background צו וויסן פונקטליך די ווארט. ער זאגט צוויי ווערטער. ער זאגט “בינוני וממוצע”. פארשטייסט עס אביסל בעסער. “בינוני” קען דאך מיינען מיטלמעסיג [mediocre], נישט אינצווישן צוויי זאכן. שרייבט ער היינו עס איז דער “ממוצע”.
סאו עפעס א ווארט וואס ער זאגט ביידע. און א רוב מאל, און איך האב געטשעקט אין די משנה תורה, א רוב מאל זאגט ער “בינוני”, און יענער ביינ-commerce… [unclear phrase, likely referring to usage].
פארוואס “שווים” איז נישט מדויק
די צווייטע ווארט וואס אונז האבן געזאגט, אז די translation “שווים” איז א גוטע טייטש אויף די ווארט “Equal” אויף ענגליש. כדי מען זאל שוין צוריקגיין צווייט אויף יוונים… אויף אראביש זאגט מען אז די ווארט שטייט סמך ווי איד [סואא / Sawa].
סאו basically, די ווארט אליינס ווערט גענוצט אין דעם פרק אדער שפעטער, זעען, ווען דער רמב”ם וויל זאגן “שוה”, שרייבט ער “שוה” [סואא] אויף אראביש. אזוי ווי דער רמב”ם האט געזאגט אז אראביש איז נישט א קודש… פון די cousins, סאו עס איז א ענליכע שורש. די ווארט “שוה” איז גלייך. און דא שטייט אבער נישט “שוה”.
הגם אז אריסטו למשל האט דא געשריבן “שוה”, און נישט נאר אריסטו נאר אל-פאראבי… על כל פנים דער וואס דער רמב”ם איז מיינטיג דא מער ווייניג, און מיט די שטיקל זאגט “שוה”. אויף דעם פלאץ זאגט ער [דער רמב”ם] נישט “שוה”, נאר ער זאגט אן אנדער ווארט וואס דאס איז דער “מעתדלה”.
וואס האט מיר געזאגט אז “עדל” איז נישט טייטש [שוה], נאר וואס איז יא טייטש? האט מען נאכנישט געמאכט אזא קלארקייט. זיי האבן געטראפן א שטיקל בורא לנבחר [unclear phrase, possibly referring to a source like ‘Moreh Nevuchim’], אבער עס איז נישט… איך האב נאך נישט קיין הונדערט פראצענט קלארקייט.
אבער ווען מען קוקט אביסל ווייטער, און try צו פיינען מיט די לשונות, האב איך יא געזען א ביסל מער וואס מען קען זיין קלארער וועגן דעם אין אונזער context. און איך מיין אז די השאלה וואס איך האב געזאגט זעט מיר אויס שטימט. לכל הפחות אין דעם פרק רמב”ם שטימט עס.
דו דארפסט זען, איך האב נישט געטראפן גענוג. איך האב א ביסל יא געטראפן, אבער וועגן די background פון אנדערע אראבישע שרייבערס וואס זאגן אזעלכע ענליכע זאכן וואס ער זאגט, אבער נישט ביי דיר קיין הונדערט פראצענט. סאו איך קען נישט זיין פאר זיכער.
אבער וואס איך קען זאגן פאר זיכער איז: אז אויב מען וויל שוין יא איבערטייטשן, אזוי ווי ר’ שמואל אבן תיבון… ער האט געזאגט אז ער פירט דער זאגט אז מען דארף זאגן ר’ שאילע האט… איך ווייס נישט… anyways, אזוי ווי ער וואס וויל איבערטייטשן ווארט פאר ווארט, דארף מען נישט שרייבן דא “שווים”. “שווים” איז אפשר גוט פאר די מוסד [concept/institution], אזוי ווי ווער עס לערנט אין מקורות אין אריסטו, ווייסט אז עס טייטש “שוה”. אבער דא, ווען ס’שטייט דא “שוה”, מיינט עס נישט שווה, ווייל “שווה” טייטשט זיך “גלייך”. דער רמב”ם וויל עפעס זאגן מער ווי גלייך. אזוי מוזן מיר זאגן.
דער שורש “עדל” – צדק און יושר
און אונז האבן מיר געזאגט צוויי אינטערעסאנטע זאכן וועגן די שורש “עדל” (Adl) וואס איז לכאורה די זעלבע שורש.
די search וואס איך האב געמאכט איז געווען אז א שטיקל מחלוקת זעט מיר אויס, אז די אנדערע מענטשן וואס איך האב געפרעגט האבן מסכים געווען אז ס’איז די זעלבע שורש. בעצם, דער dictionary ווייסט נישט, ווייל דער AI ווייסט נישט, ווייל ער זעט אז ס’איז צוויי meanings מיינט ער. אבער בעצם ס’איז זיכער די זעלבע שורש. אזוי פארשטיי איך.
אבער ס’איז צוויי meanings אין צוויי contexts. מען נוצט עס אויף צוויי וועגן לפחות. די פחות איז אויף צוויי וועגן דער שורש. אבער קיין איינער פון זיי איז נישט “שוה”. דאס איז גאנץ וויכטיג צו זען. דאס הייסט אז עס איז יא דא.
איינמאל, לאמיר צוטיילן אויף דריי… איינמאל איז דא יא. זיי האבן געזאגט אז די גלייכע און די same… למשל א גלייכע ליין אדער א משקל וואס איז גלייך… ס’איז גלייך קעגן גלייך. ס’איז שווה בשווה. די רמב”ם, איינמאל אין astronomy, נוצט עס… האסטו אנגעברענגט דאס? יא… נישט אנגעברענגט אינעווארנוג, אבער די רמב”ם האט איינמאל גענוצט דאס. אויב איז ער אינטערעסירט, קען מען עס נאכקוקן, זע Dobelt’im [unclear source name] געזאגט.
עס איז זייער פאדנער [strange/notable] אז מען זאל זאגן אן אנדערע ווארט, און ער ווייסט עס צו שרייבן “שוה”, און עס נוצט עס אפילו אין כמעט ענליכע context. על כרחך דארף מען זאגן אז ס’מיינט: דווקא נוצט ער די ווארט, און ער טוישט די ווארט. דאס איז צום זאגן בדווקא. קען איינמאל זאגן אז ער האט געהאט א גירסא אין די ספר, איז געשטאנען אזוי, איך ווייס נישט…
די חשיבות פון פארשטיין דעם דיוק
עס זאל העלפן אונז סיי צו פארשטיין וואס אונז מיינען ווען אונז זאגן – איך דארף מאכן א phone פאר די צדיק פון לעצטע וואך – סיי מ’דארף וויסן. סאו דעס וואס איך זאג אז ס’מיינט דעס, דעס העלפט מיר סיי צו וויסן בעסער וואס ס’מיינט, ווייל אונז מיטשן זיך א גאנצע סארט צוטיילט שוין די “דרך” און די “מצה” [אמצע?], ס’איז נישט גענוג קלאר. די רמב”ם האט עס זיכער נישט גענוג קלאר.
און סיי… און סיי וואס… און סיי… און וואס איז די אנדערע זאך? סיי עס איז צו connect-ן צו נאך אסאך זאכן וואס מען קען אפילו connect-ן צוריק צו די תורה און זען פארוואס די רמב”ם טראכט אז די “מצוה” [מידה?] איז ריכטיג. ס’גייט further.
סאו וואס האבן זיי געזאגט? זיי האבן געזאגט אז דעי שורש קודם כל האט עס א meaning וואס מיינט צדק, גערעכטיגקייט, אדער Justice אויף ענגליש.
עס זענען דא א ארגאניזאציע אויף אראביש, וואס הייסט “עדאלה” (Adalah). אבער זיי זענען עוסק אין טרעפן Justice פאר די אראבער אין ארץ ישראל. אויף אראביש, צדק איז Justice פאר אראבער. anyways, סאו, דעס איז די אייגן שורש פון justice. סא דיו מרתם [unclear]. Justice, כסדר. “עדלה”, איז טייטש… אדור, אדלה, איז א שם דבר. טייטשט מען איז טייטש גערעכטיגקייט, Justice. צדק אויף לשון הקודש – Justice.
ראיה פון שפעטער אין פרק ד’
יא, יעצט, ס’איז דא א אינטערעסאנטע זאך, איך דארף דיר ווייזן דא, אבער ס’איז נישט די איינציגסטע ווארט פאר צדק. וויאזוי ווייסטו? איך האב געטראפן דא ווייטער אין דעם פרק, ס’איז די רמב”ם מיט אזוי… איך דארף דיר ווייזן, איך דארף אים ברענגען די גאנצע פרק, איך האב עס נישט ארויסגעפרינט, און מיין printer האט זיך געזאגט אז דארף קיין instruction מאכן עס איז עפעס הייליגער צווייט. נאכנאך, סורא [sorry?], איך ברענגט די ווארטן, נישט די רמב”ם פאר שבט, דא? דא שטייט נישט שבט אין די רמב”ם.
און סביר וואס שטייט אין די אראבישע שפראך? די “מעתדלה”. אז דאס שטייט די ווארט “עדל”. אז דאס זאג איך. ס’איז דא איין מינוט דערפון פון צדק. דאס איז די ערשטע זאך. ס’איז זייער וויכטיג צו זען. די ווארט “עדל”… מען קען טייטשן דא א צדק. אזוי האב איך געשריבן… יא.
מיינער אז די conversation גייט אריין אין אנדערע טעריטאריע שוין. און… אונז כאפן עס בערך.
(תלמיד: ניין ניין, עס וועט זען אז איך טו עפעס אויף.)
ווארט אויף א מינוט. און אויב דו ליידסט מיך נישט, דארף שוין טו איך נישט אויף. איך קען נישט וויסן.
און איך וויל דיר ווייזן א אינטערעסאנטע זאך. שפעטער, די גאנצע פייניק [ענין?] איז דאך בעצם א געוויסע וועג צו מעלות ביי זיין געוויסע נקודות וועגן וואס איז די דרך על המצוות און וואס איז די דרך על תורה. ער האט גערעדט וועגן פרושות און בעריכות וואס מען זאל זיך דארפן לערנען, אבער יענע אמת’ע האבן שוין געלערנט אסאך מאל, איך וויל זאגן.
אבער… אה… אהא, דא, איך וויל דיר נאר ווייזן אן אינטערעסאנטע זאך. אהא, למשל, דא שטייט יא, אבער צדק. אה, איך האב געזאגט אז עס שטייט נישט ביי צדק. ס’איז דא אן אנדערע ווארט וואס מען רופט מיט צדק פאר אנדערע זאכן. יא, אקעי, מען וועט דא זען אז ער נוצט ממש די זעלבע שורש צוויי מאל.
און שפעטער, ווען ער רעדט פון די תורה, אז די תורה זאל נישט גיין בדרך extreme, מען זאל נישט גיין אין די מדבר, ער האט זיך מתבודד. און אזוי זאגט ער, אויב די תורה וויל אזוי, און ער טייטשט א גאנצע צייט בשבעה [unclear, possibly referring to ‘shaveh’], און דא טוישט ער, ס’איז אבער עס איז אמת’דיג די זעלבע ווארט.
די לשון איז אזוי, אויף א לשון הקודש, די דלשים [דרשים?]. די תורה וויל מען זאל גיין בדרך האמצעות – דאס שטייט אן “אמצעי” אויף אראביש, וואס זאל עטהן יוחל משה מיטלער לאכל בשבעה – זאל עסן וואס ער מוטה צו עסן – בעדל, און טרינקען וואס מען מעג טרינקען – בעדל, און בולל זיין וועמען מעג בולל זיין – בעדל.
“וישוב המדינות” – דא מיטאמאל דעי מענטש האט זיך געטוישט – “בצדק וביושר”, שטייט די זעלבע שורש אבער… “בעת הדל”, “בעת הדל”… ס’איז דא פסח חילוק. אבער בעצם שטייט די זעלבע שורש.
סאו זעהסט אהעז… ס’איז יא ווען ער וויל באשרייבן די דרך התורה וואס דאס דערפער זאגט אהער אין די אנדערע פלעצט. דא ברענגט ער די פסוק “תורת השם תמימה”. אין די אנדערע פלעצט האבן זיי גערעדט, ברענגט ער די פסוק “חוקים ומשפטים צדיקים”.
שיעור אויף שמונה פרקים לרמב”ם – חלק ב’
נושא: הקשר בין “צדק” ל”ממוצע”, והמשלים להבנת הדרך האמצעית
אינהאלט:
1. דער באדייט פון “צדיק” און “משפט” אין רמב”ם (המשך פונעם שורש עד”ל).
2. די פעלנדע משלים: וויאזוי פארשטייט מען דעם “אמצע”?
3. די צוויי קלאסישע משלים פון אריסטו: מסחר (וואגשאל) און מלחמה (ציל).
4. דער טעות פונעם המון עם: “עוורעדזש” (Average) אנשטאט “ממוצע”.
5. דער אמת’ער משל פונעם רמב”ם: רפואת הגוף.
—
דער באדייט פון “צדיק” און דער קשר צום שורש עד”ל
סאו זעהסטו, אז ס’איז יא [אזוי ווי מיר האבן געזאגט פריער לגבי דעם שורש עד”ל]: ווען ער וויל דעסקרייבן די “דרך התורה”, דאס דארף ער זאגן אין דעם אנדערן פלאץ. דא ברענגט ער דעם פסוק “תּוֹרַת ה’ תְּמִימָה”. אין אנדערע פלעצער וואו מ’האט גערעדט, ברענגט ער דעם פסוק “חֻקִּים וּמִשְׁפָּטִים צַדִּיקִם” (דברים ד, ח).
אז “חוקים ומשפטים צדיקים” איז דאס… די תורה וויל נישט מ’זאל גיין עקסטרעם, און נישט זיין קיין “מדבר” [נזיר/פרוש וואס וואוינט אין מדבר], און נישט זיין א פרעסער. נאר וואס? מאכן “צדיק”.
און “צדיק” אינקלודירט [כולל] די ביידע זאכן:
1. סיי מ’זאל עסן ווי עס איז גוט צו עסן, און נישט עסן וואס דאס רופן זיי אין “דרך אב” [דער אריגינעלער טעקסט] “אַל-מוּעְתַּדִלָה” (שווה/ממוצע) – וואס דעמאלט טייטשן זיי עס “שווה”.
2. און סיי מ’זאל מאכן “צדיק” ווי א “יישוב עולם”.
“יישוב עולם” איז טייטש, ווען די יישוב עולם דארף זיין בצדק. אזוי ווי נישט גנב’ענען זאל זיין א גוטער יישוב עולם – נישט נאר אין די סענס [זין] פון די הייזער, נאר אויך אין די סענס פון א סאציאלע סטרוקטור וואס ארבעט גוט.
סאו דו זעהסט קלאר אז די צוויי זאכן גייען ביי אים צוזאמען, די נושא פון די סדר. דאס איז די ערשטע זאך. דאס זעט מען קלאר אין דעם פרק.
און איך האב געזען… מ’קען ווייזן אז מען זעט דאס קלאר וויאזוי דאס איז אין יענער פרק פון “שמונה פרקים”, און אין “מורה נבוכים” חלק ב’ פרק ל”ט, וואו ער שרייבט אויף “חוקים ומשפטים צדיקים”. ס’איז זייער נייס [שיין] וועגן דעם וואס עס קאנעקט [פארבינדט] זיך ביי דעם רמב”ם. לכאורה וועגן דעם זאגט ער דארט בפירוש אז “צדיקים” איז טייטש דעם ווארט “עַדְל” (Adl). און ווען איינער מיינט עס, מיינט עס דאס.
ס’קען זיין, אויב דו טראכסט אזוי, קענסטו אפילו צוזאגן אז ס’מיינט “צדק”. אבער וואס מיינט צדק? צדק מיינט דאך נישט… ס’איז א שאלה: ווער איז א צדיק? וואס מיינט צדיק? “צדיק” טייטש זיך דאך Justice (גערעכטיגקייט). אונז רופן א “צדיק” איינער וואס טוט נישט קיין Justice [במובן החילוני], ווייל ער איז נישט קיין יישוב עולם [ער איז א פרוש]? און Justice מיינט דאך ווי עובדין דחול?
ווייל ס’איז דא עפעס אנדערע לעוועלס [רבדים], און אפשר מען קען רופן Justice… איך ווייס נישט. אבער פשוטו, ווען מען זאגט Justice מיינט מען די סאציאלע יושר. אבער טאקע אין די זעלבע לשון זאגט ער, אז ס’מיינט מען זאל גיין “בדרך הממוצע”. סאו ס’איז זיכער אז ס’גייט צוזאמען די צוויי זאכן.
דאס איז די ערשטע וויכטיגע יסוד: ווען די רבים [מפרשים/מתרגמים] טוישן די ווארט צו די ווארט [פון ממוצע צו צדק], די ווארט “עַדְל” אט-ליסט אינקלודירט די קאנאטעישן [באדייט], די מינינג פון ריכטיגקייט, פון צדקות. און צדקות מיינט די ממוצע. דאס איז די ערשטע זאך. דאס איז די ערשטע מיינונג. דאס האט מען שוין געוויזן לעצטע וואך.
—
די פעלנדע משל: פון וואו נעמט מען דעם “דרך הממוצע”?
נאכאמאל, נאך א זאך וואס דא דארף מען… נאך א קאנעקשאן. די צווייטע קאנעקשאן איז געווען… דאס מיין איך האב איך אויך געזען שפעטער אין די פרק, האבן מיר דאך געזען אז ס’שטימט.
און זיי האבן געזאגט אזוי: ס’איז דא א שטארקע שאלה. פון וואו קומט די איידיע [רעיון] פון “דרך הממוצע”? וואס איז די משל דערצו? וואס איז די איידיע? יעדע זאך איז דאך א געוויסע משל, א געוויסע מעטאפאר.
ער זאגט די מידה… די משל, ווען אריסטו הייבט אן זאגן די מידה, טראכט ער ממש פון מעסטן עפעס. ער זאגט עס: מעסטן עפעס. דו קענסט מעסטן. איך קען דיר זאגן אז איך גיי אין געשעפט – ער זאגט נישט ממש דעם משל, אבער אויב איך פארשטיי זיין לשון מיינט ער אזא משל:
משל א’ – דער געשעפט (Commerce):
מ’גייט אין געשעפט, דו קויפסט אהן, דו ברענגסט א גלאז א מידה. ער קען דיר געבן צו ווייניג, ער קען דיר געבן גלייך אויף גלייך, מ’קען דיר געבן צו פיל.
און אזוי זאגט ער: ווען מ’רעדט פון “וואס איז די מדה טובה?”, קען מען דורך דעם טראכטן. מ’קען האבן צו ווייניג. דו גייסט אריין אין די “געשעפט פון ווערן א מענטש”:
* קענסטו געבן צו פיל כעס.
* קענסטו געבן צו ווייניג.
* קענסטו האבן די ריכטיגע ארמיינונג [amount/measure] פון כעס. דאס הייסט די מדה טובה של נחת, אדער “אירעסעביליטי” [irascibility – די מידה פון כעס], וואס איז נישט כעס.
דאס איז איין משל, איין פוינט וואו מען הייבט אן. און ווען דו טראכסט אזוי, זעסטו… וואס גיט דיר דעם משל? דארפסטו פארשטיין, וואס גיט דיר דעם משל? ס’איז דא אנדערע משלים וואס ער האט. דאס איז זייער וויכטיג צו טראכטן פון משלים, פון אימעדזשעס [בילדער].
דער משל גיט דיר, אז “במצוות” טייטש: מער אדער ווייניגער, וואס פאסט צו עפעס. רייט? אזוי ווי איינער פון מיין מעשה וואס איינער וואס גייט אין געשעפט. “מאזני צדק”, יא? “מאזני צדק” שטייט אויך. “מאזני צדק” – יא דאך, האב איך גערעדט וועגן טהיר [יוקר/פרייז]. אז איך גיי אין געשעפט און איך בעט א פולע מאס אין מיין גלאז, איך זאל קויפן איין גלאז מילך:
* איז די ריכטיג – ס’איז אויך די ריכטיגע דרך ה’ – א נישט וואס דער איז א גנב.
* ער גיט צו פיל? ער קען צו ווייניג צאלן פאר א גלאז.
* אבער ריכטיג איז, אז ער גיט מיר וואס איך בעט.
אין די סענס, “ממוצע” וואס איר זאגט מיינט בעצם: בהתאם, וואס שטימט מיט וואס ס’דארף זיין. דאס איז דער טייטש. און דערפאר קענסטו זען אז מען קען זיין מער ווי ס’דארף זיין, און ס’קען זיין ווייניגער ווי ס’דארף זיין. וויבאלד אז רוב זאכן זענען בעצם אזוי ווי דבר שבמנין. דאס איז זאכן וואס מען קען ציילן. אזוי איז א היטערן [?], זאכן וואס מען קען ציילן ווי זאכן וואס מען קען צעטיילן.
בדרך כלל, “כעס” איז נישט ממש א זאך וואס מען קען צעטיילן און ציילן און פארקויפן אין א געשעפט. אבער ס’קען זיין מער און ווייניגער, ממילא איז דא א “מער” און “ווייניגער”. דאס איז איין משל.
משל ב’ – דער ציל (Archery/Target):
מען זאל באזעהן אנדערע משלים, למשל פון צילן א פייל צו א טארגעט [מטרה]. וואס איז די אנדערע משל פונעם דרך האמת? דאס איז אויך א מיטן. מען דארף אנקומען אין די מיטן פון דער “בולז-איי” [Bullseye], אין די מיטן פון דער טארגעט. נישט דא און נישט דארט. נישט די ימין, נישט די שמאל, נישט די מעלה, נישט די מטה.
אבער דאס גיט ארויס אויך אן ענליכע זאך, אבער עס גיט ארויס א ביסל אנדערש. דאס איז אן ענליכע איידיע. וואס דאס מיינט, דאס איז א משל, א משל מוחשי, א זאך וואס מען קען זען, וואס מען קען זיך פארשטעלן. און פון דעם פארשטייסטו די באגריף פון “דרך הממוצע”, אז דאס איז די שלימות. אז די זאך צילט צו, קומט אן צו זיין ציל. זיין ציל איז זיין גאָול [Goal]. גאָול איז א משל פון פיילן [Arrows].
יעדע זאך האט זיך אנגעהויבן ערגעץ. די משל פון “מידה” [וואגשאל] הייבט זיך אן פון מקום המסחר. דער משל פון “צילן”, אז ער צילט גוט, אז ער איז משיג, ער קומט אין די טארגעט – “אז ער איז אָן טארגעט” [On target], זאגט מען אויף ענגליש. דאס איז א מלחמה משל. דאס קומט פון חיצים [פיילן], פון קשתות [בויגנס], פון אזא סארט זאך, פון פענטאגאן, אזא סארט זאך. ווארפן אפשר אויך איבער א באל, איך ווייס נישט. דאס קומט פון אן אנדערע קאנטעקסט אין לעבן.
אבער דו ביסט מפשיט – פארשטייסט אזוי: פונקט אזוי ווי מען דארף שיסן א פייל, דארף עס אנקומען – פונקט. ווען דו ווילסט גיין זיין א גוטער מענטש, א גוטע זאך, דארף עס אויך אנקומען – פונקט. און ווייטער זעסטו אז מען קען זיין צופיל דער וועג, צופיל יענער וועג. ביידע געבן ארויס דעם די הגדרה פון אז עס האט א “צו פיל” און א “צו ווייניג”.
דאס זענען צוויי משלים וואס אונז האבן געזען אין אריסטו למשל. און אין אונזער שפראך זעט מען אז מען רעדט פון די צוויי משלים, און מען קען טרעפן די מדרשים און אסאך מקורות אזא זאך.
—
דער טעות: “עוורעדזש” (Average) אנשטאט “ממוצע”
דא אבער האט מען דער רמב”ם… יעצט, דער רמב”ם ברענגט נישט קיין איינעם פון די משלים. לאמיר צוריקגיין צו אונזער פראבלעם, וואס איך האב א שטיקל טענה אויף דעם רמב”ם. ווען מען האט גענוג לאנגע טענות, קען אפשר עס אויך פשוט זיין. אונז האבן… איך האב געטראפן א שטיקל סאלושן [לייזונג] פאר דיין טענה. נישט א גאנצע סאלושן, באט נאך א וועג ווי מען קען פרובירן אז…
אונז האבן דאך א טענה אויף דעם רמב”ם: אז וואו איז דער משל? דאס איז דאך דער פראבלעם. דער רמב”ם’ס משל, ווען ער זאגט אז מען דארף גיין בדרך המצוות – פון וואו נעמט ער? פון וואס איז דער – שטייסט מיר, איך פרעג – וואס איז דער אימעדזש? וואס איז דער משל וואס ער גיט פון דעם, די זאך וואס איך קען זיך פארשטעלן גרינג, וואס מיט דעם וועל איך צושטעלן בערך אז אזוי וויל די זעלביגע ידיעה גייט בכוחות הנפש, אדער במידות, בהנהגות טובות, וכדומה. וואס איז זיין משל?
ער זאגט נישט. ער הייבט אן דעם פרק, ער הייבט נישט אן מיט משלים. ער זאגט נישט. ער זאגט: “העמדת המצוות”. און דו ווייסט נישט בין קלאר.
און וואס לייגן אונז אריין? אונז לייגן אריין אן אנדערע משל. געווענליך, רוב מענטשן פראוויידן [Provide/שטעלן צו] – וואס שטייט נישט א משל? פראוויידן זיי. דאס איז דאך דער וועג וואס מען פראוויידט איינמאל. וואס איז די משל וואס אונז טראכטן? עוורעדזש (Average), רייט?
די גרויסע מענטשן זאגן: קליינע מענטשן, די זענען נישט צו גרויס, נישט צו קליין, נישט צו קלוג, נישט צו נאַר. אין “הלכות דעות” האבן אונז גערעדט אז רוב מענטשן שטעלן זיך פאר אז ס’מיינט עפעס אזוי, ווייל אונז פראוויידן א משל. עס פארשטייט זיך אז די מידות איז נישט ממש אפילו דעמאלטס וועט עס זיין א מפשט אויף דעם משל, אבער דו פראוויידסט דעם משל. אז דער רמב”ם זאגט “בינוני”, און ער זאגט אפילו נישט צו ווייט פון דעם, ער זאגט יא אזוי ווי א משל אין די “משנה תורה” זאגט ער מער: דאס איז אזוי ווייט פון ביידע עקן. אזוי ווי איז ווייט פון ביידע עקן – פראווייד צו די משל.
אה, סאו דער רמב”ם, מ’שטעלט זיך פאר אז אונז לייגן אפילו אריין נאמבערס [Numbers]. איז ער ווי אזוי ווי אונז האבן גערעדט אין די לעצטע וואך? דו האסט געזאגט, איינער האט געזאגט… אונז לייגן אפילו אריין נאמבערס. אונז האט מען אויסגעלערנט אז די בעסטע וועג… שא? אין איין איינער האט עס געזאגט? נע, עס איז מיר מסביר געווען. אז אונז האבן אויסגעלייגט אז די בעסטע וועג פון רעכענען עוורעדזש איז מיט נאמבערס. ס’איז נישט קלאר אז ס’איז אמת, אבער ס’איז אן אנדערע שיעור.
און מיינער טראכט אין אונז, אז אויב איר קענט האבן 150 IQ, מיר קענען האבן 70 IQ, איז גוט צו האבן 105. סייענס, ס’איז נישט אינצווישן דא רעד איך אסאך אזוי. בערך, דאס איז די וועג ווי זיי שטעלן אונז אט אלעס דער גאנצער משל, דער גאנצער פיקטשער וואס איך באצייל דיר. אז דא נאמבער, אזוי ווי הויכע גרעסערע מענטשן און קלענערע מענטשן שטייען אינדערמיטן. דאס איז א משל וואס דו האסט אליינס אריינגעלייגט.
און ס’איז נישט אזוי ווי “מדיום” פון סטארבאקס וואס איך האב גערעדט איינמאל. דעי משל טייטש נישט אינעם דעם מדיום, דאס האט מען אונז אליינס אויסגעטראכט.
—
דער אמת’ער משל פונעם רמב”ם: רפואה
אבער ס’איז דער אמת, ווען פרעגט אונז, האבן געלערנט פרק ג’ און אויך המשך פרק ד’ גייט איר צוריק צו דעם. זעט, ער האט דא א געוויסער משל וואס איז דער זייער וויכטיגער משל ביי די רמב”ם, סיי אין דעם ספר און סיי אין וואס ווייטער, סיי אין אלע אנדערע ספרים וואס ער רעדט. סיי ווען ער רעדט וועגן מידות, סיי ווען ער רעדט וועגן הנהגה, וועגן הוראה – אלעמאל האט ער א געוויסע משל. וואס איז ביי אים זייער א פריימערי [Primary] משל.
וואס איז דאס? יעדער איינער נעמט א משל פון וואס ער ארבעט. וואס האט דער רמב”ם געארבעט? דאקטער. און געווען א דאקטער. זייער גוט. איז, איז דער רמב”ם אלעמאל זיין משל אויף די נושא איז פון דאקטעריי.
ער האט שוין מחזק געווען די משל, עס שטייט שוין אין פריערדיגע ספרים אויכעט. אבער ער איז זייער ליב די משל. און מסתמא, ווייל ער איז געווען א דאקטער, ער האט אפשר פון נאך ריזנס [סיבות]. אבער אלעמאל ער זאגט: “רפואת הנפש איז אזוי ווי רפואת הגוף”. ער פארשטייט דעם משל פון דאקטעריי. שטימט?
און אזוי הייבט ער אן… יעצט איז אמת, און עס איז אינטערעסאנט אז אין די מקור… אונז האבן געקוקט, אונז זאגן דאך אז די עיקר סטארי פון די “מדינה ומצוות” דא קומט פון דעם ספר פון “הנהגת המדינה” פון אל-פאראבי [בטעות נאמר: נפל רבי]. און דארט שטייט יא אזוי.
דאס הייסט, אויף דעי נקודה מ’דארף גיין בדרך המצוות. עס זאגט נישט דער רמב”ם: “כשם שברפואת הגוף דארף מען גיין בדרך המצוות, כך ברפואת הנפש דארף מען גיין בדרך המצוות”. עס שטייט נישט אין די רמב”ם דא. אבער אין די מקור שטייט עס יא.
און די התחלת פרק ד’ איז די שטיקל וואס קארעספאנד [Correspond/שטימט צו] צו די אנהייב פון פרק ד’ וואס דער רמב”ם זאגט אז די דרך המצוות איז די ריכטיגע וועג. דער רמב”ם זאגט אין זיין הקדמה אז ער איז מעתיק געוויסע זאכן בלשון פון א ספר.
דאָס איז דער דריטער טייל פונעם שיעור, וואו דער רעדנער גייט אריין אין די מקורות פונעם רמב”ם (אל-פאראבי און גאלינוס) און די אלטע מעדיצינישע טעאריע פון די “ארבע ליחות” (Four Humors) אלס יסוד פארן פארשטאנד פון “איזון” (Balance) אין נפש און גוף.
—
מקורות הרמב”ם און די מעדיצינישע טעאריע פון “איזון”
דער מקור פונעם רמב”ם: אבו נאסר אל-פאראבי
עס מיינט, אויף דעם סענטענס [זאץ], אז מען מעג גיין צו “יידיש” [מיינט ווארשיינליך: מען מעג נוצן אנדערע שפראכן/מקורות]. דער רמב”ם זאגט נישט [אין די גמרא/חז”ל] דעם לשון… עס איז נישט אין רמב”ם [מצד חז”ל]. אבער אין יענע ספרים – ברוך השם, און נישט אלעס, עס איז בערך דרייסיג פראצענט פון דעם חיבור [שמונה פרקים] – עס הייסט “פרקי המדינה” פון א חכם הנקרא אבו נאסר אל-פאראבי [Abu Nasr Al-Farabi], אן אראבער.
און ער שרייבט… די רמב”ם, אסאך שטיקלעך וואס שטייען דא, איז מילה במילה פון דארט. דער ערשטער פרק, דעי גאנצע פרק, פון די אנהייב פון ווי עס הייבט זיך אן, ביז בערך ווי ער הייבט אן צו רעדן וועגן “נוטה זיין צו די צד השני” [די ענין פון די צוויי קצוות], איך מוז דיר זאגן אז דאס איז מילה במילה פון דארט.
און פארוואס דארט שטימט בעסער די ווארט “מעתדלה” [איזון/balanced] מיט “ממוצע”? ניין, איך זאג דאך, דארט [אין אל-פאראבי שטייט עס].
די מעטאד פון פארגלייכן די טעקסטן (Charts)
און אויב איך ליין… איך האב געמאכט “טשארטס” [charts] אמאל, חלקים וואס איך קען שיקן. איך האב געשיקט א חלקים וואס מען קען זעהן מילה במילה פון די צוויי – פון דעם רמב”ם’ס מקורים און דאס [שמונה פרקים].
מען זעט אז אמאל טוישט ער איין ווארט, אדער עס האט ער געהאט א גירסא אזוי דארט. אבער אסאך מאל זעט מען אזוי די דעה: “הדלה” [איזון], איך האב געזאגט עס אנדערש. אדער אמאל גיט ער א לייג צו [add]. למשל, אסאך מאל “רעלעיטעד” [related] צו אונז. אדער אסאך מאל ווען א מענטש איז מעתיק דעם ספר, ער טראכט שוין אזוי ווי יענער ספר האט געשריבן, און כאפט שוין אז דאס דארף ער זאגן פאר אונז. מאכט זיך אויכעט.
למשל, איך האב געזאגט דערויף ביי מיר, איך וועל געבן א משל. למשל ס’איז דא זאכן, איך טראכט אז דא איז דא אזא זאך אין דעם פרק, און אונז האבן געזען אין דעם ערשטן פרק ווי דער רמב”ם רעכנט אויס די “חלקי הנפש”… אינמיטן גיט ער אזוי [א דילוג]… “אבער דאס איז נאך דא פרטים וואס איז נישט וויכטיג”. אזוי גיט ער אזוי, ווען ער רעדט פון די “כוח העיכול” פון די “נפש הזן”… און “וואס גייט מיר אן… עפעס איז נישט וויכטיג”. און ער זאגט מיר נישט *וואס* עס איז נישט וויכטיג.
עס איז דאך אויך איבער אין יענעמס [אין אל-פאראבי’ס ספר]. דו הערסט? אויף דעם איז די מקור. עס שטייט דא א גאנצע פאראגראף וואס איז נישט וויכטיג [פארן רמב”ם]. זאגט דער רמב”ם… ער טראכט… ער גייט דאך אדורך דארט. יענער זאגט: ניין, דאס איז נישט וויכטיג פאר אונזער נושא, לאמיר גיין ווייטער.
די זעלבע זאך קען זיין… סאו [so], אויב מען זעט א שטיקל וואס איז ממש נישט ארויסגעשריבן א שורה – ס’איז זייער מסתבר אז דער רמב”ם באמת טראכט אזויווי ס’שטייט דארט, נאר ס’שטייט נישט אזויווי אין גמרא. ווער עס לערנט דעם רמב”ם – האבן גערעדט וועגן דעם קיין שם – אז “בריאות הגוף” איז א געוויסער “בעלענס” [balance]. זאל זאגן די ווארט “בעלענס” אויף ענגליש, אדער “עדלה” [איזון], זייער וויכטיג, דער זעלבער שורש [פון ע-ד-ל]. “תעאדלה” [איזון/יושר] וואס דו ווילסט זאגן.
גאלינוס און די מעדיצינישע טעאריע
פון וואס [נעמט זיך די טעאריע]? פון פארשידענע וואס האבן געהאלטן… איז אזוי, א טעאריע, דאס איז א טעאריע פון… ס’שטייט אין די ספרים אז ס’איז מיוחס צו א חכם וואס הייסט גאלינוס [Galen]. דער רמב”ם רופט עס גאלינוס, אדער פון ענגליש “געלען”.
און דער גאלינוס, ער איז געווען דער איינער פון די גרויסע חכמים אהין פון די אמאליגע צייטן. ער האט געשריבן זייער אסאך ספרים. דער רמב”ם האט אסאך… ס’איז דא “כתבי רפואה של רמב”ם”. גרויסע חלקים זענען נאכגעשריבן, אז די מתקים [רפואות/רעצעפטן] זענען געווען פון אים. און עס איז דא אויכעט גאנצע חלקים וואס ער דינגט זיך אויף אים.
דער רמב”ם איז געווען זייער צוטיילט [לגבי גאלינוס]. מיט “פרקי משה”… אויך, ער [גאלינוס] איז געגאנגען פאר דעם… אסאך פריער… נאך פאר אריסטו… נאך פאר פלאטון… [הערה: דער רעדנער כאפט זיך]. ער איז געווען שפעטער… א ביסל… אבער דאס איז אסאך פריער… אונז האבן נישט וויפיל די וואס זאגן אז די ספרים זענען מיוחסים לויט [היפוקראטס?], און אזוי ווי מען האט עס געשריבן “בעל שמועה” [אדער ‘בשמו’], עס איז נישט אמת’דיג אים… ווייל ער איז געפארן אסאך פריער, זייער זייער פריער. און געלן איז געווען שפעטער, איז שוין צוזאמענגענומען מער אזוי ווי מתקים געווען זאכן, אויכעט.
און דער רמב”ם האט אויך… וואס משה רבינו [דער רמב”ם] האט עפעס געהערט און ער האט געשריבן קעגן. די רמב”ם האט ער געשריבן א גאנצע מאל… מנהגת… פון דעם ספר נאכדעם וואס ער ברענגט נאך אלע גוטע זאכן וואס ער האט געזאגט, אבער דא עקא זאגט וועגן “חידוש העולם” וואס דער עובד שרייבט. דאס איז א ספר אויף רפואה, ס’הייסט “פרקי משה” [Medical Aphorisms of Moses]. ס’איז דא געדריקט. און אין פרק כ”ה [דער רעדנער זאגט ח’, אבער מיינט ווארשיינליך כ”ה], די לעצטע פרק, איז א “רענט” [rant], זייער א לאנגע “רענט”, קעגן דעם געלען. קעגן די עדות וואס ער ווייסט מער ווער. עס איז א געוויסע מחלה וואס דאקטוירים האבן ספעציעל.
סאו, אין דעם חכם [גאלינוס], ער איז אויפגעקומען מיט די אידיעע – ס’קען זיין אז ס’שטייט פריער, דאס ווי ער זאגט היפוקראטס [Hippocrates], איך ווייס נישט, דער חכם איז נישט אלץ מיוחס צו אים. ס’שטייט נישט א זאך וואס שטייט אין אריסטו און אין פלאטון, אבער ס’שטייט אין די חכמי הרופאים.
די טעאריע פון די פיר ליחות (Humors)
זיין יסוד איז אזוי: אז זיי האבן געהאט א טעאריע אז א מענטש באשטייט פון פארשידענע “ליחות” [fluids/humors] און פארשידענע פייכטקייטן.
זעסט דאך אז א מענטש לעבט, איז עס עפעס נאס? עס איז נישט קיין פארטריקענטע זאך. א טויטער מענטש איז פארטרוקן, א לעבעדיגער מענטש איז נאס. עס איז א משל פון דעם, אז די נאסזקייט מאכט א מענטש לעבן, נישט אים? זיי עס ליישן [?].
[שאלה פון א צוהערער:] דו לאכסט ווייל דו ווייסט בעסער דארט פראגרעמעס?
[רעדנער:] ניין, דו ווייסט נישט בעסער. דאס איז דער מנהל’ס חמנא דאקטער, זייגער? דער איז נישט קיין שטותים. איך לאך נישט. איך לאך נישט קיינמאל. איך בין שוין אזא גרויסער פראצענט… איך לאך נישט פון קיינעם. ס’איז אמת!
די שאלה ציט… ס’איז נישט גענוג הויכע רעזולוציאנען [resolutions]. דארף היינט ווייסן אריין צו גיין אסאך בעסער פונקטליך וועלכע שטיקל לייכער… אבער איז בדרך כלל די אמת. דאס איז שוין א פילאזאפישע שאלה. דאס איז א פילאזאפישע שאלה. אבער איך קען נישט זאגן א דאקטעריי און איך ווייס נישט, איך קען אלס א גרויסע דאקטור און ער וועט מיך בעסער פון געלן. איך בין נישט. איך שטעל פאר אז ער זאגט אויף גאנץ אז…
דו מיינסט אז ער האט ווייניגער מענטשן אויסגעהיילט וואס זענען געקומען צו אים ווי די היינטיגע דאקטוירים? עס זענען זיך וועלכע מחלוקת. ס’איז דא א היינט וואס מ’קענסט, און ס’איז וואס ער קענט בעסער. אין עני קעיס [In any case], מאך אזוי. ס’איז דא “רעקארדס” [records] אויף דאס.
[צוהערער:] יא, שוין. יא, שוין. זיי האבן זיך גע’הרג’עט מיט מענטשן.
[רעדנער:] היינט זאגן זיי אז אמאל האט מען גע’הרג’עט מענטשן. און היינט פאר’האנגען נאך מענטשן נאר אמאל. נאר היינט טוט מען עס בבית דין. היינט טוט מען עס בבית דין. און לעזעסטו חכם. ס’איז א אנדערע פראבלעם. אקעי, איך בין חילוק. נישט קיין חילוק. נישט וואס צו לאכן.
דעיס איז… זעהסט, א מענטש איז געמאכט פון נאסזקייט, און דאס איז דער “ליחות” [humors]. פון די אנדערע זאכן, עס איז דא אויך עפעס אן אנדערע זאכן. האט ער געטראכט, אז א מענטש האט פיר נייע זאכן [פיר ליחות]:
* וואס הייסט עס? גרין?
* מרה שחורה?
* א ווייסע, א רויטע, א גרין, א געלע.
* א ווייסע, רויטע, שווארץ, אין געלע. געלע אדער גרין. יא. זייער גוט.
מרה שחורה און מעלאנקאליע
סאו ווייט [So far] וועלן אונז רופן דאס “מרה שחורה”, ווייל אונז האבן נישט קיין בעסערע טעאריע פון מרה שחורה דרך הכלל? עס איז א קעמיקאל אין דער… כוח. וואס איז דאס? מרה שחורה. גוט. ס’האט נישט געזאגט. און עס ווייסט נישט נעצער מסביר צו זיין. און עס ווייסט אויך נישט קיין סאך בעסערע מעטאפאר צו זיין.
דער זעלבער… דער רמב”ם’ס עצות אויף מרה שחורה ארבעט. די עקער… די ערשטע זאך דארף מען זיכער נישט מאכן איז: ווערן אינגאנצן אויסגעטרוקן. די ווערן אינגאנצן אויסגעטרוקן – שטארבט מען. א טויטער מענטש ליגט אינגאנצן, איז פארטרוקן.
ס’זעסט אז מ’דארף כסדר – פארוואס מ’דארף א מענטש עסן, פארוואס מ’דארף א מענטש טון עקסערסייז [exercise] לעבן, טוהן הנהגת הבריאות כדי צו לעבן בחיי הגוף – ווייל עס דארף נישט ווערן פארטרוקן. סו ביסט נאך ווערן פארטרוקן? מיר זעהן זיי אפילו אלטע מענטשן, יא שוין כמעט טראנקע, ער הייבט אן צו ווערן פארטרוקן. ס’זעהסט נאך, בחוש, רייט [right]? ס’איז נישט משוגע.
יעצט, סאו דאס איז פשוט אז מען דארף נישט ווערן פארטרוקן. טרונקען, עסן, טוען אנדערע זאכן וואס מאכט א מענטש לעבעדיג און פייכט.
וויאזוי זאגט מען אויף אידיש? נאס? טאפסטאפארט [?]? וואס מיינט… “דזשוסי” [juicy]? דזשוסי, אויף ענגליש… איז ממש דאס, יא? “טאפסטאפארט” אויף אידיש… איי, נישט פארטריקן דאס. דאס זאגט א פארטריקנטער מענטש, ער איז פארטריקן דאס אין זייער אייגענט.
חמימות און היץ (Heat)
ווייל ביזי זיין ווארעם. אויך, עס דארף זיין נאס. נישט גענוג. נאר ווארעם און נישט נאס איז אומפארברענט. אה, הייבסט אן צו פארשטיין עפעס, יא? איז אן אמת. מען דארף אויך זיין ווארעם. דעיס איז די ריזן [reason]. דעיס פאקט.
וואס מיינט ווארעמקייט אין חסידיש? ניין, איך ווייס. אין די גוף פארשטייסטו וואס ער מיינט, רייט? 98, 98.6 [פארענהייט] דארף מען זיין. אביסל מער דארף מען פיבער. אביסל ווייניגער… יא, עס איז זייער וויכטיג. עס איז א פונקטליכע מצוה. ריכטיגע ווארעמקייט. יא. איך וויל נישט אנגעקומען צו ווייזן א נייע פשט פון אמת, צו א דריטער משל.
סאו, “חמימות” זיין דארף מען זיין – נישט הייס, נישט טריקן, נישט פארטריקן. און סאו ווי עס ווערט אומפארטריקן, ווייל א מענטש האט א פייער, ער האט א געוויסע כוח, ער דארף נייטיג רופן “חמימות” ווי א נאטורליכע היץ, אז עס איז דאס א לעכטיג קריץ אין דעם מענטש. מען זעט אז עס איז געקאכט. זייער עפעס קאכט. איך זעה אז א מענטש קאכט זיך געזיידע.
און ווען עס ווערט פארהיצט, למשל א גרויסע מחלה, א סימן – אלעס א סימן פון זייערע זייערע מחלות – ס’איז טאקע היץ. יא, ווי ווערט פארברענט סאמוהאו [somehow]. עס איז טאקע ממש אזוי. עגעין [again], מער פרטים ווי ער האט געוואוסט, אבער… ס’איז פייערינג [firing] וואס דו רעדסט.
אה, היינט זאגט מען אז… אקעי, נא פראבלעם. ס’איז נישט די מחלה אליינס. אמת… אמת איז אין איינס. דא איז דא א אופן וואס איז די מחלה אליינס. אין די נארמאלער פיבער איז עס שוין א שטיקל דערפון. אמת… אקעי.
סיכום: די שפראך פון “מרה שחורה”
על כל פנים, אבער מיר זענען נישט געקומען דא צוזאמענקומען צו לערנען דאקטעריי. יעדער איינער איז א גרויסער דאקטויר, און מען גייט צו וואטעווער [whatever] דער דאקטער.
זעסט אבער, דוחק, זעסט אז אונזער מאראלישער שפראך צו זיין, איז אז היינט אונז גייען נאכאלץ פון “מרה שחורה”. אויף ענגליש האט מען אויך “מעלאנקאלי” [Melancholy].
“מעלאנקאלי” איז… אויכעט:
* Melan [מעלאן] איז א שווארץ.
* און Chole [קאלע] איז די מרה.
די זעלבע זאך. “מעלאן-קאלע” איז פשוט טיפערע ענגליש פון די “מרה שחורה”. ווייל אונז נוצן נאך old days language [שפראך פון די אלטע טעג], ס’איז גאנץ גוט צו וויסן וואס די ווערטער וואס אונז נוצן מיינען.
סאו… האט ער פארשטאנען אז א מענטש וואס מ’קען עסן, ווייזט נישט פארברענט ווערן. מען דארף טרונקען – נישט פארברענט ווערן. עס איז א טשיינע [?] נישט אויסטריקעניש ווערן. דאס הייבט אן צו שיינען צו זען אז א געזונט לעבן איז א געוויסע “בעלענס” [balance]. עס איז אן גאנץ ווארעמקייט, naturally [נאטורליך], נישט צו ווארעם, נישט פארברענט ווערן, און דו קענסט נאך נישט ציען אייז, ווייל דו קענסט דא טרונקען מער אזוי ווייט.
סיכום חלק ד’: תורת האיזון (Homeostasis) והמשל של רכיבה על אופניים
נושאים עיקריים:
* מקור המילים הרפואיות (מרה שחורה/Melancholy).
* הגדרת הבריאות לפי הרמב”ם: איזון בין הכוחות הסותרים.
* תפיסת המחלה: לא אויב חיצוני, אלא הפרת האיזון הפנימי.
* המשל המרכזי: רכיבה על אופניים כפעולה אקטיבית של איזון מתמיד.
* ההבדל בין “שיטה” (כללים יבשים) ל”דרך” (התאמה למציאות).
—
די שפראך פון די “פיר מרות” (The Four Humors)
ווייל אונז נוצן נאך “old days’ language” [די שפראך פון אמאל], ס’איז גאנץ גוט צו וויסן וואס די ווערטער וואס אונז נוצן מיינען.
סאוי… האט ער פארשטאנען אז א מענטש דארף עסן כדי ער זאל נישט פארברענט ווערן, דארף טרינקען נישט פארברענט ווערן, ס’איז א תנאי נישט אויסטרוקנט ווערן… הייבט אן שוין צו זען אז א “basic” לעבן איז א געוויסע “balance” (איזון). עס זאל זיין גאנץ ווארעם, נישט צו ווארעם, נישט צו פארברענט ווערן; נישט גאנץ נאס, נישט צו נאס ווייל מען קען חלילה דערטרינקן ווערן – הייסט וואס. און אזוי ווייטער.
א וויילער [א שטיק צייט שפעטער / גאלינוס?] איז אראנגעקומען צו דעם און געזאגט… און עס איז דא יענער נאך א חלק פון די טעאריע וואס איך ווייס נישט… און געזאגט אז א מענטש איז באשאפן, זיין גוף איז באשטייט פון די פיר סארט “מרות” [humors/fluids]. עס איז דא א בליץ פון די סארט “לייכעס” [ליחות]. און דערפאר… יעדער האט זיך זיין תפקוד, יעדער האט אפילו א חלק אין דעם.
אבער די וויכטיגע זאך איז… דאס הייסט וויכטיג. וואס ס’מיינט… יא, דאס איז די וויכטיגע זאך: וואס מיינט אז ער לעבט? וואס מיינט אז ער איז געזונט? וואס איז די דעפינישן פון געזונט?
הגדרת הבריאות לפי הרמב”ם: באלאנס
דער רמב״ם ברענגט דאס אין א געוויסן פלאץ, אין חלק ג’ [מורה נבוכים?], אין פרק ד’ [שמונה פרקים?]. ביי דרך אגב, ס’קומט נישט צוריק אריין, אבער איינער האט מיר צוגעצייכנט דא אז ס’שטייט אזוי. דער רמב״ם זאגט, מען דארף וויסן יעדע זאך די דעפינישן. וואס איז דער טייטש אז א מענטש איז געזונט? דו ווייסט וואס ער מיינט? דו ווייסט, ס’שיינט נישט דא קיין דעפינישן.
אבער זיי האבן געזאגט, דער טייטש פון געזונט איז: אז זיינע פיר מרות זענען געבעלאנסט.
דאס איז דער טייטש. די פיר חלקים:
* דער חלק וואס מאכט הייס [מרה אדומה/דם].
* דער חלק וואס מאכט… [קאלט/נאס].
* זיי מאכן אויך פסיכאלאגישע זאכן, רייט?
* אזוי ווי די מרה שחורה [Melancholy] – ציט אראפ, מאכט דעפרעסט.
* און די מרה לבנה, די מרה ירוקה – מאכט לעבעדיק, און אזוי ווייטער.
* די מרה האדומה – מאכט ברוגז.
איך ווייס עפעס א זאך, סארט… ווען מען זאגט “מרה שחורה” [בטעות נשמע כ’מראש חודש’], מיינט מען שוין צופיל מרה שחורה. עס איז יענער פארנומען מיט דעם, עס וועט שוין נישט ווערן. ער זעט אויס אז איינער וואס האט צופיל פון דעם… גוט.
גראדע, די אלע מידות… דער רמב״ם רעכנט עס אויס, און ער לייגט עס צוליב די קאטעגאריעס, אזוי אז דו האסט צופיל פון דעם – ביסטו א “melancholic”, דו האסט צופיל פון דעם – ביסטו א “sanguine”, און אזוי ווייטער.
הקשר בין המרות ליסודות (Elements)
מען דארף זען צו די משל. ווי גוט די משל טוט מען די למשל, ווייס איך עס. איך וויל נאר קודם זען די משל.
באט זעסט, די איידיע וואס [זיי] האבן געהאט איז, אז די מענטשן זענען באשאפן פון די פארשידענע מרות. ס’איז שפעטער א מענטש וואס זאגט אז עס איז קעגן די “פיר יסודות” [ארבעת היסודות: אש, רוח, מים, עפר].
עס איז שוין אין תניא, ס’איז לאו דווקא. אבער די פיר יסודות זענען נישט אמת’דיג [פיזיקליש]. דאס איז נישט די וואסער און די… א גבאי נעמען, דאס איז סתם. וואס איז פיר? מען שטארק מיט די זעלבע זאכן, זיי האבן ביידע זאכן.
יא יא, ס’האט מער א קאנעקשן (connection), מען קען עס קאנעקטן, אבער נישט צו די עלעמענטס (elements). ס’איז סתם א גימטריא’לע, כאילו. אפשר איז די הויפט פארשווארט, איך ווייס נישט. ווייל עס שטייט נישט אין תניא, עס ברענגט שוין די מידות. דער רבי חיים וויטאל, די אלע שפעטערדיגע מענטשן וואס האבן שוין צוגעשטעלט די מידות, איז אויך צו די פיר זאכן. ס’בויט אויף די פיר.
ביי דאס איז שוין סתם, איך מיין אז דאס איז די “מושג ליגט אין טעות” [most likely a mistake]. עס איז נישט א חילוק, ס’איז “helpful” איבער וואס א מענטש טייטשט זיך אן ביז א געוויסע סטרוקטור צו פארשטיין זייטן.
געזונט = באלאנס (Imbalance vs. Balance)
אבער די וויכטיגע זאך איז, אז מילא, דו קענסט זיין זיך גרייט צוריק פארשטיין, אז וואס ס’מיינט צו זיין געזונט, מיינט זיין אין “בעלאנס”. “Imbalance” מיינט נישט… דאס איז די איינציגסטע זאך וואס עס מיינט. עס מיינט נישט מער און נישט ווייניגער ווי זיין אין בעלאנס.
דיין כח האש זאל קאכן, און דיין כח המים זאל טרונקען די אש. עס איז אנטייכס זיין [אנטיתזה], מיט אש און מים. זיי שלאגן זיך נישט קיין מחלוקת… מחלוקת… רייט? כאילו, איך האב געזאגט לעצטע וואך אז מען קען אזוי זאגן אז א מחלה איז נישט קיין געזונט און עס איז א כאילו מחלוקת. ס’איז א פאני וועג אויף ווען איר זאגט עס. ס’איז נאר א משל. דעם מחלוקת מיינט מען נישט… ס’איז נאר א משל. ס’איז אזא משל ווי די ד’ יסודות.
אזוי ווי אין גמרא איז א סגולה אז דער עובד איז נישט קראנק, און א סגולה אז ער וויל עוסק זיין אין “יישוב עולם” [?]. ווי אזוי איז עס אויסן מיט די מידת השלום ביי גוף? מ’מאכט זיכער צו בעלאנסן די…
יא, אז די פראבלעם איז אז ער איז נישט צו אקטיוו, מער ווי מער אקטיוו. אז ער איז צו מער אין מרה שחורה, דארף ער טון די פעולה, עס איז אוועקנומען די… ווי מען הייבט זיין די בלוט שווארצע לייכע. און ער האט צופיל מרה לבנה, דארף ער טון אנדערע זאכן. צופיל בלוט’עלע – מאכן א “כוסות דם” [הקזת דם / כוסות רוח] וכדומה.
דאס איז זיך אלץ פשוט’ע זאכן. מ’קען בעלאנסן די פיר זאכן. מען הייבט ארויף דאס, אראפ יענס. ס’איז נישט נאר מיט אראפלייגן, אראפלייגן א דאקטער, עקסערסייזן, די רפואות וואס העלפט פונקט אויף דאס וכו’.
תפיסת המחלה: דבר חיצוני או פנימי?
אבער די וויכטיגע זאך איז אז די טייטש פון געזונט איז צו לעבן אין א בעלאנס פון כוחות, וואס כאילו יעדע איינס פאר זיך הרג’עט דעם מענטש. פארדעם איז די רמב”ם דארט אין חלק ג’ פרק י’ (די נאכט אין חלק א’ הלכות דעות פרק ד’?) איז מרמז אז דאס וואס א מענטש ווערט קראנק דאס איז נישט א “יוצא מן הכלל”.
אונז האבן אזא פאני אידעע וואס זאגט אז א מענטש, אדער בכלל די וועלט, די גאנץ וועלט איז אויך אזוי אביסל… אבער לאמיר נעמען א מענטש וואס האט א פאני אידעע וואס זאגט אז א מענטש בעצם קומט צו זיין געזונט, צו ארבעטן. אז עפעס איז צעבראכן? סאו קומט עפעס א “דבר חיצוני” און עס דערציילט א… אקעי, רעדט מען נישט מיט דעם אבער.
לאמיר זאגן אז אונז זענען מצייר די קאנצעפט פון זיין קראנק: עס קומט עפעס א “סתם” [דבר חיצוני] וואס מאכט אים קראנק, און מען דארף זיך שלאגן מיט אים. מיט דעם דארף איך עס אויערן.
זאגט רמב”ם, ס’איז נישט די אמת. מיינע ווען זאגט מען היינט, היינט אונז. דאס וואס דער אייבערשטער האט געמאכט, דער מענטש.
וואס מיינט א געזונטער מענטש? ווען דו מאכסט א מענטש… וואס מיינט א מענטש? אזא זאך וואס האט בלוט און וואסער און מרה שחורה און מרה לבנה און היץ און קאלט און די אלע זאכן. און דערפאר… ס’קומט דאך שוין קלארעדיג מיט דעם. ס’קומט יא קלארעדיג מיט דעם.
אבער… דער היץ פאר זיך, כאילו… ווייסט נישט אז ער דארף האבן א גבול. ווער גיט אים די גבול? דער נפש? דער עפעס נאך א לעוועל? אדער דער שלאגט זיך און ער מאכט זיכער אז ער גייט נישט ארויס פון זיין פלאץ?
עס איז דא עפעס א “דבר חיצוני”. אבער דו זעסט אז אין צד המהות… צד די זאכן וואס דו ביסט געמאכט… וואס מיינט צו זיין א מענטש? א מענטש איז אזא זאך וואס קען זיין קראנק.
א געזונטער מענטש איז “אחכה כל” [בהכרח] אז די אלע זאכן וואס קענען אים מאכן קראנק, זענען “held in check”. אזוי ווי מען זאגט “checks and balances”, ס’איז די זעלבע סארט חכמה.
נישט אז מען גייט מאכן איין און מען סארט איינער וואס גייט זיין. ס’איז נישטא זייער זאך. און דער שונא איז נאר דערויסן? ניין, אונז זענען אלע [די שונאים אינעווייניג]. אונז דארפן זיך נאר האלטן אין א בעלאנס. דאס איז די אידעע פון בעלאנס. עס איז זייער ערליכט. דאס איז אן אידעע פון “justice” (צדק/איזון).
Homeostasis: די סיסטעם פון לעבן
אויב מען קען טראכטן… אונז האבן גערעדט ווען די לעצטע וואך אין די משל פון די כוזרי און אנדערע זאכן. אויב מען קען פארשטיין אביסל די נקודה.
ווי מילא… דער רמב״ם זאגט, וועגן מענטשן פארשטייען שוין געזונט, מיינט בעלענס. מילא, האבן זיי טענות אין די רעאליטעט ווען זיי זענען קראנק. דו כאפסט נישט די פלענע המשך פון די נארמאלע זאך. בעלענס איז “trick”. איינמאל קען מען נישט, שטארבט מען. אקעי. אבער עס איז נישט עפעס א יוצא מן הכלל.
יא, אקעי. וואס איז די התחלה אזוי? ס’גייסט דאך? דאס איז דא א זאך וואס קומט פון א דבר חיצוני. אמת? אמת. אבער דו טראכטס אריין… אמת. אמת. אבער דו טראכסט אריין… דאס וואס דער דבר חיצוני… קען דיך מגייר זיין [מגבר זיין / מתגבר זיין], נאר ווייל דו האסט געמאכט דאס סארט זאך… וואס טוט דער דבר חיצוני?
איך לעב נישט, ווען ער האקט אן דיין קאפ… עס איז א גרעסערע… אזוי ווייל דער רמב”ם האט זיכער געזאגט… עס איז פשט אז דא א קאלטע כוח… די מרה הלבנה… איז קאלט אין ברוכה דעק? איינער פון זיי זענען קאלט… א מענטש דארף זיך אויפקילן אויכעט… יא… אזא סייקל… אזוי ווי א עיר קאנדישענד… יא… האסט א פרידזש מיט אן אויטא-דיפראסט…
Every system… in English, by the way, in modern biology, it’s called Homeostasis.
האסטו געוואוסט? א לעבעדיגע זאך, דא דארפן אויך מאשינס האבן דאס. ער דארף האבן א “feedback cycle”, ער דארף האבן אהערן און אהינער צוריק, און עס האלט זיך צוריק.
וואס איז די וויירוס? ער איז מגביר… עס האט זיך פארקילט! ליטערעלי! די כוח הקרירות האט זיך אנגעכאפט אין דיר, און יעצט איז ער געווארן צו שטארק. וואס איז די עצה? מען דארף צוריק אנגעשריבן אין די פייער, צוריק פושן, אדער אפהארגן דעם שטיקל… נישט קיין חילוק.
משל האופניים: אקטיווע באלאנס
אבער וויאזוי שטייטס? האסטו זיך אמאל געטראפן דעם? איך ווייס אויך נישט.
ווען מען פארט א בייק (Bike), די גאנצע צייט מאכט מען אזוי אביסל, אזוי. ווען ס’פאלט אביסל דער וועג, שטופט מען יענער וועג.
דאס הייסט… דאס הייסט דער… דו כאפסט אז ס’איז א “active” זאך. ס’איז א זייער גוטע משל דאס. ס’איז א “homeostasis” זאך. ס’איז א active זאך.
די קענסט נישט… אבער מ’קען נישט זיצן אויף א בייק. אויב איר זיצט, קען מען מיט א… טא-טא… וויאזוי הייסטו? די “kickstand”. די שטענד… די שטעקן… קען מען זיצן. איינע… kickstand. וויאזוי הייסטו? די…
אבער… אבער… ווען די בייק, די “base” פון א פארענדיגע בייק, איז א זאך וואס צוריקצייכט א גאנץ צייט, א גאנץ צייט ווען צו פאלט עס.
וויאזוי לערנט מען זיך צו פארן א בייק? פאלט עס דער וועג, שטופט יענע וועג. אבער מען קען נישט זאגן… דאס איז אויך א גוטע משל פארוואס מען קען נישט אויסלערנען קיין “כללים”, רייט?
די ענקס [חכמים?] האבן געזאגט אז עס איז נישטא קיין הלכות פון “דרך הממוצע”.
וויאזוי פארט מען א בייק? דאס איז א גוטע משל. וויאזוי פארט מען א בייק? דו דארפסט דעם משל? ס’איז אן אלטע משל, איך האב עס נישט אויסגעטראכט.
וויאזוי פארט מען א בייק? ס’איז זייער פשוט. איך זאג דיך א הלכות. דער נעמסט א יונגל, דער איז פארט א פינעף יעריגע יונגל, ער וויל לערנען פארן א בייק. זאג אים: “פרובירן צו פארן”. פשוט די פערדל.
אהא, איך קיין דיך אראפ. פאלן, ס’איז דאך א גלייכע זאך. ס’פאלט. עס איז ווי פשוט. ווען דער פילסט אז ס’פאלט אביסל די וועג, שטופט זיך אביסל יענער וועג.
די וויסן איז ווייל דו ווייסט יענע וועג שטייט יענע וועג. איך זאג דיר אז מיט די “instructions” [בטעות נשמע כ’אייר סטרוקערס’] האט קיינער נאך נישט געפארן קיין בייק.
וואס טוט מען אים? פראבירט עס. דאס איז למעשה וואס מען טוט. ער טראכט אריין. מען טוט נישט עפעס אנדערש ווי דעיס.
נא, ס’דארף זיין אז ס’איז א איידעלע זאך אז ס’דארף זיין כולל אויטאמאטיש, וויאזוי מען פארט אפאר מאל מען פאלט, מען פיגערט דאס אויס, וויאזוי צו האלטן די בעלאנס. און אין טייל עס, יא, די כללים, קען מען זיך אויך אליינס אויסלערן? אוי וויי, מען לערנט זיך אויס פון טוען, ווייטער… פון “experience”, נאר פון experience. ווייטער.
און לכאורה, אויך נאך אזוי ווי זי זאגט, פון כאפן א פליק, אדער פון אנהייבן צו פאלן… מען כאפט עס צוריק. מען איז נישט ממש פאלן. מען קען זיך דערמאנען אביסל פריער.
משל הנהיגה: דרך ולא שיטה
אבער… יא… אבער די חכמה… די ווארט איז נישט וויאזוי מען לערנט זיך. דאס איז נאך א זאך.
תחנן… אדער פאר איינער תלמיד, אזוי, פאר איינער תלמיד, אזוי…
און ער האט געפרעגט, וואס גייט דארט אמאל? וואס איז דיין שיטה?
און ער זאגט, וויאזוי, איז דא א שיטה? ווען איינער דרייווט דיך אין זיין קאר, וויאזוי קען מען אן?
זאגט ער: אמאל פאר לינקס, אמאל פאר רעכטס. פארוואס? ווער איז אויף די לינקע זייט?
מען דארף קוקן אויף די “map” [?], ווייל איך זעה אז איינער וואס איז צו אויף די זייט, זאג איך אים, גיי אזוי.
עס איז נישט קיין פארציילטע שיטה. עס איז פארציילטע דרך, יא. עס איז א דרך, נישט קיין שיטה. שיטה מען דארף מיינען, א דרך. עניוועיס, א ליין, עפעס אזוי, גרייט?
באט די נקודה איז אז, צו זיין א לעבעדיגע זאך איז א טאטע זאך ווי געווען א בייק. ס׳איז די פארשידענע כוחות וואס געלעזען זיך סותר. און צו לעבן איז צו האלטן אין בעלאנס. עס זאל זיך צו האלטן אין בעלענס. דאס דער טייטש פון געזונטהייט.
מען מיינט אז פארשטייסטו סיי וואס ס’איז געזונט, ס’איז א הגדרה וואס טייטש שוין געזונט, דאס הייסט אויך וויאזוי היילט מען אויס. ווייל מען שטופט.
אבער עס איז אויך זייער שווער. אפילו צו זיין א דאקטער… דער רמב״ם זאגט אז צו זיין א דאקטער קען מען נישט לערנען [נאר פון ספרים]. ס’איז נישט גענוג פון “books”. פארדעם דארף מען אויך עקספעריענסן. דארף ביידע. ער רעדט וועגן די “ביכער” [books].
וואס? פארגענען גענוגע מענטשן פאראייניג. אבער עס קען זיין א תלמיד פון א דאקטער וואס ארבעט.
דאָס איז דער פינפטער טייל פון דעם שיעור איבער דעם רמב״ם׳ס שמונה פרקים, קאפיטל ד׳. דער טייל פאָקוסירט אויף דעם מעדיצינישן מאָדעל פון נפשיותדיגע געזונטהייט, די פארבינדונג צווישן ״באַלאַנס״ און ״צדק״, און די טיפע חילוקים צווישן אמת׳ע חינוך און סתם כפייה (צווינגען).
—
פרק ד׳: געזונטהייט, באַלאַנס און דער סוד פון חינוך
איז די פארשידענע כוחות, וואס טוען זיך סותר זיין, אונז צו לעבן – איז זיך צו האלטן אין באַלאַנס (Balance). צו האלטן אין באַלאַנס, דאס איז דער טייטש “געזונטהייט”.
ממילא פארשטייסטו, סיי וואס סיי איז געזונט. דער רמב״ם אין זיין הקדמה רעדט פון פארשידענע מעשיות, ווי די דאקטוירים… עס איז דא א מעשה ווי א דאקטער האט געהרגעט איינעם, און ער האט דערציילט א גאנצע רוח, עס איז געגאנגען א גרויסע ויכוח צווישן די תלמידים: פארוואס איז יענער געשטארבן?! אזוי האט מען זיך געלערנט! וואס זאל מען טון דאס איינבייגן?! דאס איז די אנדערע וועג!
איך האב געזען… אין איטאליע איז געווען א אוניווערסיטעט ווען מען האט אנגעהויבן צו מאכן די “ניתוחי מתים” מעשה. מען האט אויפגעשניטן… נישט אויפגעשניטן… וואס הייסט עס? אויטאפסיעס (Autopsies)! צו ווייזן אז מען האט זיך אויסגעלערנט וויאזוי א מענטש זעט אויס, וויאזוי עס ארבעט א מענטש. האבן זיי געשריבן אויפ’ן צעטל [ביים אריינגאנג], אז “דא איז די פלאץ וואו די טויטע העלפן אויסלערנען די לעבעדיגע ווי צו לעבן.”
עניוועיס (Anyways), דאס איז דער טייטש פון רפואה. סאו (So) דו פארשטייסט וואס מיינט געזונטהייט און וויאזוי מען ווערט [געזונט]. און יעצט, אויב דו פארשטייסט אזוי, יעצט האסטו א זייער גוטע משל אויף די איידיע (idea) פון וואס איז דער טייטש, דער אידעע פון “דרך האמצע”. עס איז זייער א גוטער משל. ווייל דו לערנסט דאך אויס אז “דרך האמצע” מיינט עקזעקטלי (exactly) דאס.
עס איז נישט קיין סתירה מיט די פריערדיגע הגדרות וואס אונז האבן געזאגט. אבער “דרך האמצע”… יעצט איז דאך א געוויסן נייע ווארט. די אלע כוחות, אבער עס זענען נישט אלע שווים (גלייך). צו ניצן אמאל די כוח אזא, אמאל אזוי, לויט די שכל. מען שטייט זיך לויט די חכמת הרפואה, לויט וואס ס’איז גוט פאר די גוף צו לעבן. די זעלבע זאך, וואס ס’איז גוט פאר די נפש צו לעבן, מיינט צו האלטן, צו זיין באַלאַנסד (balanced).
די פארבינדונג צווישן “צדק” און “באַלאַנס”
דאס איז די… דאס איז נישט קיין סתירה, ס’איז כאילו… די דעות אדער דעיס? וויאזוי די משלים זענען די סיפורים? ביידע טרעפן זיך פונקט אויף די זעלבע ראוד (road), איך קען עס לייגן?
תלמיד: וועלכע ביידע?
רבי: באַלאַנס מיט צדק, יא? נארמאל. שוין, ווילסט טייטשן “צדק” אדער ווילסט טייטשן “באַלאַנס”? איך ווייס נישט. טרעפן זיך פונקט אויף די זעלבע ראוד? איך מיין… לכאורה יא. אבער דאס דארף מען קאנעקטן (connect).
אז עס איז דא… וואס הייסט פונקט? ס’איז די חילוקי דעפינישענס (definitions). און זיי וועלן זיך יעצט פארשטיין. זיי וועלן זיך איינגיין. די וואגשאל דארט… דארט? יא. וואס מיינט עס א וואגשאל? קענסטו די וואגשאל פון דארט? וואס טוט עס? ער וועגט.
דו ביסט חייב צופיל, דו ביסט פטור צופיל, דו דארפסט דאך נישט פטר’ן. דו ביסט די לויב, דו ביסט די מהלכים. דארף מען אויסגלייכן. אין א געוויסע זין, אלע דזשאסטיס (justice) ווערט צום באַלאַנס. דאס איז שוין אן אנדערע תורה.
דער טעות פון “סטאַטיסטישער ממוצע” (Average)
איך טראכט דא א תורה. איך האב א וועג עס ארויסצוברענגען. עס איז נישט אז דער שטארקער צד איז מגדיר די ממוצע, אבער די ממוצע מיינט אז ער שטייגט צווישן.
תלמיד: פארוואס? דאס איז אמת.
רבי: איך בין מסכים. אלעמאל אזוי. ווייל נישט אזוי ווי יענער האט געזאגט… ווען – איך קען נישט די מעשה – איז עס געווען אן עקאנאמיסט וואס איז אריינגעקומען אין א צימער מיט ביל געיטס (Bill Gates)… און עס איז געווען אז יעצט זענען אונז אלע געווארן מיט אן עווערעדזש (average) רייכער.
איך האב צו 100 דאלער, איר האט א מיליאן דאלער. עווערעדזש (בממוצע) שטארק, אונז האבן ביידע א האלבע מיליאן דאלער. יא, ס’איז שטותים אבער, רייט (right)? דאס איז ווייל מען טראכט צופיל מיט נומערן און פארגעסט אז די וועלט ארבעט נישט אזוי.
יא, די עקאנאמיע איז ארויפגעגאנגען, ווי צוויי ביידע גייט מיר חשבון… גייט מיר אן צו מיין דזשאב (job) איז ארויפגעגאנגען. די עקאנאמיע קען לעבן וכאילו אים דא מ’טועף.
דאס איז די זעלבע זאך ווען דו זאגסט, אז איינער זאגט: “איך בין באַלאַנסד”. וויפיל דו לעבסט דאך מיט די דריי… ווי האט יענער געזאגט, מיין טאטע’ס זייט… וואס דו מיינסט… ער לייכט פאר מיר פון עפעס א ספרד’ישער רב, וואס האט פארציילט אז די ספרד’ישע רבנים האבן א גרויסע… וויאזוי רופט מען עס נישט? טינה? קפידא? יא? קעגן די אשכנזים, אז זיי האבן איבערגענומען די תורה, און אזוי ווייטער. נישט איבערגענומען, נישט קיין שוואנץ.
און יענער האט געזאגט – דו ווייסט, מיין טאטע אין אלזשיר (Algiers), איך ווייס ווי – ער איז געווען אזוי ווי דער “עמך” דארט. און ער האט געזעסן א איד אין א טעקסי מיט דריי גראבע יונגען (עמי הארצים), און ער זאגט: “איך בין דער ממוצע פון דעם טעקסי.”
דאס מאכט דאך נישט גרעסער אז דו לעבסט צווישן עמי הארצים. עס איז א זמן אויף די שלום סיטואציע. דאס מאכט דאך נישט גרעסער. פעלט דאס נישט מיט “דרך האמצע”, אז אויב די גאנצע וועלט וועט ווערן אזוי, איז מען געווען מותר צו ווערן אזוי? ווייל דאס איז פארקערט! ס’איז באלד צו פארשטיין אז די ריכטיגס איז א באַלאַנס אדער א מיטן, אדער איינע פון די זאכן, אלע פון די זאכן? ס’גיט נאר ארויס אנדערע אספעקטס (aspects) פון די זעלבע זאך.
און פארשטייסט אז ממילא – צו גיין אויף די רעכטע, און ס’איז געפאלן; און ס’איז געפאלן אין די לינקע, און ס’איז געפאלן. ביידע זענען געפאלן, ביידע זענען נישט גוט. אבער דאס איז אמת, ס’הייבט זיך אויף אין די מיטן. ווייל עס איז א “מוט”, ממילא איז דא אלע מיני וועגן אז די צוויי וועגן פון ווערן גייען ראנג (wrong), פון טוהן נישט ריכטיג, פון אראפפאלן, אדער פון טוהן שלעכט. וכולם טובים.
דער משל פון בייגן דעם שטעקן (רפואה vs. מעכאניק)
פארוואס פירט ער שוין די מלחמה מיט די משל? אפשר האט ער געטראכט אז יענע זענען גענוג קלוג אליינס צו פארשטיין… קען נישט זיין? ווי ביזטו דיך מצמצם מיט די פינגער…
עס זענען מיט דריי שיעורים. דרייסיג. ער רעדט א גאנץ ליטעראטור פון רפואה. איך האב דיך נאך אלעס צו זאגן.
תלמיד: היינט?
רבי: ניין, איך האב שוין לאנג געכאפט. איך האב געוואוסט די זאך. אבער די פשטות – אז דא זעט מען עס, האב איך געלערנט היינט. וויאזוי האב איך עס געזען? איך האב געזען ווייטער. קוק ווייטער אין די פרק. קענסטו זען?
ווען ער רעדט די דעפינישען (definition), זע איך, זיי האבן געזאגט אז די רמב״ם… נישט מערכן די definition פון דרך האמצע, אבער יא מערכן די משל. און נאך משלים, נישט אזוי מערקבאר, אבער עס איז גאנץ מערקבאר אין משלים וואס איך דארף לערנען.
מען האט שוין צוגעזאגט אז עס איז דא 9 מידות, און מען דארף נעקסט (next) אזוי מאכן א חודש שיעורים אויף יעדע איינע פון די מידות. און דא די ליסטע (list) איך האב געבענטשט אויף ענגליש פאר אלע מיני שפראכן אין די מידה, און נאך צושטעלן צום משנה תורה. דאס איז איין זאך.
נאכדעם איז ער אויך מדריך, און די מערסטע מדריך אויף די וועגן פון דערפון, די טעכניק וויאזוי מען היילט זיך פון א מידה. דאס איז נאכדעם איז ער זייער שטארק מדריך בעצם אן ענקדע [נקודה?] וואס קומט ארויס פון דעם די נושא פון פרישות. און דו זעסט אז ער איז מערסט… איך זע דעם צייט פאר זאך.
ער זאגט אזוי… מען דארף מדייק זיין, איך מיין אז דאס מיינט ער… דאס האט אויך צו טון מיט די ווארט “הדב” [אולי: אדיב/נימוס?] וואס ער האט געזען. ווען ער זאגט שפעטער אז א מענטש דארף חינוך, זאגט ער אזוי… “כמו…” דא קומט נאך א “כמו”.
מיר דארפן מאכן א דיס… וויפיל “כמו” איז ער, און דא וויפיל משלים. מיר מאכן אזוי – ווייסט אזוי – אין די מדרש איז דא א “מפתח המשלים”, און מיר קענען מאכן א “מפתח משלי הרמב״ם”. כמו שכתוב ג’ – פון יעדע מאל שטייט “כמו”. “כמו”. מיר קענען עס אינדרוקן אזא “ספר המשלים”.
עניוועיס, דא שטייט – אזוי שטייט דא ווען ער הייבט אן צו זאגן דאס. יעדער איינעם קען די תורה וואס דארף נאך לערנען. היינט האב איך אויסגעפיגורט (figured out), היינט אינדערפרי מיט רבי יואל’ס דרשה… זיי האבן געלערנט אז עס זעהט אויס אז ס’איז נישט צוריק פשוט. דאס יעדער איינעם פארשטייט דאס נישט ריכטיג.
דערנאך א זאך וואס דער עולם האט נישט פארשטאנען פון די רמב״ם: די איידיע (idea) אז מ’דארף גיין צו אנדערע קצוות. דאק, איך מיין אז ס’איז פאלש, נישט כפשוטו. נאר ווען… אה… אזוי ווי א בייסיקל (bicycle)… אנדערע קצוות. מען מיינט, דאס זאל עס אראפוויילן. משוגע. און ריין… עס איז נאר א וועג ארויסצוברענגען.
עס איז א פראבלעם. איך… איך… איך האב מיט אנגעברענגען.
תלמיד: איך ווייס! און מ’טראכט דעם זיין משל, לאזט צו זען אז מען שטייט גאנץ!
רבי: נישט! די משל איז נישט אזא בוים?
תלמיד: נו, נו… זייער גוט! דו האסט אלעמאל געמיינט, ער זאגט די משל! יענע משל צו שטייט אין אריסטו. ס’שטייט אז צו שטייט יענע משל אין אריסטו פון א בוים. ס’שטייט! דער פילאסאף האט עס אויסגעטראכט.
רבי: די גאנצע וועלט איז גוף פון בחוץ פון מלאכים און דרייערשטאם. אבער איך מיין… איך מיין אז ווען איך זע אז ער זאגט די ווארט “עד שיחזור”, שטיי איך קלאר אז ער מיינט נישט דאס. איך מיין זיכער אז ער מיינט רפואות הגוף. ער זאגט בפרט אז דאס איז “חוק הרפואה”. ער רופט עס רפואה. ער רופט עס נישט “בענדען שטעקנעס” אדער “ביימער”.
סאו (So)… מען דארף טראכטן וועגן די שטעקנעס און די ביימער רואיגער. אבער… מען דארף מער אכטונג געבן אן עקסטרע שטורעם וועגן די נושא פון די שטעקנעס, צו ס’איז עפעס איבעס א חלל אמת. אפילו אין אריסטו שטייט איז עפעס א חליש’טע אמת. מען קען נישט אמת’דיג טרעינען (train) א בוים. נאר א בוים און א ווארעם איז יא א לעבעדיגע זאך.
אבער… א-א-א… גוט, ס’איז קאמפליקעיטעד (complicated). ס’איז נישט אינגאנצן אמת. למשל, נישט אלע זאכן קענען [זיך בייגן]. נאר זאכן וואס האבן א געוויסע דיינעמיק ענערדזשי (dynamic energy) אין זיי. עפעס אזוי. לאזט אים א שטיקל האלטן און עס דייגענט פארקערט. ער ווערט נישט גלייך. ער בלייבט צוגעבויגן. רייט (Right)? ס’ווענדעט זיך וועלכער מאטעריאל, יא?
און דארפסט געדענקען, למשל, אריסטו וואס זענט א טרוקענע זאך.
חינוך vs. כפייה (Force)
איך וועל דיר זאגן – אונז האבן גערעדט א גאנצע צייט, און עס איז זייער וויכטיג דיר צו געדענקען אלעמאל – חינוך איז משהו חינוך, יא? און וואס איז דער חילוק פון חינוך און וואס איז נישט חינוך? כפייה, right? חינוך איז נישט כפייה, נישט פארסינג (forcing). ס’איז זייער אנדערש.
“כובש את יצרו” איז נישט קיין גוטע זאך. ווייל וואס? “כובש את יצרו” איז וואס רוב מענטשן מיינען עבודת המידות איז. א מענטש האט גוטע מידות און ער דארף זיי פארסן (force) מיט גוטנ’ס, מיט בייז’ן און זיך בייז’ן. מ’דארף אים פארסן צו זיין… צו ווערן בעסער.
יא? דאס איז מיין איך די “כובש את יצרו” וואס דער רמב״ם רופט אין פרק ו’ [זעקס]… דער רמב״ם’ס גאנצע שיטה איז געבויט אויף חינוך. חינוך איז טייטש, מען קען אים אויסלערנען.
דאס הייסט, אוודאי זענען מודה אז דער חלקי הנפש, וויאזוי ער רופט עס, “כוח המתאווה”, איז נישט מעצמו ווייסטו וואס צו טון. ווייל ער האט דארף נישט אויסלערנען, ווייל ער איז שוין גלייך געוואוסט. אזוי ווי דער שכל, מיר דארפן נישט אויסלערנען, ווייל מיר דארפן אויסלערנען אפשר ווייל ער האט א טעות שכליות. אבער מיר דארפן נישט אויסלערנען אין סענס (sense) פון ווען ער ווייסט, שוין ווייסט ער.
אבער איר זאגט אזוי, אזא מיט א חלק אויף א מסורה. די יחוד דערציילט האסטו נישט אליינס. אבער דער יחוד שלי קען אים אויסלערנען זייער א וויכטיגע נמצא, צווישנדיג אזוי ווי א אינגל.
א אינגל וואס איז נישט ראוי לחינוך… א נישט ראוי לחינוך קענסט איר נישט אויסלערנען. און היינט א גוטער יונגל פירט זיך ווי א גוטער יונגל. א גוטער יונגל איז נישט נאר א יונגל וואס איז כפוף תחת אביו. עס פירט זיך ווי א גוטער יונגל, רייט? מען מיינט נישט אז ער פארשטייט וואס ער טוט. ער איז נישט גוט אין די וועג ווי א טאטע איז גוט, ווי א אדם גדול איז גוט. אבער ער איז גוט אין די וועג ווי א אינגל קען זיין גוט, אז ער נעמט זיך נאך די טאטע, און נישט נאר נעמט זיך, נאר האט ער א געוויסע אליינס א טבע. מען האט אים געמאכט אז ער האט ליב צו טון גוטע זאכן. דאס איז די טבע.
טבע ראשון vs. טבע שני
“טבע שני” קען מען סוף. א רוסלאנער דארף נאכאמאל נקרא מנהג זיין ווי אזוי מען טוט דאס, ווי אזוי מען טוט דאס.
תלמיד: יא יא.
רבי: אבער רוסלאנער זאגט א משל אז עס איז אנדערש ווי טבע, ווי עכט טבע, וואס איז גערופן טבע. אדער למשל די “כוח הזן” (די כוח פון עסן), אזוי ווי דער משל פון דער פערד. א פערד קען מען טרעינען (train) פאר ווי לאנג דו ווילסט ער זאל נישט עסן, ער גייט זיך קיינמאל נישט אויסלערנען. נאכדעם וואס ער שטארבט… נאך איין טאג איז ער געשטארבן, דאס איז די מעשה.
פונקט. עס האט געמיינט זיך אויסלערנען צו לעבן, נאכדעם וואס עסן איז געשטארבן.
אדער, ווי ער זאגט… קענסטו נעמען א באל (ball)? יא. עס איז א סעט סטאר (set star?). מיין… אלע זאכן וואס איך האב, האבן א טבע אזוי פאלן א גאנצע טאפ צוריק. איך ווארף ארויף די באל, און ער פאלט צוריק. און ער פאלט צוריק. לאמיר שוין אויסלערנען איינמאל! דו ווארפסט טויזנט מאל, ביז ער געוואוינט זיך צו. און וואס ווארט מיט די לופט? קיינמאל נישט געשען.
TRANSCRIPT: Class on Rambam Shemoneh Perakim – Chapter 4 (Part 6 of 8)
Topic: The Nature of the Soul, The Medical Analogy of Balance, and Correcting Character Traits.
—
די אונטערשטע טבע קעגן די נפש המשכלת
(The Lower Nature vs. The Intellectual Soul)
רבי:
It won’t learn at all. It will start, and one day it will be dead. That’s it. It’s almost like learning a new life. It will start eating. Or, like it says, you can take a ball… It’s a stone [משל האבן]. Me and all the other things I have, have a goal to make it fall back a full time. I’ll throw it on the floor, it’ll fall back. Let’s learn it for a minute. I’ll wake up a thousand times and then I’ll get used to it? And then I’ll blow out the fan? And then it won’t happen?
ער געוואוינט זיך נישט צו. דעיס איז טבע, די “לאוער טבע” [lower nature], טבע וואס האט נישט קיין טראפ שכל. מען קען נישט רעדן מיט אים. וויאזוי זאג איך עס אזוי… מען קען נישט רעדן מיט אים. ער געדענקט קיינמאל נישט. כאילו, ער האט נישט קיין זכרון. יא? איך בין טאקע אנטערציימט [entertained/amazed?].
איך וויל… דו פארשטייסט דאך שייז [choice?] איך וויל זיין דארט? פארשטייט ער נישט. נישט בערך פארשטייען, נישט ביכולת ער. עקזעקטלי, נישט בגדר פארשטייען, נישט בתורת פארשטייען. זייער גוט.
משל אויף א בוים, וואס איז א לעבעדיגער בוים. אדער משל אויף א לעבעדיגער מענטש. די מידות פון א מענטש, עס איז נישטא ווען ער וויל פארשטיין! ער פארשטייט נישט! דאס הייסט ער פארשטייט נישט! דעי לעוועל מיינט עס! ער האט שייכות אין זיין מהלך? אוי צריך עיון! ער פארשטייט נישט! ס’איז נישטא צו אים צו רעדן!
און ס’איז דא מענטשן וואס מיינען אז זייערע מידות זענען אזוי!
תלמיד:
א ווייטער, די חלק הגוף…
רבי:
100%! 100%! דער מענטש האט א חלק א… א חלק ה”באדי” [body], א חלק הטבע גוף, די פארט וואס לעבט אין קערפער, ווארט [word/say] אפילו א “חלק הזן” [Nutritive Faculty], וואס מען קען אויך נישט אויסלערנען. קענסטו נישט אויסלערנען דיין גוף נישט צו דארפן עסן בכלל. קענסטו א ביסל טרעינען [train], קענסטו נישט אויסלערנען… מען קען דא טרעינען אין כוחות הגוף פחד, אבער קענסטו נישט אויסלערנען change זיין composition אדער מער…
די ממוצע צווישן שכל און טבע
(The Intermediate Between Intellect and Nature)
ס’קומט פון אריסטו דער לשון… אבער עס מאכט דיר בעסער אז ס’איז פשוט א ממוצע צווישן שכל און טבע. שכל און גוף. ס’איז נישט אמת. אסאך מאל גייט מען עס פארהערט, אז ס’איז דא שכל און גוף, אדער נפש השכלת, נפש הבהמית, ס’איז נישט אמת. ס’איז דא אינצווישן דעם אסאך זאכן.
אפילו די ליובאוויטשערס [Lubavitchers] האבן שוין געכאפט. אין “תניא” און אנדערע פלעצער, אין תניא שטייט אז עס זענען אויף די צוויי זאכן, און אין אנדערע פלעצער זאגט ער אז עס זענען אויך די זאכן אינצווישן.
און די זאך אינצווישן, די מידה, איז אזא סוג בריאה וואס מען קען – מען ווארפט אים גענוג מאל, לערנט ער זיך אויס. דאס איז דער חילוק. פאר דעם איז ער “בר לימוד, בר חינוך”, מ’קען אים מחנך זיין, אזוי ווי א אינגל, מ’קען אים מחנך זיין. אבער נישט שכל אליינס, און נישט די הבנה. דאס איז די “start training” וואס אונז רעדן וועגן א גאנצע צייט.
ס’איז, פון דעם זאג איך, דער משל פון די שטעקן איז נישט זייער גוט, א משל קצר, מ’רעדט פון א לעבעדיגער שטעקן, סתם, ער האט metals [materials] וואס האבן memory. מען רופט דאס memory. ער האט עפעס א געוויסע… עס איז somewhat וואס זיין חומר האט געמאכט עס איבערגעשריפט דורכאויס וואס ער פארשטייט.
כאילו א דיסק, לעפטאפ [disk, laptop], מען קען נישט נישט פארשטיין. מען קען אים נישט זאגן. מיט זאגן פארשטייט ער גארנישט. א מענטש איז א ווייס-איך-וואס מענטש, און אפילו מען זאגט, פארשטייט ער אביסל. מען קען אים אנשרעקן, יא? אזוי, רעדסטו אים, יא? רעדסטו אים, זאגסטו אים, ס’איז dangerous. גייט ער נישט. ס’איז פארשטיין.
עס איז שוין אן אנדערע לעוועל ווי דיין “קיטי” [kitty/cat], וואס קענסטו זאגן פון היינט ביז מארגען, דארפסטו אים אויסלערנען. די אנדערע זאך. די זעלבע זאך…
משל הרפואה: צוריקקערן צום “באלאנס”
(The Medical Parable: Returning to Balance)
סאו צוריק צו וואס אונז זאגן דא, ממילא ס’קען נישט זיין אז דער משל פון א גוף איז זייער א שלעכטער משל, אויב מען מיינט קיין פשוט’ע א גוף. א גוף איז נישט קיין trainable זאך. אונז וויל נאך א גאנצע טרעינען און עפעס.
אזוי זאגט ער, אז א גוף ווען ער גייט ארויס פון זיין… אזוי ווי “בן שבע” [אבן שעם טוב?] שטייט דא… אדער “מעתדלה”… נישט לשון שווים. נאר מלשון balance. ער גייט ארויס פון זיין balance.
זעט מען וועלכע זייט איז ער געפאלן. מ’זעהט. וויאזוי זעט מען? ווער זעט? He’s there, דער doctor, וואס איז ביי די גופות די שכל, אדער ביי די מענטש, די שכל, די חכמות, די שכל המעשי, ער זעהט.
ער רוקט אים צוריק צו די אנדערע זייט, ביז ער קומט צוריק צו די balance, צו די מיטן. ווייל מ’רופט עס – שטייט נישט די מיטן, שטייט נישט אז ער קומט צוריק צו די מיטן! ער שטייט אז ער קומט צוריק צו זיין balance. דעיס איז זיין משל.
מען דארף פארשטיין אסאך בעסער ווען עס איז אנגעקומען, וויאזוי מען פארשטייט אסאך בעסער דעם משל. אבער דו פארשטייסט אז דער משל איז נישט אז מען שטופט איינעם אין גאנץ אנדער זייט פון טיש ביז ער קומט צוריק.
ווי ער האט גענומען די משל פון די רפואה, וואס יעדער איינער ווייסט ווען מען גייט צוריק, איז מער אזוי ווי א “curing a מחלה” [curing a sickness]. א curing a מחלה אז איינער האט היץ… פערטער ווען א חסיד זאגט אז איינער האט צופיל היץ, מען קען אים נישט… דא זאגט הדבר… ניין, דא זאגט נישט דאס דבר ה-inverse.
א חסיד עס קען, וויאזוי היילט מען אים אויס? און מ’טארן מיט אים געבן עפעס א… לאמיר זאגן, היץ מיינט אז אין זיין גוף קאכט זיך עפעס א זאך, קאכט זיך זייער שטארק, אבער ער האט צופיל “כח החימום” און נישט גענוג “כח הקירור”.
סאוי גייט מען אים געבן א ביסל, און מ’טארט זיך נישט בעלענסען כח הקירור, כדי ער גייט זיך נישט בעלענסען פארוואס? ווייל ער הייבט זיך אן מיט א deficiency [חסרון]. רייט? וואס דארף ער אים געבן? א סאך! נישט ווייל מען דארף נישט גיין עקסטרעם.
דער רמב”ם מאכט עס יא מיט גיין עקסטרעם. ווען איך מיין אז ס’איז נישט כפשוטו. ווען איך טראכט פון דעם משל, זעהסט דא אז ס’איז נישט אזוי כפשוטו. ס’איז מער אז ער איז ארויס פון בעלענס. ער דארף האבן פופציג פון דאס און פופציג פון דאס. ביז דערווייל ער האט די צען פון דאס און די צען פון דאס, עס וועט אים געבן… א נארמאלער מענטש דארף עסן צען פון דעם און צען פון דעם, כדי ער זאל זיין בעלענסט.
ער קען זיך נישט גיין בעלענסט, ווייל ער האט נישט שוין א פראבלעם. וואס גייט מען אים געבן? א פעולה וואס איז עקסטרעים, עס וועט אים געבן הונדערט. הונדערט קאלטע, און צוואנציג גייט דיך ארויס און מ’גייט ביז כסף, און איך ווייס וואס… עס וועט בלייבן balanced.
ס’איז זייער אנדערש ווי סתם זאגן, אה, למשל, אה, אה, ווי וואס… ס’איז זייער אנדערש ווי סתם זאגן אז מ’שטיפט א שטעקן צו די אנדערע זייט, מען בייגט א שטעקען אינגאנצן צו די אנדערע זייט, כדי עס זאל בלייבן אינדערמיטן.
דאס הייסט אז טאקע איינער איז א קמצן, כדי [ער זאל ווערן נארמאל דארף ער געבן] ביי אסאך צדקה.
תלמיד:
יא. וויאזוי איז דאס? וויאזוי איז דאס? דאס איז אבער א ביסל אנדערש ווי דו זאגסט, ניין? א גוטע קשיא.
רבי:
דאס זאגט דיך אבער דער משל, חורבן [?]. דער משל פון די היץ איז אביסל אנדערש ווי דער משל [פון שטעקן]. ווייל ווען מען געט אים נישט איינער… ווייל לאמיר פארשטיין… אפשר איינמאל געט מען איינעם פיר בדק…
ווייל געווענטליך מיינט עס נישט דאס. עס מיינט נישט סך הכל למשל אזוי ווי אין “משנה תורה” שטייט אז אין די ווינטער [Winter] זאל מען עסן ווארעמע זאכן און אין די זימער קאלטע זאכן… עפעס דאס איז די זאך, רייט? דאס מיינט עס.
וואס זיי ווילן נישט צוקומען צו… איך פארשטיי. אויב איינער האט זיך פארקילט אין די ווינטער, דארף ער עסן גאר ווארעמע זאכן. ווייל עס איז שוין פארקילט. אבער נישט צו לאזן עסן אזעלכע ווארעמע זאכן וואס מען פארברענט זיך.
תלמיד:
אויך דא א פראבלעם.
רבי:
זייער גוט. ער דארף עסן גאר ווארעמע זאכן. זייער גוט. עס מאכט סענס. אבער איך ווייז, די ווארט איז, דאס ארבעט נאר – מען דארף אסאך בעסער פארשטיין דאס – די מעשה פון קאמפציאליסט [conceptualist?]. עס זאגט יא אז דו מאכסט אוועק איבער די קאנצעפט אז דו מער…
תלמיד:
איך ווייס. איך וויל עס אביסל אוועקמאכן. פויער… ווייל איר דארפן צוריק ווערקן צו בעלאנס. דארף מען נישט… דו דענקסט דאך אז די ממוצעים… ווייל אונז האבן א גאנצע טייל א בריק, אז ס’איז דא אזוי ווי א… ווי זאגסטו, אזא פין [pin/needle], רייט? ער גייט צו דא, ער גייט צו דארט… שטיפסט אים דארט, פלאפט ער צוריק. אבער עס איז דאך נישט אמת. עס זענען דא צוויי אויף דריי פינס וואס דארפן זיך דזשאגלען [juggle] כאילו.
רבי:
דאס מוז זיך זאגן. למשל, איך טייטש עס אנדערש. ס’געט דיך אביסל אן אנדערע בליק. אזוי מיין איך. ווי אזוי אויב איך טייטש די אנדערע זייט… אונז קוקן אונז אן, און עס איז נאר דא איין זאך.
תלמיד:
עקזעקטלי. ס’קען נישט זיין. איך קען נישט רואיף [?].
רבי:
רייט. ס’מוז זיין אנדערע ווערטער. די ריזענט [reason] פאר וואס מ’טוט יא אויף איז ווייל דו האסט נאך די… יא, די אנדערע זייט. איך דא מוז מיר זאגן. עס איז אזוי ווי מ’גייט אז איינער דזשאגלט, ס’איז מער אזוי ווי דזשאגלען ווי אזוי ווי… קענסטו, אזוי ווי א פין דאס דארף זיין פונקט אינדערמיטן, ווייסט, מיין משל וואס איך טראכט וועגן… אזא פין, אזא… אזוי ווי וואס איז דא אין די קאר ביי די ספידעמאטער…
לאמיר זאגן, כ’דארף עס זיין פונקט דא אינדערמיטן, אזוי גייט צו די זייט מיינט ער אז ס’איז צו קאלט, טארס יענע זייט מיינט ער אז ס’איז צו הייס, ס’איז נאר ביי די גרינע. דא איז רויט, דא איז געל, ס’איז נאר ביי די גרינע אינדערמיטן, יא? איז אייגענטליך, די שטיפ איז דא, ס’זאל דיך צוריקדזשאמפן.
ביי די סטון [stone] רעד איך נישט פון דעם. ס’איז א בעלאנס, דו קענסט עס רופן אזוי. די שטופ איז all the way there גייט זיך צושטופן. ס’איז מער אז ס’איז דא א קאר וואס ער דארף סיי אויל און סיי וואסער און סיי קולענט [coolant] און סיי… א קאר איז אויך א סארט אינטערעסאנטע פאני זאך. ס’היצט זיך אן נאכדעם האט עס א קולענט.
קען זיך מסביר זיין אזוי ווילסטו האבן זאנען הייס? יא. און ס’איז נישט פשט… דא שטייסט די חילוק. און ס’איז נישט פשט אז אויב די קאר האט זיך [הייס געווארן]… ס’איז דער פשט, געב עס צו דעם חלק וואס ער ברענגט, דער אנדערער חלק איז שוין דא.
כאילו אויב ער וואלט נישט געווען דעם אנדערן חלק, קענסטו זאגן אזוי, אויב עס וואלט נישט געווען דער חלק וואס היצט אים, וואלט נישט געמאכט סענס די גאנצע נייעס.
די משל פון צדקה: השלמת החסרון
(The Charity Analogy: Filling the Deficit)
אבער וויאזוי העלפט מען געבן אסאך צדקה פאר דעם? ווייל ס’איז אזוי ווי, ווייל דער יענער וואס גייט צו קמצן צדקה, ער דארף זיך העלפט א גרויסע קאמפיין. סאו דעי איז בעלענס זיין קמצן איז מיט זיין צדקה. סאו פשוט אז די קוגלס מען זאגט דו לייגסט צו צום קוגל יא. אלאס טוי קוגלס האלט צופיל זאלץ. העניך ווערן אויס קמצן אזוי?
ניין ס’גייט אים בעלענסן so… מען גייט נישט ווערן אויס קמצן. מען זאגט נישט ווערן אויס קמצן. מען דארף נאך זיין אביסל קמצן און אביסל כאילו איך האב נישט יע [?]… לילע לויגמאל [?]. דארף זיך גיין אביסל קמצן, אביסל בזבזן. דארף וויסן ווען צו קמצן און ווען צו זיין מבזבז.
אבער וואס טו? איך האב געגעבן אסאך צדקה. ווייל קיין פזרנות פעלט נישט דעם מענטש. ער האט שוין גענוג און נאך. ער האט צו פיל. לייג צו אסאך פון די אנדערע.
אבער דו גייט עס נישט ווילן טון. מ’דערסטו דיך, איך וויל עס טון. נישט אז איך טו. יא, די איידיע איז, אז נאך דעם וואס איך האב עס טון, גיי איך שוין נישט דארט צולייבן [?]. ווילן, ווילן, ווילן מיט וואס מ’טוט, right? די פראקטיס איז די חיבורת אויף דעם אז ווילן מיט ווילן מיט וואס מ’טוט, right?
ער האט נישט קיין שום עקספיריענס מיט אוועק געבן זיינע… דארף עס נישט געגעבן, ביי ביז ווארנעס [bizarre-ness?] איז דזשאסט א ווארד פאר טו מאטש [too much], right? But over here it’s not really too much. That’s what I really think. It’s not really too much, ווייל דער איז שוין א דעפיסיט [deficit], right?
דעפיסיט איז וואס? פינף יאר וואס דו זאלסט געבן? און אוודאי. און דאס איז א נפש. און דאס איז ווי א געבן? און דאס איז פינף יאר וואס דו זאלסט געבן? 50 צו ווייניג ליב געבן. דאס גייט אונז צו 57 יאר. און אוודאי.
א נארמאלער מענטש דארף מאכן יעדן חודש אזויפיל $20,000 און צאלן $10,000 פאר זיין מארטגעדזש און $5,000 פאר זיך א לימוד, און די אנדערע פון עס אויסגעגעבן פאר זיין ווייב, אקעי? דער יעדערליכער באדזשעט פון בארא פארק.
יעצט… אזוי גייסט נארמאל. וואס איז אויב איך האב שוין געצאלט צען חדשים פון זיך א לימוד? און איך דארף דארף נישט קיינמאל ארויסגיין פון קרוב, right? קודם דארף איך מאכן הונדערט טויזנט דאלאר, און צאלן… און ווען ס’איז חתונות ביי די מאכן, ביי די אויסגעבן, whatever, קודם קויפן די גארנישט פאר צוויי חדשים, אדער קודם מאכטס הונדערט טויזנט דאלאר איינמאל, ווייל דו ביסט אין א לאך. דו קענסט… ס’איז נישט נארמאל. ס’איז נישט נארמאל צו מאכן הונדערט טויזנט דאלערס. ס’איז אפיציל צופיל. מען דארף נישט זיין אזא רודף פון כסף. לאמיר זאגן, איך זין נאר מטורם משה [?].
אבער דו ביסט נאך אין א לאך, סאוי די לאך, די קאווע [curve?] איז שוין דא, סאוי נישט פשט אז די גייסט אין די אנדערע זייט, די גייסט נישט שרעך [schräg/diagonal?], די גיסט נאר אריין, דאס איז די פענסט [fence?], סאוי דא דער וואס איך מאך איז איוון [even], ס’איז נישט אז ס’גייט פרעג טאנצן צו אייוון. ס’איז נישט אזוי ווי ס’איז טאנצן. ס’איז נישט דא קיין טאנצער אזא ווען איך וועל געזען ארויס. לויט וואס איך זאג, ס’איז נישט דא קיין טאנצער.
וואס איז דא? א סיסטעם וואס דעכט אלעס. דעם מענטש… זאל מען טראכטן דעם מענטש. ס’איז מער artificial… דארף נישט קיין מידה וואס הייסט פזרנות/בזבזנות. דאס דארף מען פארשטיין. ביי די בזבזנות מיינט איך אזא האטל [habit?], געבן צו אים.
פרק ז: די פראקטישע ארבעט פון “רפואת הנפש” און די ריכטיגע טייטש אין “עקסטרעמע מיטלען”
דער פאלגנדער טייל באהאנדלט די פראקטישע אנווייזונגען וויאזוי א מענטש זאל ארבעטן אויף זיינע מידות. דער רעדנער איז מסביר אז די עצה פון רמב”ם צו גיין צום “עקסטרעם” (הקצה האחרון) איז נישט בלויז א טעכנישע פעולה פון בייגן א שטעקן, נאר א וועג צו פילן א חלל וואס פעלט. עס ווערט אויך ברייט אויסגעשמועסט די טעמע פון “קנאות” און די טעאריע אז די וועלט דארף משוגעים כדי צו בלייבן נארמאל – א טעאריע וואס דער רעדנער ווארפט אפ. צום סוף ווערט געברענגט א פערזענליכע ביישפיל וויאזוי מען נוצט “עקסטרעמע” מחשבות (ווי דער בארדיטשובער) כדי צו ווערן א נארמאלער מענטש.
—
די פראבלעם פון טעכנישע געוואוינהייט אן די פנימיות
ס’איז א ביסל צופיל. עס דארף נישט זיין אזוי ווייט פון כתר [פון די מיטל-וועג]. לאמיר זאגן, איך זעה נאר א מטורף ממש. אבער דו ביסט נישט אין א לאך. סאו די לאך, די “כאפ” איז שוין דא. ס’איז נישט געשאפן אז דו גייסט אין די אנדערע זייט [פון עקסטרעם]. דו גייסט נישט לעכט. דו גיסט נאר אריין אין דעם וואס איז די “פענסט” [Defense/Fence?]. סאו דו פעלסט אויס, איך מאך עס איבן (even).
וואס איז דא? עס איז נישט אז ער גייט פשוט טאנצן צו איוון (even). עס איז נישט אזוי ווי עס איז היינט צו טאנצן. עס איז נישט דא קיין טאנצער וואס ער זאל זיך ארויסגעבן. לויט וואס איך זאג, איז נישט דא קיין טאנצער. וואס איז דא? א סיסטעם וואס דארף אלעס… דער מענטש… זאל מען טראכטן דער מענטש…
עס איז נישט דא א מדה וואס הייסט “בזבזנות” [squandering]? בזבזנות מיינט כסדר געלט געבן צופיל. דער מענטש, זיין פראבלעם איז ער האט קיינמאל געגעבן אין זיין לעבן, ער האט נישט צוטריט צו געבן. פארוואס האט ער נישט צוטריט צו געבן? וואס האט ער נישט געטון? אויב מ’לייגט מאל האט א מענטש וואס ער טוט, ער האט קיינמאל נישט געגעבן. עס זאל זאגן… ווי זאגט מען… יעצט פרעג איך פאר א שאלה.
יא יא, דאס איז געבויט אויף דעם. מענטשן האבן ליב וואס זיי טוען. עקסערסייז. לאמיר עס נישט [רופן] בסך הכל געוואוינהייט, אבער לאמיר זאגן. לאמיר זאגן, מיר דארפן איינמאל… א גוטע אמת. עס איז די אמת.
די מעשה מיט די צמח צדק’ס רביצין
אזוי ווי די גאנצע מעשה פון די… ס’איז געווען די צמח צדק’ס רביצין, וואס האט געפלעגט זאגן תהילים אסאך. און זי האט געפרעגט איינמאל איר זון ר’ לייב און ר’ ברוך, אז זי פארשטייט נישט: זי זאגט יעדן טאג אויס תהילים, און זי מאכט נאך אלץ [גרייזן], זי דארף נאך אלץ קוקן אינעווייניג, און זי מאכט נאך אלץ גרייזן. וואס איז די פשט?
עס קען זיין א זאך “תולדות” [פון נאטור]. ער האט ליב איין חלק פון די ארבעט וואס ער האט פערזענליך געמאכט. ניין! דאס טוט ווייל עס איז פארס (force)! איך ווייס נישט! אקעי, עס איז א גוטע שאלה!
דער רמב”ם’ס עצה: צוגעבן וואס פעלט (זאלץ און פעפער)
לאמיר צוריק גיין. עס איז געבויט אויף דעם ענין פון פעולות. איז א גוטע שאלה. וואס איך וויל זאגן איז, אויב ער גייט אין עסק [פון טון פעולות]. די יארן דארף מען שוין האבן איבער געוואוינהייט. נאר “קאנדישענינג” (conditioning). נא. אבער איך מסכים. ס’איז מער פון אים. וואס ער מיינט, עס איז גוט וכדומה.
אבער מיר דארפן אריינגיין נישט… וואס איך וויל אבער זאגן איז, אז דער מענטש וואס ער איז “מבזבז” (געבט צופיל), און ער איז נישט אמת’דיג מבזבז… ער גיט אסאך, ווייל ער האט קיינמאל נישט [געגעבן]… צדיק, די משמעות פון ווערטער… דאס איז שוין געווען א קשיא פאר מיר. ס’גייט נישט אזוי. דו דארפסט זיין א ביסל איינס. די משל איז נישט דא אין די נמשל. אויב איז נישט א משל, איז נישט דא אין די נמשל. ס’איז נישט אזא זאך. אויב דו דאס זאגסט… איך וויל נישט נארמאל זיין.
“געזונט” מיינט זיין נישט אביסל קראנק און אביסל געזונט. ניין, געזונט מיינט נישט זיין אביסל קראנק און אביסל געזונט. ס’פעלט נישט די אנדערע. די ריזען (reason) פארוואס ס’ארבעט איז ווייל ס’פעלט נישט די אנדערע. און אויב ס’וועט טאקע פעלן, מוז מען זיך צומאשקזן צו די אנדערע אויכעט.
ס’איז נישט אזוי ווי איי [א יי]. ס’איז נישט אין וועליו (value) וואס מ’רעגעסט (adjusts) אהער און אהין. ס’איז א באנטש (bunch) מיט זאכן, וואס ס’פעלט איינס – לייגט מען צו איינס, און דאס איז פשוט. און זיין טבע, ער האט נישט ליב בכלל געבן. ס’געבט ביז דער עפער טארן צוליב האבן. דאס זאגסטו יא, וואס איך מסכים איז דער חלק פון עקסטרימע. די פעולה איז עקסטרים. למשל פאר היינט איז עקסטרים. דו קענסט אויך זאגן אז די בוי (boy/nature) וואס איז דארט, עס וויל נאך אלץ זיין דארט. אבער עס איז טאקע נאך אלץ דארט.
דאס וואס איך וויל זאגן… מענטשן זענען מסביר אז דער רמב״ם זאגט: “זיי דיך מרגל אביסל עקסטרים, כדי צו אנקומען אינדערמיטן.” איך מיין נישט אזוי. מענטשן מיינען אז עס איז א פירוש “זיין משוגע”, צו ווערן צוריק נארמאל. איך זאג נישט, ס’קען זיין אז ס’ארבעט אזוי, אבער איך פיל אז ס’איז נישט די ריכטיגע הסבר. ס’קען זיין אז פאר פועל ממש איז יא אזוי. ס’קען זיין אז דער רמב”ם איז פאר פראקטיקעל יא [אזוי].
לאמיר טראכטן – למשל, איך גיי – מען דארף טראכטן – יא, איך האב אויפגעשטאנען אזוי ווי דו זאגסט. ניין, איך מיין אז רוב מענטשן פארשטייען אז עס איז צוגעוואוינען אז ס’איז א ספרינג (spring).
די טעאריע פון “קנאות” און פארוואס איך האב עס נישט ליב
לאמיר מענטשן זאגן אזוי, אז למשל די קנאים האבן ליב צו זאגן אז ס’איז תורה. זיי מיינען אזוי… אוודאי, נישט יעדן דארף זיין, מען דארף נישט… די קנאות, עס איז אביסל צו עקסטרעם. אבער אז קיינער איז נישט זיין משוגע, וואלט די גאנצע וועלט געקאלט ווערן. ניין ניין, עכטע קנאים האלטן אז עפעס דערויבן איז דיך. עכטע קנאים.
דא איז זייער “מעסיגע קנאים” וואס זאגן אזוי: ס’דארף אבער זיין איינער וואס שרייט. די שרייען נאך דא. ערגעץ אינצווישן דארף זיך די זאך האלטן. די ווארט “קנאים ביז גאר” (?) – מען דארף נאך אפאר זכרים/משוגעים האבן געוויינען. יא יא, ס’איז דא. ווייסט, ס’איז דא וואס… ס’איז דא אזא טעאריע פון קנאות. אפשר דעיס זאגן דיר נישט קנאים. איך בין מסכים. אפשר… איך בין נישט נישט קיין קנאי. א קנאי מיינט דאך אז עס קאכט קנאות. ווייל אויב מען קענט פון אאוטסייט (outside), איז דא אזא טעאריע.
איך האב זייער נישט ליב די טעאריע. ווייל דעמאלטס… ס’מיינט אז מען דארף צו-שלעכטע מענטשן… איך ווייס שוין, זייער פאני מענטש… whatever, איך גיי נישט אריין אין די פאליטיק. יעצט.. איך האב זייער נישט ליב די טעאריע. דאס איז די טעאריע וואס מאכט אז די קנאים האבן א סאך צופיל פאוער (power). ווייל אפילו די דעמאלטס זענען נישט קיין קנאים, מיר באדארפן… דארפן מיט…
ווייסט וואס? אויב יעדער וואלט געווען א נארמאלער מענטש, וואלט עפעס געווען אזוי שלעכט? וואס דארפן זיין א פאר משוגעים גאון? וואס פעלט דאס אויס? אין דער צייט וואס דער קנאי זאגט, קיינער זאגט נישט “מיר דארפן א פאר עכטע קאלטע חברה”, רייט (right)? קיינער זאגט נישט דאס. די אמת איז אז מיר דארפן יא? איז דא. ס’קומט אזוי. די וועלט קומט אלץ. די קנאה קען נישט אזוי. נישט די קנאה. לאמיר זאגן דארט דרויסן.
גאז (Gosh), א ווארט. מען זאגט נאך אלעמאל, יענער האט געזאגט… האט מען געזאגט אלעמאל, די לינקע עק האט געזאגט, ווען נישט יענער ווילט יחיד דארף זיין די קנאה, קענסטו אזא תורה? און איך האב נישט געקענט הייבן צו געווען, נישט דער שייך זאל איך דארט זיין דער שייך! איך קען נישט געהערן.
איך האב געהערט אז דער וועלטס רב [בריסקער רב?] האט געזאגט אז יעדער שטאט דארף האבן א משוגע’נעם, אדער א ישראל מומר/משוגע, און אויב אים לויבט עס נישט דא, זאל מען רופן איהם עס זאל וואוינען דארט. ער קען זיין נישט. איז די שטארקע תורה דאס קנאות. איך ווייס שוין וועט נישט צוגלייבן ווען עס זענען אזוי געזאגט, אבער אזוי וואך זען איין א קנאי אזוי קנאך… ענער געזאגט ווען דאס איז די זאל…
דא איז געזאגט אז די רמב”ם מיינט נישט די. דא גוט. איך מיין אז די רמב”ם מיינט נישט דאס. איך מיין אז די רמב”ם מיינט מער אזוי ווי א צאלן. ס’איז דא צופיל זאלץ, לייג צו פעפערס. עס טוט צופיל פעפער, לייגט צו צוקער. וואטעווער. אבער נישט: “מאך אפאר וואכן א צאלונג וואס איז מורא’דיג זאלציג.” עס איז נישט. עס איז דאך אויסלערנען.
אפשר פראקטיקלי איז דא אמאל אזא זאך. אזוי ווי למשל אין געוויסע פראקטיקלים איז שלום. איינער שטייט אויף יעדן טאג זייער שפעט, און פאר טייל פאר צוויי וואכן זייער פרי, דאס לעצט זיך אויסלאכן. עס ארבעט נישט אזוי דער חלק. חוץ נעמען אז עס איז א געוועניסטיקע זאך.
פערזענליכע ביישפיל: קריטיק קעגן תמימות
פארוואס איך זאג אזוי? איך האב געוואלט נאר… איך האב שוין געענדיגט מיין שיטה. איך רעד יעצט נאר פון די ענין, קינדער, וואס איז פראקטיש.
למשל, איך האב א פראבלעם (problem), אזא פארמיין זייער “קריטיקעל” (critical) און נעגעטיוו אסאך מאל. יא, איך האב אזא פראבלעם. טו איך וועל זאגן, און ווערוו עס איז די אמת, וואס דארף א מענטש זיין אין דער רבקה? מיט די רבקה איז די מצוה. און איך דארף נישט זיין קיין משוגע, נישט קיין פאנאטיק, לכאורה ולגבריה, יעדע זאך. אויך נישט קיין… יעדע זאך איז די אמת, סיניקעל (cynical) און קריטיקול און טאטע, אבער זיין ערגעץ איז. די ריכטיגע זאכן דארפן זיין סיניקעל, און די ריכטיגע זאכן דארפן דעם נערן [נאיוו]. רוב זאכן דארפן ריכטיג זיין סיניקעל. אמת? ווייל דו העלט איך. אוודאי.
סאו… אבער איך אנערקען אז איך האב אזא פראבלעם. איך אנערקען אז איך בין אביסל צו… זיכער, איך בין צו א ביסל פארהאקט. איך רעד נישט מיט דעות, וואס מען פארשטייט. פראקטיש, ווען איינער קומט און פארציילט מיך א מעשה, געווענליך די ריכטיגע רעספאנס איז נער אויף די זייט פון די תלמידי וואס זאגט יא, ווי מיין זייט וואס זאגט ס’איז אראפ פון די לבנה ווי די פארנאנדע וואס גייט פאר מיט איך. סאו וואל… האב איך געהאט א שלעכטע חלום היינט אדער איך בין מחל געווען… יא, אקעי, פון מיין חבר קען איך עס טון, אבער איינער וואס איז נישט מיין חבר… אפילו מיין חבר… מען קען מיין.
סאו וואס זאג איך פאר מיך? אסאך מאל… ווען איך… איך טראכט אזוי… איך טראכט אזוי: ווייסטו וואס? קאסטע… איך האב שוין געלט… דו זיי אזוי ווי ר’ שאול… זיי דו אזוי ווי דער בארדיטשובער… יענער… יענער… ער פארט שבת… וואס דער בעלזער רבי זאגט, מסתמא וועט ער פארגעסן, מסתמא וועט ער פארגעסן עשה שבת, און אויך דער וואטש אין שפיטאל פון זיין ווייב וואס דארף האבן א בייבי. ביידע. ס’איז מאכט שוין קיין סענס, ס’איז שטותים.
אבער… און נאכדעם וואס איך טוע אזוי, כאילו ואילו, איך זיך ענטפערן ווי א חצי נארמאלער מענטש. פארוואס? ווייל איך עים (aim) טווארט זייער קצוני’ס, דאך.
אדער אסאך איינמאל… יא, דעי מידה פון זיין קריטיקל… איך קום דארט אהיים אינדערהיים און היינט איז צוויי זאכן… די קינד, אויב איך ווייס וואס איז נישט געלונגען… אייך האב געוואלדיגט… “היינט איז אזא שיינע טאג!” דאס וואס איך זאג אזוי, ס’איז נישט אקסטענס. ס’זעט דאס פאני. קיינער מיינט נישט אזוי. חס ושלום אז איך בין געווארן א טבע. איך האב מחליט געווען אז די ווערלד איז ביוטיפול, און משלום… קיין איינעם מיינט נישט דאס. א סך הכל פארשטייט מען, אה, וואס איז א גוטע מאל. און היינט, ס’פארט נייע, מען וועט נישט זיין מורא, ס’וועט נישט זיין מורא אויף אן עדזש (edge).
אבער ביי מיר, די איינציגע וואס איך קען נישט זאגן – ווייל איך בין נעבעך אזוי ווייט דא – וועט איך מוז עס זאגן, ווייל וואס קאסט דיך זיין אזוי אונז מאך אזוי ווי מיידלעך ביי מיין מאך.
ר’ מאטי זילבער און דער סקולענער רבי
וויסטייס אזוי ווי ר’ מאטל זאל איך אמאל גיין א שמועס פאר ר’ מאטל זילבער, דאס האט ער געזאגט, ער האט אים געטראפן איין וואך די סקולענע רבי, קענסטו די סקולענע רבי? די היינטע סקולענע רביס, מיר מאכן א זייער גוטע דזשאב פון דאס. און ער זאגט, איך האב געטראפן א סקולערנער, איך האב געמאכט, איך דארף זיין א סקולערנער.
ס’האט נישט געווארן קיין איין סעקונד, אבער… צווישן מאטי זילבער און סקולערנער… אויב מאטי זילבער זאל מיטהאקן זיין אין זיינע שלעכטע מיטה, דארף ער זאגן אז איך דארף זיין א סקולערנער רבי. פארשטיין? איך האב א איבער סקולערנער דרך. יא יעדע איד קומט אריין, וואוי, וויאזוי הייסט ער… עניוועיס, אזוי טוט ער דאס קלעווע רבי, ממש אזוי.
אבער איז נאיך אלעס זאגן, ביי אים קומט אסאך ער עסט 64’ער אקעי, עפשן לערנט זיך פון אים. אבער ביי דיך זאג עס, עס איז א חקל זאג, איך גיט מארגן און עס מאכט, אפשר דארפסטו א קעפ. אזוי, דו זאגסט אז עקסטרעם איז פאר דיר. עס איז עקסטרעם, ווי עס זעהט אויס צו ניך עקסטרעם, און אויך איך עים (aim) טאקע צו עקסטרעם. עס איז אמת אז צו זיין א זונטער רבי איז עקסטרעם. אבער ווען איך גיי זאגן אז ער גייט זיין אזוי, גיי איך נישט ווערן אזוי.
ר’ יצחק משה: דער יצר הרע דארף נישט קיין הילף
עס ארבעט אויף די אנדערע זייט אויך. רייט? איך האב אסאך מאל געהערט פון רבי יצחק משה אז ער פארשטייט נישט די חתן מדריכים וואס לערנען אויס אז מען דארף נאכגעבן די יצחק’ע [יצר הרע]. די יצחק’ע ארבעט גענוג גוט אויף די זייט. טו טרייע (try) א ביסל צו שטופן די אנדערע וועג. אזוי זאגט ער. ער טראסט (trusts) אזאך מער די יצחק’ע ווי די אנדערע מענטשן. זיי מיינען אז מען דארף העלפן די יצחק’ע. מען דארף זיך נישט העלפן. מען גייט זיך אהיימען אין א גאנצע געטע נייע. יעדער איינער פארשטייט זייער גוט וואס מען דארף צו טון.
איך האב גענעסט זאגט, איך וועל זאגט וואס. עס איז א ביסל דעראויבן. איך מיין די רמב”ם מענטש’ע. כולה הייב ואילה. וואס? אז ס’איז גרינגער צו בדרייען פון אייזער צייט צו דיין. מענטש, עס איז געוויסע זאכן. יא, אזוי שטייט דא. אבער אריסטו זאגט עס ממש אויף דעי וועג.
איך וויל לערנען די מומענטער צו דאס, ווייל איך מיין אז דער עולם קוקט צו אונז פאר, און ס’איז אמת. פראקטיקלי איז אזוי. איך זאג, גיי עקסטרעם. וואס הייסט אזוי מורא? ס’איז ריכטיג אין מדר צו זיין אזוי ממש דא? איך קראפט זיך עס וואוייל. דאס איז נישט קיין נארמאלע זאך עס. אבער let’s be real, וויפיל מאל איך קען זאגן די דרשה, גייט נאך אלץ זיין א חיה רעה [א שווערע טבע]. דו האסט שוין סאך מאל געזאגט אין זע. עס העלפט אויף איימער אביסל.
סאוי, מ’צילט. קענסטו זאגן, מ’צילט אויף דעם. אדער אפילו מ’טוט געוויסע פעולות, וואס איז ממש אזוי. אבער די פעולות… דו ביסט אויך מוטן נישט נישט נישט נישט נישט נישט…
שיעור ח’: יישום מעשי של תיקון המידות וביאור המונח “מעתדלה”
נושא השיעור: יישום מעשי של “הליכה לקצה” בתיקון המידות, התמודדות עם טבע ביקורתי, וההבדל הפילולוגי והמהותי בין “בשווה” ל”מעתדלה”.
—
חלק א’: האתגר שבשינוי הטבע – דוגמה אישית
רבי:
I say, go to extremes. What do you mean by this? It’s the right thing to do, and I’m like, really? I’m like, wow, it’s a challenge. It’s not a normal thing. But let’s be real. How many times can I say this? It’s a good thing. I’ve already said it a few times. I’m like, you know, it helps you out a little bit.
So, you can say, you’re aiming at the… You’re aiming at something, or you’re even doing certain things, and it’s really like that. But the thing is, it’s all about the details, and it’s all about all the criticism that I say. You get it?
ווען איך זאג עפעס אזוי, ווייסטו אז ס’האט מיר גארנישט אזא שייכות וואס דו מיינסט… ביי מיר דעי סאונד איז אזא גאר באשינדיגע שמייכל… פארן זאגער איז גאר אנדערש… די הרגל… די הרגל זיין אזוי…
סאו… דו ביסט אויך מודה צו די פשוט’ע בשעת פון דעם… ס’גייט צו די קלוג… Practically… Practically… איך מיין אז די “העביט” [habit]… Exactly… אבער די “העביט” איז שווער… איך מיין אז practically איז עס אזוי…
ווייל די טעם איז נאר אז… חסיד אזוי… גיי איך עס אנהייבן ליב צו האבן… So I can do it ווי ס’איז פאסיג… צום סוף! כאילו… צום סוף…
אפשר וויבאלד איך האב אלץ א טבע… אפשר קען איך זיך נישט טוישן… מיינע… אלעמאל… אויב איך וויל זיין א חצי נארמאלער מענטש, דארף איך זאגן היינט קיין כעס אויף די באטרעפנדע זאך… און אזוי איז דארט ארויסגעקומען… זעהסט ווי ס’קומט? דא קומט נישט האלב שוין! איך דארף זיין מער עקסטרים.
חלק ב’: פיתוח “טעם” במידות טובות
נא, ביי דעמאלט וועסטו עס ליב האבן צו טון, גייסטו אנהייבן צו טון. יע, You start… I started liking it. גוט. It is true. איך האב אזא טבע, אז איך קריטיקיר נאר מענטשן, און איך זאג נישט קאמפלימענטס.
און פון די פאר מאל וואס… איך זאג נישט אז דאס מאכט נישט געווארן קיין בעסערער מענטש… אבער פון די פאר מאל וואס איך האב יא געווען א שיינציגער מענטש… דאס איז גאנץ געשמאק, ווייסט?
איך האב חברים… וואס איך מיין אז ער איז מגזים אין דאס… ער איז… More the people [pleaser], please. ער האט מורא צום קריטיק. ברוך השם, יענע חסרונות האב איך נישט. איך גלייב נישט אז אינדערע איז איבער צוואנציג יאר און דעי גילדערל האבן די פראבלעמס.
הייבט עס אן ליב האבן? איך וועל זיך ארויסברענגען. יא, וואלט דיר… הייבט עס אן צו appreciate-ן.
יעצט הער אזוי. זע, פאר 10 יאר צוריק, היינטיגער, דער מענטש האט געדעליוועדט די זאך, ס’איז נישט געווען גוט, נישט ריכטיג. צוגעזאגט איין וועג, איז געקומען אן אנדערע וועג, און מיר האבן געוואלט אנשרייען. איך האב מיר אביסל אנגעשריגן, נאכדעם האט מען זיך געכאפט אז ס’איז נישט אזוי שלעכט. I mean to say, איך האב די אנדערע פארט געמאכט זייער שיין, איך האב זיך זייער שיין… איך האב מורא’דיג הנאה געהאט.
וואס איז די הנאה געהאט? וואס? יענער האט הנאה געהאט אז כ’האב געזאגט… די אנדערע שמייכל וואס געמאכט, עס is perfect, איז beautiful. איך האב געזען א שמייכל וואס האט ממש אויפגעלעבט. און אפילו אזונדעט כ’האב געזאגט… אדעיס, כ’האב גערעדט, און געזאגט אז דו האסט נישט געמאכט גוט… קענער, כ’האב מיר נישט געשריגן אזויווי איך האב געטראכט.
איך האף אז עס איז נישט אזוי שלעכט. און חוץ פון דעם… יא, איך האב אזוי הנאה געהאט. עס איז נישט אזוי שלעכט צו מען האט א מענטש א feeling געהערט. נישט אזא שלעכטע feeling ווי איך האב געמיינט.
חלק ג’: התאמת הטיפול לאדם (משל השכנה)
און יעצט… איך האב מיט אפילו אזא טייוול דערצו. עס איז נישט… איך גלייב נישט אז איך גיי האבן די פראבלעם פון מענטשן וואס זענען צופיל אויף דער זייט [של people pleasing].
אבער זעהסט אז… אפשר דער טשענט ממש טרייט צו זיין עקסטרים דיסציפלין און דארף דיר טון ביזנעס מיט איינעם… אבער עס איז עפעס אזא סארט זאך. זעהסט אז מ’באדערט, הייבט מען זיך אן צו ליב האבן. דו מיינסט, דער קליינער רעפעטוט איז ווייל מענטשן האבן זיך צו ליב האבן, אמער? ס’טוט נישט, דו ברעכסט זיך נישט א גאנצע צייט.
ער וויל נישט עכט זאגן אז עס איז א גיין אין די רעד [red], ווייל למעשה זאגט ער עס איז א צדיק. אפשר איינער… ער enjoy-ט דאס, און די מענטשן enjoy-ען עס אויך. מיינסטו, מענטשן וואס זענען אמת דערפון, זאגן, נו… אבער… זייער גוט. אבער די פראבלעם האב איך דארף נישט.
ווייסטו, צו סאך איז עס… אמת! איך האב מיין נעיבער, א פרוי, און איך שיעור זי צו די next level. צו יענע פרוי דארף מען געבן… אזוי ווי דער רמב”ם זאגט… יענע מיך דארף מען געבן זאג.
מיך דארף יעדן טאג טרייען זיין א קלענער רבי, אפשר פון סוף וועל איך זיין א נארמאלער. יענע פרוי, דו דארפסט איינס-צוויי מאל אויסלערנען, און קום אהער. גיב יענעם א זאך, זאג מיר וואס דו טראכט אמת’דיג, און עס וועט שוין זיין גענוג.
ווייל… דו קענסט נישט א “הייקל” [delicate situation] אליינס, זאגסטו? יא, דו קענסט נישט א “הייקל” אליינס. אבער וואס זאגסטו? איז נישט א יעצט א “הייק” [hike/path] ביידע וועגן?
חלק ד’: י”ג מידות – היחס בין רחמים לדין
נאר די רמב”ם האבן זיך געזאגט… איך האב א חכמי המוסר למסך אויף שפעטער. איינער זאגט ברוגז, און איך בין זייער מקריב אויף דעם. איך בין ברוגז אויף איינעם, איך זאג אים גלייך – געוויינטליך, חוץ-אפח. יענער האט power אויף מיר, און איך האב א פראבלעם. איך האב נישט קיין מסירת נפש אזוי אויף דעם.
אבער די אנדערע צייט איז, איך האב דריי חלקים מוח, איך האב ארבע יסודות… עס איז דא אלעמאל די צוויי זאכן. די ענטפער איז, אז ביידע זענען נישט שלעכט. נישט, דאס איז יא דאס זעלבע שלעכט.
אבער פראקטיש… פראקטיש – עס איז דא א חילוק. פראקטיש – עס פעלט געווענליך נישט אויס צו זאגן דרשות, וועגן ווי וויכטיג ס’איז. עס איז יא וויכטיג ווען עס זיין assertive… היינט דארף מען זאגן א סאך… אקעי, דאס איז אן אנדערער שמועס.
ס’איז נישט אזוי וויכטיג צו זאגן דרשות צו זיין א רשע ווי ס’איז צו זיין א צדיק. ביידע זענען וויכטיג, מען דארף זאגן ביידע דרשות. אבער רוב דרשות דארפן זיין וועגן ווי צו זיין א גוטער, און אפאר דרשות וועגן ווי צו זיין א שלעכטער.
אזוי ווי דער רמב”ם זאגט אז דא איז י”ג מידות של רחמים. די רמב”ם זאגט דאס אין די פרק נ”א [צ”ל נ”ד] אין מורה נבוכים, אז די אויבערשטערס מידות, די אויבערשטערס דרייצן מידות, דאס הייסט י”ג מידות של רחמים, אבער נישט אמת’דיג. צוועלף פון זיי זענען פון רחמים, און איינס איז פון דין.
פארשטיי? וועלכע איז דין? “פוקד עון אבות על בנים”. אז ער זאגט אז לויט ווערט גערעכנט, אבער צוועלף מאל רחמנ’ט מען, איין מאל דין. פארוואס? ווייל די איין מאל דין איז גענוג שקולה, אז די צוועלף רחמים זאל העלפן.
פארשטיין? און אזוי אזוי זאגט ער דארף מען זיך פירן. נאך צוועלף מאל געבן א קאמפלימענט פאר די קינדער, און איין מאל פאר’ן א נישט שום.
חלק ה’: פילולוגיה – “בשווה” מול “מעתדלה”
אבער… הצדק… די וועלט איז אונזער לעבן, זיין סארט. ווייל דו מאכסט אז די לעבן איז א בייגן צו די אנדערע רב איז פשוט? ווייל פאר מיך איז עס extreme? יא, זי איז extreme. נאר די picture, וואס איז אזוי ווייט…
אויב די מיטן איז דא, כאילו… איך בין דא… נאר קען איך גיין extreme, but at the end of the game you’re gonna end up the same. You’re not gonna end up exactly… מען טוט קיינמאל נישט עכט משוגע’נע זאכן. עס איז נישט אין גאנצן. עס איז דא זאך וואס ער זאגט וואס שטימט נישט מיט דאס. מען דארף אנגיין.
אבער איך מיין… איך מסכים. אבער אויך אויף דעם זאגט ער א גאנצע… א דעי ווארט, די ווארט “מעתדלה”. ווען ער רעדט פון balance, ווען ער רעדט פון די משל פון רפואה, מען רעדט פון וואו מען ברענגט אים צוריק, דאס גאנץ האט ער דא ווארט. און דער חלק פארזען איז קלאר.
למשל, ווען זאגט דער “בשווה”? ער זאגט דעם ווארט “בשווה” exactly ווען ער זאגט… למשל, ער נוצט עס פאר זאגן פונקטליך. ער זאגט אז די חסידים… שפעטער, ווען ער רעדט מיט די חסידים זאגט ער אז די חסידים האלטן זיך ביי דער מידה “בשווה”.
א “בשווה” טייטש פונקטליך גלייך אויף גלייך. נישט גלייך אויף גלייך, ווייל עס זוכט א balance. און כדי צו האלטן אין דיין balance, דארף ער זיך האלטן אביסל… דארף ער אמאל טאנצן דא, אמאל טאנצן דארט, לויט וועלכע עס איז גרינגער וועלכע דאווענען.
אבער דאס איז נישט די ווארט פון דעם טראכטער, וואס איך האב געזאגט נעכטן די לעצטע וואך, איך זאל לכאורה ריכטיג, אז די נושא פון “מעתדלה” – וואס די ווארט “מעתדלה” מיינט – איז א בעסערע, מער א רייכע ווארט פאר די “אמצע”. אז די סדר גיט ארויס וואס האט צו טון מיט דעם משל פון רפואה, וואס רפואה איז א balance, און פאר דעם פארשטייט מען אז די פוס אין די ענטפערס איז אויך א balance.
און גיט דאס ארויס… און דאס איז אויך א צדיק, אז ס’איז א balance. פארשטייסטו? ס’איז אויך די זעלבע זאך. צו זיין א צדיק איז צו זיין balanced.
אבער… איך מיין אז דאס איז… בעסער ווי די ווארט “בשווה”, וואס מיינט נישט balance. ס’מיינט לערנען גלייך.
שיין.
כנעך.
Thank you.
שטאך…
קענסטו דאך אבער אויסלייגעשן דאך?
אייניג… ניין, אייניג. אזוי, שטארק געבויט.